ОТЫЗ СЕГІЗІНШІ СӨЗ

Ей, жү регімнің қ уаты, перзентлерім! Сіздерге адам ұ ғ ылының мінездері туралы біраз сө з жазып ядкар қ алдырайын. Ық ыласпенен оқ ып, ұ ғ ып алың ыздар, оның ү шін махаббатың тө леуі - махаббат. Ә уелі адамның адамдығ ы ақ ыл, ғ ылым деген нә рселерменен. Мұ ның табылмақ тығ ына себептер - ә уелі хауас сә лим һ ә м тә н саулық. Бұ лар туысынан болады, қ алмыс ө згелерінің бә рі жақ сы ата, жақ сы ана, жақ сы қ ұ рбы, жақ сы ұ стаздан болады. Талап, ұ ғ ым махаббаттан шығ ады. Ғ ылым-білімге махаббаттандырмақ ә лгі айтылғ ан ү шеуінен болады.

Ғ ылым-білімді ә уелі бастан бала ө зі ізденіп таппайды. Басында зорлық пенен яки алдауменен ү йір қ ылу керек, ү йрене келе ө зі іздегендей болғ анша. Қ ашан бір бала ғ ылым, білімді махаббатпенен кө ксерлік болса, сонда ғ ана оның аты адам болады. Сонан соң ғ ана алла тағ аланы танымақ тық, ө зін танымақ тық, дү ниені танымақ тық, ө з адамдығ ын бұ збай ғ ана жә ліб мә нфағ ат дә фғ ы мұ зарратларны айырмақ лық секілді ғ ылым-білімді ү йренсе, білер деп ү міт қ ылмақ қ а болады. Болмаса жоқ, ең болмаса шала. Оның ү шін кө бінесе балаларды жасында ата-аналары қ иянатшылық қ а салындырып алады, соң ынан моллағ а берген болады, я ол балалары ө здері барғ ан болады - ешбір бә һ ра болмайды.

Ол қ иянатшыл балалары талапқ а да, ғ ылымғ а да, ұ стазғ а да, хаттә иман иғ тиқ адқ а да қ иянатпенен болады. Бұ л қ иянатшылар - жарым адам, жарым молла, жарым мұ сылман. Олардың адамдығ ының кә мә лә т таппағ ы - қ иынның қ иыны. Себебі алла тағ ала езі - хақ иқ ат, растық тың жолы. Қ иянат - хақ иқ ат пен растық тың дұ шпаны. Дұ шпаны арқ ылы шақ ыртқ анғ а дос келе ме? Кө ң ілде ө зге махаббат тұ рғ анда, хақ лық ты таппайды. Адамның ғ ылымы, білімі хақ иқ атқ а, растық қ а қ ұ мар болып, ә рнә рсенің тү бін, хикметін білмекке ынтық тық пенен табылады. Ол - алланың ғ ылымы емес, һ ә мманы білетұ ғ ын ғ ылымғ а ынтық тық, ө зі де адамғ а ө зіндік ғ ылым береді.

Оның ү шін ол алланың ө зіне ғ ашық тық. Ғ ылым - алланың бір сипаты, ол - хақ иқ ат, оғ ан ғ ашық тық ө зі де хақ лық һ ә м адамдық дү р. Болмаса мал таппақ, мақ тан таппақ, ғ иззат-қ ұ рмет таппақ секілді нә рселердің махаббатымен ғ ылым-білімнің хақ иқ аты табылмайды.

Мал, мақ тан, ғ иззат-қ ұ рмет адамды ө зі іздеп тапса, адамдық ты бұ збайды һ ә м кө рік болады. Егерде адам ө зі оларғ а табынып іздесе, тапса да, таппаса да адамдығ ы жоғ алады. Енді хақ иқ ат сү йіп, шынды білмек қ ұ марың бар болса, адамдық қ а лайық ты ық ыласты қ ұ лағ ың ды қ ой. Ә уелі дін исламның жолындағ ы пенделер иманның хақ иқ аты не сө з екенін білсін.

Иман дегеніміз бір ғ ана инанмақ тық емес, сен алла тағ аланың бірлігіне, уә қ ұ ранның оның сө зі екендігіне, уә пайғ амбарымыз Мұ хаммед Мұ стафа салаллаһ у ғ алайһ и уә ссә ллә м оның тарапынан елші екендігіне инандың. Жә, не бітті? Сен алла тағ алағ а алла тағ ала ү шін иман келтіремісің я ө зің ү шін иман келтіремісің? Сен иман келтірмесең де, алла тағ алағ а келер ешбір кемшілік жоқ еді. Ө зің ү шін иман келтірсең, жә инандың. Ол инанмақ тығ ың қ ұ р ғ ана инанмақ тық пен қ алса, сағ ан пайда бермейді. Оның ү шін сен ө зің инанмақ тығ ың нан пайда ала алмадың, пайдаланамын десең, пайда береді, кә міл иман болады. Пайданы қ алайша алуды білмек керек.

