2 – жаттығу. Меттаграмманың жауабын тауып, қай елді мекенге жататын диалект сөз екенін айтыңыз.

2 – жаттығ у. Меттаграмманың жауабын тауып, қ ай елді мекенге жататын диалект сө з екенін айтың ыз.

Оң тү стікте бар, Батыста жоқ. Алматыда бар, Ақ тө беде жоқ. (... )

3 – жаттығ у. Кө ркем ә дебиеттен туыстық атауларғ а байланысты 10 диалект тауып жазың ыз.

4 – жаттығ у. Дұ рыс нұ сқ асын табың ыз.

1) Ақ ша жілік	1) (Ә демі)
2) Ә йеш	2) (Жарамсақ тану)
3) Жақ ат	3) (Бытыстыру)
4) Кө дек	4) (Соқ ыр)
5) Кә ри	5) (Кә рі жілік)
6) Ламайлау	6) (Ұ ятсыз)
7) Дә йіс	7) (Икемсіз)

5 – жаттығ у. Мына сұ рақ тарғ а жауап тауып, дә птерлерің ізге жазың ыздар.

1) «Диалект» сө зі грекше аударғ анда қ андай мағ ына береді? 2) Белгілі бір жердегі жергілікті тұ рғ ындардың сө йлеу тілінде қ олданылатын сө здер қ алай аталады? 3) Диалектілік сө здер тілдің ә р тү рлі дең гейіне қ атысты нешеге жә не қ алай бө лінеді? 4) Белгілі бір аймақ кө леміндегі кә сіпке қ атысты, негізінен сол жердің тұ рғ ындары қ олданатын сө здер... 5) Диалектілік лексика ө зінің қ ұ рамы жағ ынан ө зара, бірің ғ ай емес. Осығ ан байланысты олар қ алай бө лінеді?

6 – жаттығ у. Берілген диалект сө здерден сө йлем қ ұ ра.

Шырпы, малақ ай, биялай, пияла, ің кә л, кә се, бестақ а.

7 – жаттығ у. Берілген диалектілік тұ рақ ты сө з тіркестердің мағ ынасын ашың дар, сө йлем қ ұ растырың ыздар.

1. Лоқ қ ығ а тү су- \Сө зге еру\ 2. Мә тел қ ылу- \кесел жасау\ 3. Ауаны ұ шу- \зә ресі ү шу\ 4. Машурат жасау- \ ұ йғ ару\ 5. Жері қ ұ сау- \жердің ылғ алдануы\ 6. Лә пай таптырмау- \қ оныс таптырмау\ 7. Жоқ тапсыру- \сұ рау салу, жоқ іздеу\ 8. Ит бұ йда ету- \ұ рсу, сө гу\ 9. Тө рт аяқ жегілу- \тү гелдей іске қ осылу\ 10. Серпіні сегіз болу- \беделі арту, айтқ аны болу\ 11. Бет қ аратпайтын туу- \қ ыз туу\ 12. Елік ауыз болу- \қ исыны кету, ұ йқ аспау\ 13. Ақ ылы там- \ақ ылды\

