ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ 4 страница

Нарық тық жағ дайда тұ тынушының қ анағ аттануы тауарғ а деген ө зінің ерекшелігінің жиынтығ ы сатып алу, сату актсінде кө рінеді. Мұ ндай ерекшеліктің ө ндіруші мен тұ тынушының мү дделерінің сақ талуы негізінде тауарлар жә не тұ тынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқ ты нарық жағ дайда тауардың толық сә йкестігін бә секеге жарамдылығ ы деп атайды. Ө німнің бә секеге жарамдылығ ы ерекше жағ дайын қ анағ аттандыруына мү мкіндік беретін тұ тыну кешенінің (сапалық жә не сандық ) сипаттамасын анық тайды. Ә рбір сатып алушы ө зінің жеке мұ қ тажына ең жоғ ары қ анағ аттандыратын тауарды ғ ана алады. Жалпы алғ анда, сатып алушылар бағ алармен салыстырғ анда қ оғ амдық мұ қ тажына толық сә йкес келетін тауарды сатып алады. Сондық тан, сатып алушының тауарғ а деген қ анағ аттанушылық дең гейінде жеке дара кө рсеткіштер пікір жиынтығ ын қ ұ райды, ол тағ ы да нарық тың пайда болу негізінде қ алыптасады.

Сонымен, тауарғ а бә секенің жарамдылығ ын, оның сапалық жә не қ ұ ндық сипаттамасының жиынтығ ы деп тү сінуге болады. Ол сатып алушының нақ тылы мұ қ тажын қ анағ аттандыруды қ амтамасыз етеді жә не сатып алушы ү шін тиімділігі ұ қ сас тауар – бә секелестік болып ерекшеленеді. Осындай маң ызды кө рсеткішті анық таудың бірнеше тә сілдері белгілі. Олардың ең кө п таралғ андарына қ ысқ аша тоқ талайық.

Бірінші тә сіл. Техникағ а бә секенің жарамдылығ ын анық тайтын белгісі – бұ л тауарды тұ тыну бағ аны болып табылады. Ол мынадай ө рнекпен анық талады.

Бт = Бс* Шт

мұ ндағ ы: Бт – тұ тыну бағ асы, Бс – сатылу бағ асы, Шт – бұ л ө німді тұ тынушылардың шығ ындары (оның барлық нормативтік мерзімі ішіндегі қ ызметі).

Екінші тә сіл. Тауардың бағ асы бә секеге жарамдылығ ын анық тағ анда бұ л тә сіл екі ө лшемді еске алуы мү мкін; ө німнің ө зіндік қ ұ ны, тауарды сату жә не оның сапалық дең гейі бә секелес тауарғ а қ арағ анда жоғ арылау болатын болса, онда оны ө ндіруге, сатуғ а кеткен шығ ындар ең тө мен тауарлар болып табылады.

Ү шінші тә сіл. Бұ л тә сіл техниканың дең гейін жә не сату бағ асын есепке ала отырып, бә секелестіктауарларды қ алыптастыруғ а негізделген. Бұ л тә сілге сә йкес ретінде салыстырмалы сапаның сандық кө рсеткіштерінің дең гейі жә не базалық ү лгілер (тауар) мына ө рнекпен анық талады:

КК = ККэ ККт ККс

Мұ ндағ ы: КК – тауар дең гейінің кешенді кө рсеткіші;

ККэ – эстетикалық -эргономикалық дең гейінің кешенді

кө рсеткіші;

ККт – техникалық дең гейдің кешенді кө рсеткіші;

ККс – кө рсеткіш кешенінің сенімділігі.

Тө ртінші тә сіл. Бұ л тә сілде бә секеге жарамдылық тың техникалық дең гейі қ аншалық ты, соны экономикалық параметрмен салыстыру негізінде анық талады. Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар сондай ең жоғ ары дең гейде қ ызығ ушылық танытқ андарды таң дайды. Нарық қ а кө шу негізінде, сапа жә не ө німнің бә секеге жарамдылығ ы жө ніндегі мә селеге жаң аша қ арауғ а мә жбү р етеді. Ол ертең бә секелестік нарығ ының дамуында ө німнің сапалық даму серпінін жә не дең гейін арттыруғ а еріксіз кө ндіретін болады.

2. 3 Ө нім сапасы кө рсеткіштерінің номенклатурасын сипаттау.