Сіз «Ә мә нту биллаһ и кә маһ уә би ә смайһ и уасифатиһ и» дедің із. Ол есім аллалар һ ә мма ол алла тағ аланың фиғ ыл ғ азимлә рінің аттары, олардың мағ ынасын біл һ ә м сегіз сифат затиялары не деген сө з, кә міл ү йрен. Ө зің ді оның қ ұ лы біліп, ө зің е муслим ат қ ойып, тә слим болғ аның а раст боласың да. Ө з пиғ ылдарың ды соғ ан ө з халің ше ұ қ сатуды шарт қ ыл. Алла тағ алағ а ұ қ сай алам ба деп, надандық пен ол сө зден жиіркенбе, ұ қ самақ - дә л бірдейлік дағ уасыменен емес, соның соң ында болмақ. Оның ү шін алла тағ аланың сипаттары: Хаят, Ғ ылым, Қ ұ дірет, Басар, Сә миғ, Ирада, Кә лам, Тә кин. Бұ л сегізінен алла тағ аладағ ыдай кә мә лат-ғ азамат бірлә н болмаса да, пендесінде де ә рбірінен ө з халінше бар қ ылып жаратыпты. Жә, біз ө зіміздің бойымыздағ ы сегіз зә ррә аттас сипатымызды ол алла тағ аланың сегіз ұ лығ сипатынан бас бұ рғ ызып, ө зге жолғ а салмақ пенен біздің атымыз муслим бола ала ма? Болмаса керек.

Жә, ол сегіз сипатына сипатымызды һ ә м ол аттары бірлә н ағ ламланғ ан фиғ ыл қ ұ дағ а фиғ лымызды ертпек неменен табылады, қ алайша табылады, оны білмек керек. Ол - алла тағ аланың заты, ешбір сипатқ а мұ қ таж емес, біздің ақ ылымыз мұ қ таж, жоғ арғ ы жазылмыш сипаттар бірлә н тағ рифлап танымақ қ а керек. Егерде ол сипаттар бірлә н тағ рифламасақ, бізге мағ рифатулла қ иын болады. Біз алла тағ аланы ө зінің білінгені қ адар ғ ана білеміз, болмаса тү гел білмекке мү мкін емес. Заты тү гіл, хикметіне ешбір хакім ақ ыл ерістіре алмады. Алла тағ ала - ө лшеусіз, біздің ақ ылымыз - ө лшеулі. Ө лшеулімен ө лшеусізді білуге болмайды. Біз алла тағ ала «бір» дейміз, «бар» дейміз, ол «бір» демеклік те - ақ ылымызғ а ұ ғ ымның бір тиянағ ы ү шін айтылғ ан сө з. Болмаса ол «бір» демеклік те алла тағ алағ а лайық ты келмейді. Оның ү шін мү мкинаттың ішінде не нә рсенің ужуді бар болса, ол бірліктен қ ұ тылмайды. Ә рбір хадиске айтылатұ ғ ын бір қ адимге тағ риф болмайды.

Ол «бір» деген сө з ғ аламның ішінде, ғ алам алла тағ аланың ішінде, қ ұ дай табарака уатағ ала кітаптарда сегіз субутия сипаттары бірлә н, уә тоқ сан тоғ ыз Ә смаи хұ сналар бірлә н білдірген. Бұ лардың һ ә ммасы алла тағ аланың затия субутия уә фиғ лия сипаттары дү р. Мен мұ нда сіздерге тө ртеуін білдіремін. Оның екеуі - ғ ылым, қ ұ дірет. Сегіз сипаттан қ алғ ан алтауы - бұ ларғ а шарх. Ол алтауының бірі - хаят, яғ ни тірлік.

Алланы бар дедік, бір дедік, ғ ылым, қ ұ дірет сипаты бірлә н сипаттадық. Бұ л бірлік, барлық ғ ылым, қ ұ дірет олула боларлық нә рселер ме? Ә лбетте, ғ ылым қ ұ діреті бар болады: хаяты - мағ лұ м, бірі - ирада, яғ ни қ аламақ. Ғ ылым бар болса, қ аламақ та бар. Ол еш нә рсеге харекет бермейді. Һ ә ммағ а харекет беретұ ғ ын ө зі. Ол ирада ғ ылымының бір сипаты кә лә м, яғ ни сө йлеуші деген, сө з қ аріпсіз, дауыссыз болушы ма еді? Алланың сө зі - қ аріпсіз, дауыссыз. Енді олай болса, айтқ андай қ ылып білдіретұ ғ ын қ ұ діреті жә не басар, сә миғ, яғ ни кө руші, есітуші деген.