8 – жаттығ у. Берілген диалектілерді оқ ып, есте сақ таң дар, мысалдарды дә птерлерің е кө шіріп жазып алың ыздар. 1. Жү дә (Жамбыл, Сар, Тал, Шымк, Шиелі; Торғ. Маң ғ ) тіпті, тым, аса М. Ә уезов. «Білекке білек»: Осыларғ а шыли сө з қ атып жү ретінім не екен? Мә мілеге келетіндей, жү дә! 2. Кө рсебағ ар -(Жамбыл, Шу, Гур, Маң ) кө рсе қ ызар, кө рсе қ ұ мар. Ә. Кекілбаев. «Ү ркер»: Қ азақ тың ғ ой ондай- ондай кө рсебағ ар тұ лынан тұ тып шығ ады. 3. Дә мбілше//жә мбә лше -(Қ. орда, Сыр, Жам) ерте пісетін кішкене сары қ ауын. Н. Серә лиев. «Ә ң гелек»: Таудың тасындай жыпырлап жатқ ан тостағ андай дә мбілшелер кө кпең бек. 4. Ища - кө ң іл кү йді білдіретін одағ ай (Алм, Орал, Ақ т) Ә. Сә рсенбаев. «Толқ ында туғ андар»: Ища! Мен жиренген болар едім. 5. Шалан -Ү йдің ішке кіріп келе жатқ андағ ы бө лмесі Ә. Сә рсенбаев. «Толқ ында туғ андар»: Шаланда қ абырғ асында тіркеулі тұ рғ ан қ айық кемелерде бір топ жігіт ү лкен сү згілерін толтыра носилькағ а балық қ ұ йып жатыр. 6. Барың -(Маң ғ, Ақ т. Ақ т)-бару, барып келу, барды, барың дар. Ә. Сә рсенбаев. «Толқ ында туғ андар»: Раушанды біздің ү йге алып барың. 7. Кеуіл - кө ң іл, ой. (Жамб, Қ орд, Сыр, Гур, Маң, Ақ т; ) Қ. Ә бдіқ адыров. «Тә тті қ ауын»: Жоқ жерден пайда тү скен соң, мен де елдің кеуілін қ айтармай: бұ л ә улие мені бақ деп айтты деп, ө тірік айтатын болдым. 8. Жалпақ қ ылу -бү лдіру (Алматы, Орт. Қ аз) Қ. Ә бдә қ адыров «Тә тті қ ауын»: Жаң ылып жалпақ қ ылыппын! 9. Һ амма - барлығ ы (Тү рк, Шымк, Қ. орда) Қ. Ә бдіқ адыров «Тә тті қ ауын»: һ амма базарғ а қ ара!

4. Тақ ырып. Қ азақ диалектілеріндегі фонетикалық ерекшеліктер

Талқ ыланатын сұ рақ тар:

1. Дауысты дыбыстарғ а байланысты ерекшеліктер

2. Дауыссыз дыбыстарғ а байланысты ерекшеліктер

3. Кейбір дыбыстардың тұ рақ сыздығ ы

Ә дебиеттер: 1-10

1 – жаттығ у. Дыбыстық ө згерістерге ұ шырап, ш/ч, л/д, а/ ә, е /ә, д/ т, с/ щ, д/ п, б/ п, к/ г, ж/ й, с/ т, р/ қ дыбыстарының алмасуынан болатын диалект сө здерге мысал келтір жә не олардың қ андай аймақ та қ олданылатындығ ын айт. Мысалы: с/ш: мысық – мышық, есек – ешек, масқ ара – машқ ара. д/ л: маң дай – маң лай, тең дік – тең лік, тың да – тың ла т. б.

2 – жаттығ у. Дауысты дыбыстардың алмасуынан болғ ан диалект сө здерге кө ркем шығ армалардан мысалдар келтірің іздер. а/ә: қ ә зір-қ азір. а/ә: ажым-ә жім. а/ә: шә йнек – шайнек, шә й – шай а/ә: абыржулы - ә біржулі. а/ә: Жә ртісі - жартысы а/ә: Жә удіреп – жаудырау а/ә: панде – пенде, пә нде а/ә: Жә утең деп-жаутаң дап. а/ә: Жә ң ә гі – жаң ағ ы ә /а дә не – дана ә /а: Кә тер-қ атер ә /а: Кә рекет-қ аракет ә /а: Кә сиет-қ асиет ә /а: Кә те-қ ате

3 – жаттығ у. Дыбыстардың тү сіп қ алуына байланысты сө йлемдер берілген, дә птерлерің ізге кө шіріп жазып, фонетикалық ерекшеліктерге мә н берің іздер.

А ә рпінің тү сіп қ алуы:

Бұ ндай сә тте тығ ырық тан қ алай шығ удың ила-тә сілдерін ойлап, тү німен ұ йық тамай екі кө зі есікте болды («Бақ ытын бастан тепкен»// «Қ азақ стан ә йелдері» 4-бет №21 мамыр 2005)

Ила-айла

І ә рпінің тү сіп қ алуы:

Бұ л хатты Шойынқ ұ лақ қ а кө рсетерімді де, кө рсетпесімді де білмей ә р – сә р болдым ( Д. Исабеков. « Шойынқ ұ лақ » ).

Ә р-сә р – ә рі-сә рі

К ә рпінің тү сіп қ алуы:

Таң ертең ге қ алатын ештең ке жоқ, - деді ә йелі ( Шет ел ә дебиеті 2008жыл).