Тағ айындалу кө рсеткіштері қ олдану аймағ ын орындау ү шін негізгі функцияларды орындайтын ө нім қ асиеттері сипатталады. Тамақ ө німдернің тағ айындалу кө рсеткіші ө німдердің энергетикалық қ ұ ндылығ ы ө нім қ ұ рамы мен қ ұ рылымы (белоктың, витаминдік, минералдық, ароматтық жә не т. б. ) болып табылады. Ө нім қ ұ рылымын сипаттайтын тағ айындалу кө рсеткіші ішінен қ ұ рылымын қ алыптастыратын ә ртү рлі тағ амдық заттарды атап кетуге болады (эмульгаторлар, тұ рақ тандырғ ыштар, су байланыстырушы қ осымшалар жә не т. б. ). Ө нім қ ұ рамы (белок, май, кө мірсулар жә не т. б. ) ең алдымен ө німнің тағ амдық қ ұ ндылығ ын сипаттайды, оның энергетикалық жә не биологиялық, яғ ни, қ атты, жұ мсақ жә не т. б. кең қ олданылады. Тағ айындалу – бұ л физиолгиялық жә не ә леуметтік қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру қ абілеті. Тағ айындалу кө рсеткіші мынадай тү рлерге бө лінеді:

- функционалдық тағ айындалу – тағ айындалуғ а сә йкес (материалдық жә не рухани) ө з функцияларын тауарлармен қ амтамасыз етуді орындайды.

- ә леуметтік тағ айындалу – жеке немесе қ оғ амдық -ә леуметтік

- жіктемелік тағ айындалу – бірқ атар кө рсеткіштер мен қ асиеттердің жіктелу қ асиеттері ретінде шығ у қ абілеті(майлылығ ы).

- ә мбебап тағ айындалу – адамғ а пайдалы қ осымша функциялар кө рсетілген тағ айындалу бойынша нақ ты тауарларды қ олданудың мү мкіншілігін жә не жағ дайын қ амтамасыз ету диапазоны.

- ө ндірістік-техникалық ө німдер ү шін негізгі кө рсеткіш ретінде ө німділік кө рсеткіші алынады. Ол бағ аланатын ө німнің кө мегі арқ ылы шығ арылатын ө німнің жалпы кө лемін анық тауғ а қ ажет.

Арналу кө рсеткіші. Элеватор ЭПШ-20 тү сіріп-кө теру операцияларын терең сорғ ы штангалармен ағ ымдағ ы жә не кү рделі жө ндеу ұ ң ғ ымаларды пайдалануғ а арналғ ан ө ндіріс. Элеватор корпусы жапқ ышы топсалы байланысқ ан, қ ұ лыппен жабылады. Қ ақ пақ шада сонымен қ атар, штангілік жү ктеу кезінде қ ауіпсіздік қ ұ лпы орналасқ ан. Журналдар корпусында орнатылғ ан сырғ а, ол элеваторғ а ілінеді тү сіру-кө теру операцияларын орындау ү шін.

Сенімділік кө рсеткіштеріө німдердің тө зімділігін, ұ зақ уақ ыт сақ талудың, жө ндеуге жарамдылығ ын кө рсетеді. Сенімділік пен техникалық қ ызметте сақ тауда жә не тасымалдауда берілген мерзімде талап етілетін функцияларды орындау қ абілетін сипаттайтын уақ ыты мен орнатылғ ан барлық параметрлерді сақ тайтын объектілердің қ асиеттерімен тү сіндіріледі. Ө німді сенімділік кө рсеткіші нормативті-техникалық қ ұ жатта бекітілген қ атаң анық талғ ан уақ ыт бойы дайындалуымен кепілденетін сақ тағ ыштығ ы болып табылады. Ал стандартталмағ ан ө німдер ү шін сапаның сақ талу қ асиеті Қ Р Денсаулық сақ тау министрлігімен бекітілген санитарлық нормалармен ережелерге сә йкес орнатылады. Сенімділік кө рсеткіштеріне:

Ұ зақ тығ ы-техникалық қ ызметтің жә не жө ндеудің орнатылғ ан уақ ыты немесе шектелген жағ дайы пайда болуғ а дейін тауарлардың жұ мыс қ абілеттін сақ тай алу қ абілеті. Ұ зақ тылық кө рсеткіштері:

- Ө ткізу мерзімі – тауардың белгілі уақ ытта ө зінің негізгі функцияларын орындауы;

- Ресурс – бұ лнормативті қ ұ жатта бекітілген тауарлардың ө ткізілуінің шектелген мү мкіншілігі.