Алла тағ аланың кө рмегі, естімегі, біз секілді кө збенен, қ ұ лақ пенен емес, кө ргендей, естігендей білетұ ғ ын ғ ылымның бір сипаты. Бірі - тә куин, яғ ни барлық қ а келтіруші деген сө з. Егер барлық қ а келтірмегі бір ө з алдына сипат болса, алла тағ аланың сипаты ө зіндей қ адім, һ ә м ә зали һ ә м ә дә би болады да, һ ә мишә барлық қ а келтіруден босанбаса, бір сипаты бір сипатынан ү лкен я кіші болуғ а жарамайды. Олай болғ анда ғ ылым, қ ұ дірет сипаттары секілді босанбай, һ ә р уақ ыт жаратуда болса, бір ық тиярсыздық шығ ады. Ол ық тиярсыздық алла тағ алағ а лайық ты емес. Оның барлық қ а келтірмегі - қ ұ діретіне ғ ана бір шарх. Бұ л ғ ылым, қ ұ діретте ешбір ниһ оятсіз, ғ ылымында ғ афлә т, қ ұ діретінде епсіздік жә не нашарлық жоқ. Саниғ ын сұ ң ғ атына қ арап білесіз.

Бұ л кө зге кө рілген, кө ң ілге сезілген ғ аламды қ андай хикметпенен жарастырып, қ андай қ ұ діретпенен орналастырғ ан, ешбір адам баласының ақ ылы жетпейді. Бірақ пендесінде ақ ыл - хү кімші, қ айрат, қ уат - қ ызмет қ ылушы еді. Соғ ан қ арап ойлайсың: алла тағ аланың сипатында солай болмақ қ а тиіс. Бірақ ә уелде айтқ анымыз: ғ ылым, қ ұ дірет - біздің ұ ғ уымызғ а ғ ана екі хисап болмаса, бір-ақ ғ ылымды қ ұ дірет болуғ а тиіс. Олай болмаса сипаттар ө з орталарында бірі тә биғ, бірі матбуғ болады ғ ой. Бұ л болса, тариф раббығ а жараспайды. Сегіз сипат қ ылып жә не ол сипаттар «Лағ аиру уә лә һ уә » болып, бұ лай айтуда, бұ лардан бір ө з алдына жамағ ат яки жамиғ ат шығ ып кетеді.

Бұ л болса келіспейді. Егерде сипаттарды ә рбірін басқ а-басқ а дегенде, кө п нә рседен жиылып, иттифақ пенен қ ұ дай болғ ан болады. Бұ лай деу батыл, бір ғ ана қ ұ дірет пендеде болғ ан қ уат; қ ұ дірет ғ ылым ақ ылдан басқ а болатұ ғ ын, алла тағ алада болғ ан қ ұ дірет - ғ ылым һ ә м рахмет. Ол – рахмет сипаты, сегіз сипаттың ішінде жазылмаса да, алла тағ аланың Рахман, Рахим, Ғ афур, Уадуд, Хафиз, Сә ттар, Раззақ, Нафиғ, Уә кил, Латиф деген есімдеріне бинаһ и бір ұ лығ сипатынан хиссаптауғ а жарайды. Бұ л сө зіме нақ лия дә лелім - жоғ арыдағ ы жазылғ ан алла тағ аланың есімдері. Ғ ақ лия дә лелім қ ұ дай тағ ала бұ л ғ аламды ақ ыл жетпейтін келісіммен жаратқ ан, онан басқ а, бірінен бір пайда алатұ ғ ын қ ылып жаратыпты. Жансыз жаратқ андарынан пайда алатұ ғ ын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан пайдаланатұ ғ ын ақ ылды инсанды жаратыпты.

Хайуандарды асырайтұ ғ ын жансыздарды еті ауырмайтын қ ылып, жан иесі хайуандарды ақ ыл иесі адам баласы асырайтын қ ылып, һ ә м олардан махшарда сұ рау бермейтұ ғ ын қ ылып, бұ лардың һ ә ммасынан пайда аларлық ақ ыл иесі қ ылып жаратқ ан. Адам баласынан махшарда сұ рау алатұ ғ ын қ ылып жаратқ андығ ында һ ә м ғ адалә т һ ә м махаббат бар. Адам баласын қ ұ рт, қ ұ с, ө зге хайуандар секілді тамақ ты ө з басымен алғ ызбай, ың ғ айлы екі қ олды басқ а қ ызмет еттіріп, аузына қ олы ас бергенде, не ішіп, не жегенін білмей қ алмасын деп, иісін алып лә ззаттанғ андай қ ылып, ауыз ү стіне мұ рынды қ ойып, оның ү стінен тазалығ ын байқ арлық екі кө з беріп, ол кө здерге нә зіктен, зарардан қ орғ ап тұ рарлық қ абақ беріп, ол қ абақ тарды ашып-жауып тұ рғ анда қ ажалмасын деп кірпік жасап, маң дай тері тура кө зге ақ пасын деп, қ ағ а беруге қ ас беріп, оның жү зіне кө рік қ ылып, бірінің қ олынан келместей істі кө птесіп бітірмекке, біреуі ойын біреуіне ұ қ тырарлық тіліне сө з беріп жаратпақ тығ ы махаббат емес пе?