Ештең ке-ештең е

Ә уелі бері қ арап, амандық – саулық сұ рап, содан соң «Жоқ, ата, келмей жатыр, келсе ө зім – ақ хабарлаймын ғ ой », - деп жай – жапсарын тү сіндірсе ө кпе жоқ – ау, кірпікшешен сияқ ты ү йінің тү кпіріне қ арап бетін сү ртіп тұ рып, « жоқ » дегені кү йдіреді екен ( Д. Исабеков. « Ақ ырамаштан наурызғ а дейін» ).

Кірпікшешен – кірпішешен.

Қ азіргі қ оғ амда жастар арасында бір ғ ана таныстық -кездесуді қ анағ ат тұ тып, қ ызды алып қ ашу кә детке айналғ ан тә різді. (― Қ ыз алып қ ашу сә н бе? ‖ // ― Қ азақ стан ә йелдері‖ №8. тамыз. 2011 ж. )

кә дет (ә дет)

Т ә рпінің тү сіп қ алуы:

Ана демекші Гү лнар ө з анасы Рысалды (Рысқ ан) да жиын– тойды ә нге бө леп жіберетін, ө те ақ ылды, қ асиетті жан жайтында айта кетті. («Ақ отау» газеті, қ азан) Жайтында – жайында Бұ л ауылғ а Тарбағ атай артқ ылы барамыз. («Жү здесу», №33, 14-21 тамыз, 2007ж, 3-бет. )

артқ ылы – арқ ылы

Биылғ ы жылы мақ та шаруашылығ ына байланысты бір бө лтек жерден ойдағ ыдай ө нім алынғ ан. («Ақ босағ а қ ыркү йек, 2005 №9»)

Бө лтек – бө лек

Н ә рпінің тү сіп қ алуы:

Ашық омырау, қ ынама бел қ ара мауыт бешпет, шашақ ты тақ ия ауыл арасының қ азағ ы емесін танытады. (Ә. Кекілбаев «Аш бө рі» 22 б. ).

Бешпент – бешпет

Шопандар мен сақ маншы, екінші тың да бақ таншы. (К. Ә зірбаев)

Бақ таншы – бақ ташы

Д ә рпінің тү сіп қ алуы:

Бір кезде ел-сал болғ ан бойын жиып алғ андай шіміркене қ озғ алып, Нұ рлыбеккке қ арай бұ рыла тү сті. (Б. Майлин Шығ армалары, Алматы, 1962)

Ел-сал – дел-сал

Бір итке жегізіп ет табанда ө лді, Қ ан кетіп мұ рынынан дірек-дірек. (Т. Ізтілеуов, Рү стем дастан)

Дірек-дірек – дірдек-дірдек

Ғ ә рпінің тү сіп қ алуы:

Бү гінгі кү ні жастарымызды жұ мғ а кү нгі намаздан кө п кө ретін болдық. («Ислам жә не ө ркениет »)

Жұ мғ а-жұ ма

Й ә рпінің тү сіп қ алуы:

Нұ ргү л апам бақ уат па, мағ ан сә лем айтты ма? Былай қ арай аттанарда Танакө зді кө рмеп пе ең? (М. Шаханов«Танакө з» )

Бақ уат-байқ уат

Ш ә рпінің тү сіп қ алуы:

Ө ндіріс малдарына ү степ қ ұ нарлы азық, жақ сы жоң ыршқ а береміз. (Ж. Нә жімеденов «Ақ шағ ыл»)

Жоң ыршқ а – жоң ышқ а

Л ә рпінің тү сіп қ алуы:

Ү шеуі бірдей «бұ кім? » десіп есікке қ арағ анда, бұ лар отырғ ан ү йдің есігі ашылып, ү йге тү лкі тымақ, жақ сы киінген екі қ онақ кіріп келді. ( М. Ә уезов «Қ орғ ансыздың кү ні»)

бұ кім-бұ л кім?