Қ арсылық кө рсетпеу – тұ тынушыда пайда болатын жә не зиянды фактордың ә серінен адамды жә не қ оршағ ан ортадан қ орғ ау дең гейін сипаттайды.

Жө ндеуге жарамдылығ ы – анық талғ ан мерзімде еш шығ ынсыз тауарлардың ө зіндік сапалы жә не сандық сипаттамаларын сақ тау қ абілеті.

Сақ тағ ыштығ ы – белгілі мерзімде шығ ынсыз тауардың ө зіндік сапалы жә не сандық сипаттамаларын сақ тау қ абілеті. Бастартусыздық кө рсеткіші. Бастарсыздық кө рсеткіші дегеніміз- бұ йымның кейбір уақ ыт немесе кейбір жұ мыс істеу бойында жұ мысқ а қ абілеттілікті ү здіксіз сақ тау қ асиеті. Бастартусыздық кө рсеткіштері; тоқ таусыз жұ мыстың ық тималдылығ ы, тоқ тағ анша орташа жұ мыс істеу, тоқ тауғ а жұ мыс істеу, тоқ тау қ арқ ындылығ ы, тоқ тау ағ ынының параметрі жә не т. б. Тоқ таусыздық кө рсеткіштері тағ айындалуы бойынша бұ йымдарды пайдалану кезең дерін де, сақ тау мен тасымалдау кезең дерін де сипаттайды.

ЭПШ – 20 элеваторының жү к кө тергіштігі 20 тоннағ а дейін болғ андық тан – жө ндеу жұ мыстарының қ арқ ындылығ ына жә не штангамен қ амту қ ұ лыптарының материалдарымен сапасына байланысты болып келеді. Орнатылғ ан жү ктемеге сә йкес болғ ан жағ дайда:

- тоқ таусыз жұ мыс ық тималдығ ы;

- тоқ тағ анша орташа жұ мыс істеуі;

- тоқ тауғ а жұ мыс істеу;

- тоқ тау қ арқ ындылығ ы.

Ұ зақ мерзімділік кө рсеткіші. – бұ йымның техникалық қ ызмет кө рсету мен жө ндеудің анық талғ ан жү йесінде шекті жағ дай орнағ анғ а дейін жұ мысқ а қ абілеттілікті сақ тау қ асиеті. 100-200 реттік жө ндеу жұ мыстарында қ олданылғ аннан кейін техникалық кү тім кө рсетіледі. 200-400 сағ ат пайдалану мерзімінде де. Орташа жө ндеуге дейінгі ресурс немесе қ ызмет ету мерзімі – 5 жыл. Кү рделі жө ндеугу дейінгі қ ызмет ету мерзімі – 7 жыл. Ұ зақ мерзімділік кө рсеткіштері ресурсты (орташа ресурс, гамма – проценттік ресурс, орташа (кү рделі) жө ндеуге дейінгі ресурс жә не т. б. ) немесе қ ызмет ету мерзімін (орташа қ ызмет ету мерзімі, гамма – проценттік қ ызмет етумерзімі, орташа (кү рделі) жө ндеуге дейінгі қ ызмет ету мерзімі жә не т. б. ) анық тайтын, барлық кө рсеткіштер болып табылады.

Жө ндеуге жарамдылық -бұ йымның тоқ тау жә не бұ зылу себептерін ескертуге, байқ ауғ а жә не жө ндеу жү ргізу мен техникалық қ ызмет кө рсету жолымен олардың салдарын жоюғ а бейімділіктен тұ ратын қ асиеті. Берілген уақ ытта қ алпына келтіру ық тималдығ ы – 97%.

Қ алпына келтірудің орташа уақ ыты – 7 сағ ат. Жө ндеуге жарамдылық конструкциялық пен жә не технологияғ а лайық тылық пен тығ ыз байланысты.

