1 – жаттығу. Берілген сөйлемдерді көшіріп жазып, диалект сөздердің мағыналарын ажыратыңыздар.

5 – жаттығ у. Берілген диалектілерді ә деби мағ ынасымен дә птерлерің е кө шіріп жазың ыздар. Берілген диалектілерді пайдаланып ә ң гіме қ ұ растырың ыздар

Жарын – келер жыл

Тұ ғ жым – мығ ым, тегеурінді

Кү п – сайдың тұ йық, ояң жерінде иірілген су

Жібіскі – сіркіреп, майдалап жауатын жаң быр.

Қ ағ у – қ ұ рғ ақ салқ ын самал жел.

Сылама – қ ам кесектен салынғ ан, іші-сыртын сылап тастағ ан ү й.

Шарқ ат – шә йі орамал, ә йелдер басына тартады, ер адамдар белбеу етіп байлайды.

Дү мше — шай шығ аратын ақ қ ұ ман;

Бақ ыраш 1) кішкене шелек, 2) ожау, шө міш.

Бозым – бозө кпе.

6 – жаттығ у. Сө йлемдерді оқ ып шығ ып, асты сызылғ ан диалекті сө здердің мағ ынасын тү сіндір Бұ л адамды алғ ашқ ы кезде ұ натпағ аныммен, тілдесе келе тә уір кө ріп кеттім. Осы кезде ү стінен май иісі аң қ ығ ан тә пелтек бойлы, ойнақ ы кө з бір адам ішке кіріп келді. Оның ү нсіз тұ рғ анына қ ыжырым қ айнап, қ ол бұ лғ ағ анына да қ арамай, жанынан ө те шық тым. Кел, тез таң ып берейін, - деп ол аптечкасын ашты да, мазды баттастыра жағ ып, шекемді айналдыра шандып тастады. Ү йде ешкім жоқ, жалғ ыз отыр едім, тамды ә лдекім дү сірлетіп, ілденеше рет айнала шапты да, ат терезенің алдына келіп осқ ырына тұ ра қ алды. - Ақ ымақ, екінші рет біреудің қ алтасына тү суші болма! – деді де, мағ ан ызбарлана бір қ арап, тамақ ішуге жү ріп кетті. Даусым оғ ан жетпейтінін білсем де, барымша айқ айлап, сү дігерге сү ріне-қ абына жү гірдім. Сонан соң ү йге кіріп бір пиялай айранды нансыз сіміре салды да ә лгі матасекілін тырылдатып бір жақ қ а ғ айып болады. Ү йдегі ата-анасы тү немеге кірпік қ ақ пай, таң атқ анша дыр еткен дыбысқ а қ ұ лақ тү ріп жатқ аны сол.

7 – жаттығ у. Берілген мақ алдарды дә птерге кө шіріп жазып, диалектілердің дұ рыс баламасын тө менде берілген сө здер арасынан тауып жазың дар

1. Жақ сының сө йлескені ө біскендей,

Жаманның сө йлескені тебіскендей,

2. Сегіз жасар баланың тісі тү сер,

Сексен жасар ғ ұ рыптың ісі тү сер.

3. Арадағ ы бозбайтал анадағ ыны мұ нда айтар,

Мұ ндағ ыны онда айтар.

4. Жылай – жылай жай қ азсаң

Кү ле-кү ле су ішерсің.

5. Жақ сы жү рген жеріне кент салады,

Жаман жү рген жеріне ө рт салады.

Диалектілердің мағ ыналары: қ ұ дық; сү йісу; қ ала; жақ ындасу; ө секші; кә рі, қ ария;