П ә рпінің тү сіп қ алуы:

Бірігіп иін тіресе ығ ы – жығ ы тігілген басын бұ ғ ан жапа тіккен ү йлермен мал – жанғ а лық толы. («Қ азақ ә дебиеті» 2008жыл)

Жапа – жаппа

Ғ ә рпінің тү сіп қ алуы:

Жалпы бір сө збен айтқ анда, бұ л тек ажап мұ раның аймақ тық бағ дарламасы бойынша атқ арылып жатқ ан игі істердің бастамасы ғ ана. (― Қ азақ стан ә йелдері‖ №12. желтоқ сан. 2005 ж. )

Ажап – ғ ажап

4 – жаттығ у. Берілген сө йлемдерден диалектілерді тауып, олардың қ андай дыбыстық ерекшелікке тү сіп тұ рғ андығ ын анық таң ыздар.

Ү лгі: Кә седегі шайдың буы Шә ймерденнің есіне ескі кездерді тү сіріп жіберді. (Ақ иқ ат жур. №1 «Жас ө ренге ө сиет»)

ә /е: кә седегі – кеседегі

Бұ л қ ымыз бесінші кә седен соң Жайбасардың маң дайын тершітті. Атасы балуан болмағ ан, бірақ ө зі зембілдей. Кө рші апайдың лә генін сындырғ аным ә лі есімде. Бірақ былтыр да, биыл да жазда кө гі кө з туындырып, жайқ алып ө сіп тұ рғ ан мақ та су тапшылығ ы салдарынан ә рінен айрылып, кү зге ә рең -ә рең ілдалап ілініп, екі-ү ш жылдан бері ө німге кеселін келтіріп жү ргені Қ аршығ аны кә діктендіре бастады. Жарты ақ шасын кепілге беріп, ү йге мә з-мейрам болып оралды. Біздің байырғ ы атамыз – адамзаттың бесігі, жарық дү ниенің жаратылғ ан жері – Шығ ыс жұ ртының кө зі қ ашан ашылып, оянар екен? Ондағ ы ө ркениет қ ашан гү лдемек? («Қ азақ тілі мен ә дебиеті», 1997 ж. «Қ азақ – кімнің елі? »). Алайда, ескі мемлекеттік апппаратты қ иратып, жаң асын іске қ осу аралығ ындағ ы кең істікті тым далитып, аласапыранғ а айналдырып алдық білем. («Қ азақ тілі мен ә дебиеті», 1997 ж. «Қ азақ – кімнің елі? »). Жарайды, полигон жабылды, халық қ асіреті де бірте – бірте ұ мыт болар. Енді келесі бір мә селені талдап кө релік. («Қ азақ тілі мен ә дебиеті», 1997ж. «Қ азақ – кімнің елі? »). Бү гін де Жириновский сияқ ты «жын» жайлағ ан Ресей мен Пушкин Ресейін біз екі бө лек бағ алауғ а қ айыра кө шелік. («Қ азақ тілі мен ә дебиеті», 1997 ж. «Қ азақ – кімнің елі? »). Амантай қ олбағ ын жоғ алтып алғ анын кеште ғ ана байқ ады. (С. Мұ қ анов. «Ботагө з»). Қ айғ ыру мағ ынасындағ ы тіркестерді бірінің орнына бірін қ олдана алмайды. Себебі, синонимдер топтарында кейіпкердің ә леуметтік белгісі, жас ерекшеліктері мен жағ даяттық ерекшеліктері ә сер етеді. («Қ азақ тілі мен ә дебиеті», 8/2010). Содан кейін ғ ана тарихымыз жаң ғ ұ ра бастады. («Қ азақ тілі мен ә дебиеті», 1997 ж. «Қ азақ – кімнің елі? »). Ештең кеге тү сінбеген ол қ айта – қ айта сұ рай беруге де қ ысылды. («Таң шолпан» журналы, 5/2005 « Бала қ ылығ ы»). Ат басын ауылғ а тіреген жолайшылар кейін қ арай кетіп йатыр. («Тұ мар» журналы, 1/2007).

5 – жаттығ у. Берілген сә йкестіктерді оқ ып шығ ып, алмасуларғ а мысал келтірің іздер. Е/і: Керпіш-кірпіш Зембер – зембіл Ү /ө : Дү нен-дө нен Ө /ү: Тө неріп- тү неріп Ы/І: Сық ылды-секілді. Пысты-пісті. Ұ /ы: Жаң ғ ұ ра – жаң ғ ыра О/ұ: Орпақ -ұ рпақ. Ы/ұ: мұ нда – мында. Ә /е: Кә се-кесе Е/ә : Зембіл-зә мбіл

6 – жаттығ у. Метатеза қ ұ былысы кездесетін 5 диалект сө з теріп жаз жә не сол сө здерді қ атыстырып мә тін қ ұ раң ыз.