Сақ талушылық - ө німнің берілген уақ ыт кезең і бойында берілген жағ дайлар кезінде белгіленген шамаларда сапаның берілген кө рсеткіштерін пайдаланғ анша (сақ тағ анша жә не тасымалдағ анша) ү здіксіз сақ тау қ асиеті. ЭПШ – 20 элеваторын жө ндеу жұ мыстарынан тыс уақ ытта сақ тау жағ дайлары:

- консервациялау қ ұ ралдары міндетті;

- тазалау, қ ұ рғ ақ тазалау;

- ылғ ал мен атмосфералық тікелей ә серлерден қ орғ ай отыра, аспаптар қ оймаларында сақ талады;

- сақ тау мерзімі – шектелмейді.

Технологиялық кө рсеткіштерө німдерді шығ арудағ ы жә не жө ндеудегі ең бек ө німділігін арттырудың конструкторлық -технологиялық шешімдердің тиімділігін кө рсетеді. Бұ л кө рсеткіштер арқ ылы жаппай ө нім шығ ару, ө ндірісті технологиялық дайындау, ө німді шығ ару жә не сату барысына материалдар мен ең бек қ ұ ралдарын, уақ ытты тиімді пайдалануғ а жағ дай жасайды.

Унификация (біріздендіру)жә не стандарттау кө рсеткіштері. Ө німдердегі стандаарттардың жә не біріздендірілген ө німдердің, компоненттердің, жеке элементтерді пайдалану дең гейін сипаттайды. Унификацияның соң ғ ы мақ саты – стандарттау болып табылады. Қ ұ рамы мен қ ұ рылымы берілген жә не туынды қ асиеттердің, сонымен қ атар, дайын ө німмен жартылай фабрикаттардың сапасыз ө німнің аспазын ө ң деу ө ндірістің технологиялық параметрлер ә серін қ арастыру ү шін модельдік жү йені алуғ а мү мкіндік береді. Жалпы айтқ анда, бұ л кө рсеткіш шығ арылғ ан ө німдердің стандартталғ ан жә не сә йкестендірілген бө ліктерінен тұ рады.

Эргономикалық кө рсеткіштер. Адамдар мен заттардың арасындағ ы арақ атынастар, адамдардың заттарды қ олданудағ ы психологиялық, физиологиялық, гигиеналық қ асиеттерін кө рсетеді ( температураның, шудың, вибрацияның, газдың, будың жә не т. б ылғ алдылық тың ә сері). Ө нім сапасының эргономикалық кө рсеткіштері «адам-бұ йым-пайдалану ортасы» жү йесін сипаттайды жә не адамның қ асиеттерімен жә не пайдалану ортасының сипаттамаларымен анық талатын жә не адамның берілген бұ йыммен ө зара ә рекеттесуінің тиімділігін арттыру ү шін қ ойылатын талаптарды есепке алады. Эргономикалық кө рсеткіштер – штангасы элеваторларда қ олдану ың ғ айлы оның конструктивтік ерекшелігімен бағ аланады. Эргономика жетілдіру ә дістері арқ ылы ең бек жағ дайларын жақ сартуғ а жә не жұ мыс тә сілдері жұ мысшы адамның жағ дайын мү мкіндік береді. Сабы мен ұ стаушы ың ғ айлы жағ дайды қ амтамасыз ететін 2 қ ұ рылымнан тұ рады.

Эстетикалық кө рсеткіштерө німнің сыртқ ы орындалуын, формасын, тауарлық тү рінің тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етеді, рационалды қ алпын, композиция бү тіндігін, оригиналдылығ ын, сыртқ ы тү рін сипаттайды. Рецептура жиынтығ ында жә не жалпы тамақ танудағ ы ө німнің жеке тү рінің сыртқ ы тү ріне, тү сіне қ алпына, мө лдірлігіне қ ойылатын талаптар нормативті-техникалық қ ұ жатта айтылғ ан. Бұ дан басқ а ө нім сапасын кө рсететін қ алыптастыру ережелеріне де сипаттама берілген ө нім сапасының эстетикалық кө рсеткіші ақ параттылығ ын, қ алпын, ө ндірістік орындауды, тауарлық тү рін сипаттайды. Эстетикалық кө рсеткіштер ақ параттық айқ ындылық ты, пішіннің орындылығ ын, композицияның тұ тастығ ын жә не ө німнің ө ндірістік орындалуының жетілділігін сипаттайды.