8 – жаттығ у. Берілген сө йлемдерді кө шіріп жазып, диалектілік тұ рақ ты сө з тіркестерінің мағ ынасын ажыратың дар 1. Оның ү нсіз тұ рғ анына қ ыжырым қ айнап , қ ол бұ лғ ағ анына да қ арамай жанынан ө те шық тым (Д. Исабеков. «Шойынқ ұ лақ »). 2. Бір топ адам ауылғ а жұ лдыз толғ анда келіп тү сті (Ш. Мұ ртаза «Жұ лдыз кө пір»). 3. Ә йел орнынан ұ шып тұ рса да, ә лденеден ұ ялып, тақ тығ а барар-бармасын білмей екі оқ тылау болып тұ рды (Б. Майлин Шығ армалары, Алматы, 1962). 4. -Қ ұ дай риза, біз риза, ұ лымның атына шіркеу келтірмей жыл отырды, - деді, -жас жан еді обалына қ алмайық ерге шық сын... (І. Есенберлин «Кө шпенділер»). 5. Кү н сиыр тү с болғ анда қ арасы мың жарымдай қ ойды қ аптатып айдап келе жатқ ан жастау қ ойшы кө лденең кезікті (І. Жансү гіров «Жетісу естеліктері»). 6. Содан кейін Жұ манның назары пә с болып қ алыпты (Ақ Баян «Сезім сергелдең і»). 7. Жас мұ ғ алім қ ыз жай ғ ана жымиды да, ішін алдырмай отырып қ алды. (Ж. Аймауытов «Қ артқ ожа»). 8. Кү н кеуім тартты ма, қ араң ғ ыда жобалап жү ріп екі баласын қ ұ шақ тап, беттерінен сү йді (Д. Исабеков). 9. Дә укен қ арт дауыстағ анда селк ете қ ап, кө здері атыздай болды (Н. Серә лиев «Ә ң гелек»). 10. Кө ккө лден кү дер суды кездестіре алмайсың (Ә. Асқ аров. «Мұ нар тауды, мұ зарт шың ды аң саймын»).

3 Тақ ырып. Жергілікті диалектілер мен ә деби тіл

Талқ ыланатын сұ рақ тар:

1. Жергілікті диалектілердің ә деби тілге қ атысы

2. Жергілікті ерекшеліктердің ә деби тілге негіз болуы жайы

3. Диалектілердің кө ркем ә дебиетте пайдаланылуы

Ә дебиеттер: 1-10

1 – жаттығ у. Берілген сө йлемдерді кө шіріп жазып, диалект сө здердің мағ ыналарын ажыратың ыздар.

1. Бұ рын ү немі жарқ ылдап жалын атып жү ретін аржайы барлаушының қ апелімде бү йтіп кө ң ілсіздене қ алуы комсоргты қ атты таң қ алдырды. ( Ә. Нұ рпейісов «Курляндия») 2. Пісірген асым қ айдағ ы бір қ иякелді тү гіл, ө з адамдарыма да жетер емес. (Ә. Нұ рпейісов «Курляндия») 4. Ә, ә, таптық, таптық... Біз «осы не бітіріп жү р» деп қ ұ станаласақ , корректіровщик екен ғ ой. (Ә. Нұ рпейісов «Курляндия») 5. Ексім жел. Ызғ арлы, суық жел. Ысқ ырғ ан ексімді жел арбиғ ан қ у қ аң бақ ты домалатып, ескі апандарғ а, сай жырасына малша иіріп, тығ а тү седі. (Б. Майлин. Шығ армалары, Алматы, 1962) 6. Ә білқ айыр осы бей-берекет кездегі ә беқ оң ыр дастарқ анның басындағ ы мө лтек мә жілістен тоғ айып тұ рды. (Ә. Кекілбаев «Ү ркер», 1981) 7. Жетіқ абат жердің астында қ араң ғ ы ү ң гірейген ү ң гір забой, есебі, кө рдің ішіндей десе болады. (С. Сейфуллин. Ә ң гімелер мен повестер, 1958) 8. Лү ктен басымды кө терсем, қ ос желкенді бір дә у келіп-ақ қ алғ ан екен. (Ә. Сә рсенбаев «Толқ ында туғ андар») 9. Таласов мырза істен шық қ ан лабазына ө рт салғ ызып, жаласын жұ мысшыларғ а жапты. (Ә. Сә рсенбаев «Толқ ында туғ андар») 10. Ү лкен қ ыстауда жалғ ыз ө зі елегізитін сияқ ты. (Ж. Нә жімеденов «Кішкентай»)

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