7 – жаттығ у. Қ ай дыбыстардың алмасуынан жасалғ ан диалект сө здер екенін табың ыздар. Диалект сө здерді қ атыстырып мә тін қ ұ раң ыздар.

Ү лгі: Қ ысынбау-қ ысылмау – н/л

Тә рең ке-тә релке. Байда – пайда Бейіл – пейіл. Салбақ тау-салпақ тау. Бә ле – пә ле. Бә туасыз – пә туасыз. Зұ рқ ия – сұ рқ ия Гү мбез – кү мбез Кә періне – қ аперіне Зарар− залал Бірінчі – бірінші Хә л – қ ал

8 – жаттығ у. Сө йлемдерді дә птерлерің е кө шіріп жазып, диалект сө здерді дыбыстық ерекшеліктеріне талдаң ыздар. Диалект сө здердің мағ ынасын ашып, қ ай аймақ та жиі қ олданылатынын табың ыздар.

1. Ақ сақ алдар ө здеріне белкү рек сұ рады. («Жү здесу», №33, 14-21 тамыз, 2007ж, 3-бет. ) Белкү рек - кү рек 2. Ол менен шү йінші сұ рап кеп еді. ( «Ана тілі» 2006жыл) шү йінші – сү йінші 3. Балаларымыз Отан қ орғ ауғ а ә шкерге бармақ шы. («Қ аз тілі мен ә деб. 1998ж) Ә шкерге-ә скерге 4. Бү гінгі кү ні жеке серіктестіктер арасында ө з ө німдерін ө зге ө німдерге айырбаштау жақ сы жолғ а қ ойылғ ан. («Ақ босағ а», қ араша, 2004 №11) Айырбаш – айырбас 5. Бірақ сайтан тү ртті ме, періште тү ртті ме, «не сұ расаң орындаймын» дегенді айтып қ алды ғ ой. (Қ адыр Мырза Ә лі «Иірім») Сайтан – шайтан 6. Ү лкен ілтифат, ізет кө рсетті. (Қ адыр Мырза Ә лі «Иірім») Ілтифат- ілтипат 7. Бірақ екіншідей ұ йқ ың сергек болсын. (Д. Исабеков. «Шойынқ ұ лақ ») Екіншідей – екіншілей. 8. Ол адамдардың аты – жө ндерін дү зетіп алармын деп жү ріп тарс ұ мытып кетіппін. (Д. Исабеков. « Социализм зә улімі » ) Дү зетіп – тү зетіп. 9. Сірің ке шағ ып қ арасам, қ ан! (Д. Исабеков. « Шойынқ ұ лақ ») Шағ у – жағ у. 10. Бірнеше рет жақ сы араласатын достарыма сырымды айтып, кейін олар оны бә ріне ә шкерелеп мені келемеш еткен соң, жан баласына жуыспайтын болды. (― Қ азақ стан ә йелдері‖ №11. қ араша. 2008. ) Келемеш – Келемеж 11. Баланың шашын қ ырпып таста. («Ө лке тағ дыры»газеті) Қ ырпу-қ ырқ у 12. Кешегі баламның қ алғ ан жалғ ыз кө зім-бұ л жылағ ан соң, бізде не тақ ат болады? (М. Ә уезов «Қ орғ ансыздың кү ні») тақ ат-тағ ат 13. Қ олына бір буда қ ағ аз ұ статады. (Д. Исабеков «Мінездер») буда – бума 14. Кө ктемде ағ аш пұ тақ тары жасарып, ә демі ә серге бө ленді. («Сенбілік науқ аны басталарда... »//Қ ала мен дала газ. №4 ) Пұ тақ тары-бұ тақ тары

5. Тақ ырып Қ азақ диалектілеріндегі лексикалық ерекшеліктер

Талқ ыланатын сұ рақ тар: )

1. Зат, қ ұ былыс атауларын білдіретін сө здер.

2. Заттың сынын, қ имыл, ә рекетін білдіретін сө здер.

3. Ә деби тілде баламасы бар доминанттар.

4. Сә йкесті, сә йкессіз диалектілік ерекшеліктер

Ә дебиеттер: 1-10

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