Тасымалдауғ а шыдамдылық кө рсеткіштері– ө німнің тасымалдауғ а бейімділігін, шыдамдылығ ын кө рсетеді. Тасымалдылық - ө німнің тасымалдануғ а, яғ ни оның пайдаланыуымен қ абаттас болмайтын, кең істікте орын ауыстыруына бейімделгендігінен тұ ратын қ асиеті. Тасымалдылық кө рсеткіштері осы бейімделгендік дә режесін сипаттайды. Ө німнің тасымалдылық кө рсеткіштері тура жә не жанама болуы мү мкін. Ө німнің тура тасымалдылық кө рсеткіштері тасымалдауғ а дайындауғ а, оны жү зеге асыруғ а жә не ө німді тасымалдаудан кейін бастапқ ы қ алпына ауыстырудың қ орытынды операциясына кететін қ аражат, ең бек жә не уақ ыт шығ ындарын білдіреді. Бұ л шығ ындар ө нім бірлігіне жә не тасымалдау кезіндегі жол бірлігіне жатады. Ө німнің тасымалдылығ ы неғ ұ рлым жоғ ары болса, мұ ндай кө рсеткіштердің мә ндері соғ ұ рлым аз болады.

Технологиялық кө рсеткіштері ө німді ө ндіру мен пайдалану кезіндегі конструкциялық – технологиялық шешімдердің тиімділігін сипаттайды. Ө німнің технологиялылығ ы ө ндірісті дайындау, ең бек шығ ындарын, қ аражатты, материалдар мен уақ ытты ү немдеу тү рінде ө німді дайындау жә не пайдалану немесе тұ тыну кезінде айқ ындалады. Ө нім технологиялылығ ының кө рсеткіштерін таң дау ө німнің қ ұ рамы мен қ ұ рылымына, бұ йым конструциясының ерекшеліктеріне, сондай-ақ технологиялылық тың облысына байланысты жү ргізілуі керек.

Қ ауіпсіздік кө рсеткіштері - адамның ө німді (жө ндеу, сақ тау, тасымалдау, тұ тыну, шығ ару, қ олдану процесі кезіндегі қ ауіпсіздігін сақ тау мен зиянсыздығ ын қ амтамасыз ететін ө нім ерекшеліктерін сипаттайды. Бұ л кө рсеткіштер адамды, оның денсаулығ ын зиянды жә не қ ауіпті заттардан, афиотоксиндер, ауыр металдардың тұ здарын қ амтамасыз етуді орындайтын талаптарды ескереді. Тауарларды, оның қ ауіпсіздік кө рсеткіштеріне сапасын бағ алауда ең бек қ ауіпсіздігі, техникалық қ ауіпсіздік ережелеріне нормалар бойынша мемлекеттік стандарттар жү йесі, халық аралық ұ йымдар, нормативті - техникалық қ ұ жаттарда анық талатын талаптар ескеріледі.

Қ осымша операцияларды орындау кө рсеткіші. Тасымалдау, сақ тау, жою жә не т. б. негізгі жә не қ осымша функцияларды орындаумен қ атар жү ретін " адам-ө нім-орта" жү йесі этаптарындағ ы ө німдердің функционерлеу ерекшеліктерін сипаттайды. Қ осымша операцияларды орындау негізгі функцияларды орындауғ а ә сер етеді жә не тұ тынушының туынды емес уақ ыт шығ ындарын анық тайды.

Ө нім сапасының қ ор кө рсеткіші - бұ л сапаны салыстырмалы бағ алау кезіндегі бастапқ ы етіп алынғ ан ө нім сапасының кө рсеткіші. Қ ор кө рсеткіші ретінде алынуы мү мкін:

- елімізде немесе шетелде жасалғ ан ө німнің кейбір озық ү лгілірінің сапа кө рсеткіштері;

- кейбір алдың ғ ы уақ ыт аралығ ында жеткен аралығ ында сапа кө рсеткіштері;

- тә жірибелі немесе теориялық жолмен табылғ ан алдың ғ ы ү лгілердің кө рсеткіштері;

- ө німге қ ойылғ ан талаптарда берілген сапа кө рсеткіштері.

Қ азіргі экономикағ а байланысты шығ арылғ ан ө німнің сапасына кө птеген талаптар қ ойылады. Бұ л кез келген кә сіпорынның ө міршең дігі, оның тауарлар нарығ ындағ ы жә не қ ызмет кө рсетудегі орнық ты жағ дайының бә секеге жарамдылық дең гейін кө рсетеді. Ө з кезегінде бә секеге жарамдылық екі кө рсеткішке байланысты - бағ а дең гейіне жә не ө нім сапасы дең гейіне. Екінші фактор бірте-бірте бірінші орынғ а шығ ады. Ең бек ө німділігі, ресурстардың барлық тү рлерін ү немдеу ө німінің сапасына тікелей орын береді.

Ө німнің сапа дең гейі оның салалық кө рсеткіштер жү йесі негізінде анық талады. Бұ л дең гейді анық тау ү шін ә рбір кө рсеткіштердің сандық маң ыздылығ ын білу жә не ө німнің ұ қ састық кө рсеткіштерімен салыстыру қ ажет.

Сапаның кө рсеткішін анық тау оның сандық маң ызын тү сіну болып табылады. Ол ү шін практикада ө німнің ө зіндік ерекшелігіне байланысты тө мендегідей ә дістер пайдаланылады:

- ө лшеуіш ә діс (аспаптар, приборлардың кө мегімен);

- тіркеу ә дісі - бұ л тіркеуге жә не есептеуге негізделген. Тіркеу ә дісі мынадай кө рсеткіштермен, атап айтқ анда: қ ауіпсіздік, патенттік-қ ұ қ ық тық, стандарттау, сә йкестендірумен анық талуы мү мкін;

- есептеу ә дісі - ө нім сапасы жө ніндегі кө рсеткіштерді анық тау ү шін арнайы математикалық ү лгілерді қ олдануғ а негізделеді;

- органолептік ә діс - адам мү шесін сезу-кө ру, есту, дә м, тү йсінуді талдауды қ амтиды. Табылғ ан маң ыздылық тың дә лдігі жә не растылығ ы адамдардың біліктілігі, дағ дылығ ы жә не қ абілеттілігіне байланысты;

- ә леуметтік ә діс - ө німі оны нақ ты немесе тұ тынушылардың мү мкіншілігі туралы пікірлерді талдау жә не жинау негізінде жү зеге асырылады;

- сарапшылық ә діс - мамандар тобы арқ ылы жү зеге асырылады.

Практикада ө німнің сапа дең гейін бағ алау ү шін кө рсеткіштер жү йесін пайдаланады. Яғ ни, қ орытындылау жә не ө німнің сапасы жө ніндегі жеке кө рсеткіштер қ осылады. Сапаны жинақ тап қ орыту кө рсеткіштері жалпы салада немесе кә сіпорындарда ө нім сапасының дең гейін сипаттайды. Бұ л кө рсеткіштерге ө німнің сұ рыптылығ ы, маркасы, жіктелімі, пайдалы заттың мазмұ ны, ө німнің дү ниежү зілік стандартына сай ү лесі т. б. жатады. Жеке кө рсеткіштер ә рттү рлі жә не олар ө німнімнің ө зіндік ерекшеліктеріне байланысты.

Ө нім сапасы оның қ асиеттерінің жиынтығ ының талаптарғ а сай болуы дә режесімен анық талады. Қ асиеттер – ө німді дайындау, бағ алау, қ олдану немесе тұ тыну кезінде кө рінетін объективті ерекшеліктер.

Ө німнің қ асиеттері қ арапайым жә не кү рделі болып екіге бө лінеді. Қ арапайым қ асиет – ө німнің бір объективті ерекшелігін сипаттайды(тү сі, қ аттылығ ы, автомобильдің орташа ресурсы), кү рделі қ асиет – ө німнің бірнеше объективті ерекшеліктері, демек қ арапайым қ асиеттердің жиынтығ ы (мысалы: сыртқ ы тү р тү сі, кө лемі, пішіні) жатады.

Қ асиеттерді шартты тү рде негізгі жә не қ осалқ ы деп бө леді. Негізгі қ асиеттер – ө німнің ө зінің қ олдану мақ сатына сә йкестігін сипаттайды. Қ осалқ ы қ асиеттер – негізгі қ асиеттерді кү шейтеді немесе азайтады. Қ асиеттердің ө лшем бірліктері ретінде ө німнің сипаттамаларында кө рінетін сапа кө рсеткіштері алынады.

Ө нім сапасының кө рсеткіштері – жасау, қ олдану немесе тұ тыну шарттарының белгілі біреуінде қ аралатын ө німнің бір немесе бірнеше қ асиеттерінің мө лшерлік сипаттамасы. Сипатталатын қ асиеттерге байланысты сапа кө рсеткіштері бірлік жә не комплекстік болып бө лінеді. Ө нім сапасының бірлік кө рсеткіші ө німнің қ арапайым қ асиетін сипаттайды. Ө нім сапасының кешендік кө рсеткішінің бір тү рі интегралды кө рсеткіш болып табылады:

I=Э/(Зс+Зэ)

Мұ ндағ ы, Э – ө німді тұ тыну немесе қ олдану кезіндегі пайдалы ә сердің қ осындысы;

Зс – жасауғ а кеткен шығ ын;

Зэ - қ олдану немесе тұ тыну кезінде кеткен шығ ын.

Ө нім сапасының жалпыланғ ан кешендік кө рсеткіші – ө німнің сапасын бағ алайтын барлық қ асиеттердің жиынтығ ы. Ө нім сапасын бірнеше кө рсеткіштермен ө рнектеуге кө мектеседі, мысалы: бір санмен, баллдармен. Ө нім сапасының негізгі кө рсеткіші – сапаны салыстырмалы бағ алағ ан кезде, бастапқ ы кө рсеткіш ретінде алынғ ан кө рсеткіш. Негізгі кө рсеткіш ретінде мыналар алынады:

- Мемлекетте немесе шетелдерде шығ арылатын алдың ғ ы қ атарлы ө німдердің сапасының кө рсеткіштері;

- Белгілі уақ ыт аралығ ында қ ол жеткізілген сапа кө рсеткіштері;

- Тә жірибелік немесе теориялық тү рде табылғ ан нұ сқ алардың кө рсеткіштері;

- Ө німге қ ойылатын талаптарда берілген сапа кө рсеткіштері.

Ө нім сапасының абсолют кө рсеткіші – ә ртү рлі ө лшем бірліктері арқ ылы немесе ө лшемсіз шамалармен ө рнектелетін сапа кө рсеткіштерінің нақ ты мә ндері. Ө нім сапасының салыстырмалы кө рсеткіші – ө лшемсіз мә ндермен немесе пайызбен ө рнектелетін абсолют кө рсеткіштің бастапқ ы кө рсеткішке қ атынасы. Салыстырмалы кө рсеткішті келесі формуламен есептейді:

qi=Pi/Piб, i=1, 2, 3, …n

мұ ндағ ы, Pi, Piб– сә йкесінше абсолют жә не негізгі нұ сқ алардың i-ші кө рсеткіші;

Сапа кө рсеткіштерін тура жә не жанама деп екіге бө леді. Тура кө рсеткіштер – ө німнің қ асиеті мен сапасын тура сипаттайды (мысалы, жекелеген заттардың массалық ү лесі). Жанама кө рсеткіштер – бірнеше факторларғ а тә уелді қ асиеттерді байланыстырады, ө німнің сапасын жанама сипаттайды. Сипаттайтын қ асиеттің табиғ атына байланысты ө німнің сапасының кө рсеткіштері органолептикалық, химиялық, физика-химиялық, физикалық, биохимиялық, микробиологиялық т. с. с. бола алады.

3. 4 ЭПШ-20 элеваторының сапасын квалиметриялық сараптау

Сапаны ө лшеу мен бағ алаудың негізгі ә дістеріне: қ ұ ралдық жә не сарапшылық ә дістер жатады. Келтірілген сапа кө рсеткіштері мен оларды ө лшеу ә дістері негізінен ө ндірістік ә дістерге жатқ ызылады. Ө німнің сапасының дең гейін бағ алау кезінде, ө німнің ө зіндік ерекшелігіне байланысты пайдаланылатын ә дістердің ішінен оң тайлысы таң далынып алынады. Сараптама жеке жә не топтық болып екіге бө лінеді. Сараптамалық топтармен жұ мыс істеу кезіндегі ақ параттар келесі тү рлерде алынуы мү мкін:

- сарапшы берілген шек ішіндегі санғ а сә йкесті, ө зінің ойын білдіреді;

- сарапшы қ атысушыларды ө з орындары бойынша реттейді;

- сарапшы барлық қ атысушыларды белгілері бойынша жіктей алады;

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 Следующая ⇒