Кім ө зің е махаббат қ ылса, сен де оғ ан махаббат қ ылмағ ың қ арыз емес пе? Ақ ыл кө зімен қ ара: кү н қ ыздырып, тең ізден бұ лт шығ арады екен, ол бұ лттардан жаң быр жауып, жер жү зінде неше тү рлі дә ндерді ө сіріп, жемістерді ө ндіріп, кө зге кө рік, кө ң ілге рахат гү л-бә йшешектерді, ағ аш-жапырақ тарды, қ ант қ амыстарын ө ндіріп, неше тү рлі нә батә ттә рді ө стіріп, хайуандарды сақ татып, бұ лақ тар ағ ызып, ө зен болып, ө зендер ағ ып дария болып, хайуандарғ а, қ ұ сқ а, малғ а сусын, балық тарғ а орын болып жатыр екен. Жер мақ тасын, кендірін, жемісін, кенін, гү лдер гү лін, қ ұ стар жү нін, етін, жұ мыртқ асын; хайуандар етін, сү тін, кү шін, кө ркін, терісін; сулар балығ ын, балық тар икрасын, хатта ара балын, балауызын, қ ұ рт жібегін - һ ә ммасы адам баласының пайдасына жасалып, ешбірінде бұ л менікі дерлік бір нә рсе жоқ, бә рі - адам баласына таусылмас азық.

Миллион хикмет бірлә н жасалғ ан машина, фабрик адам баласының рахаты, пайдасы ү шін жасалса, бұ л жасаушы махаббат бірлә н адам баласын сү йгендігі емес пе? Кім сені сү йсе, оны сү ймектік қ арыз емес пе? Адам баласы қ анағ атсыздық пенен бұ л хайуандардың тұ қ ымын қ ұ ртып, алдың ғ ылар артқ ыларғ а жә бір қ ылмасын деп, малды адам баласының ө зінің қ ызғ анышына қ орғ алатып, ө зге хайуандарды бірін ұ шқ ыр қ анатына, бірін кү шті қ уатына, бірін жү йрік аяғ ына сү йентіп, бірін биік жартасқ а, бірін терең тұ ң ғ иық қ а, қ алың орманғ а қ орғ алатып, һ ә м ә рбірін ө сіп-ө нбекке қ ұ мар қ ылып, жас кү нінде, кішкене уақ ытында шафғ ат, сә хә ріменен бастарын байлап, қ амқ ор қ ылып қ оймақ тығ ы - адам баласына ө сіп-ө ніп, тең дік алсын емес, бә лки, адам баласының ү зілмес нә сіліне таусылмас азық болсын дегендік. Жә, бұ л хикметтерінің һ ә ммасын һ ә м мархамат, һ ә м ғ адалә т заһ ир тұ р екен.

Біз ортамызда бұ л мархамат, ғ адалә тті иманның шартынан хисап қ ылмаймыз, оның ү шін муслим болғ анда, алла тағ алағ а тә слим болып, оның жолында болмақ едік, болғ анымыз қ айсы? Бұ л екі ай мен кү ннен артық мағ ұ лым тұ рғ ан жоқ па? Фиғ ылы қ ұ даның ешбірін де қ арар қ ылмаймыз, ө згелерде болғ анын жек кө рмейміз, ө зіміз тұ тпаймыз, бұ л қ иянатшылық емес пе? Қ иянатшылық қ а бір қ арар тұ рғ ан адам - я мұ сылман емес, ең болмаса шала мұ сылман.

Алла табарака уатағ аланың пенделеріне салғ ан жолы қ айсы? Оны кө бі білмейді. «Тә факкару фиғ ла иллаһ и» деген хадис шарифтің «инналаһ у йухиббул муқ ситин» деген аяттарғ а ешкімнің ық ыласы, кө ң ілі менен ғ ылымы жетіп қ ұ птағ анын кө ргенім жоқ. «Ә тә мурун ә ннә сә билбирри уә ә хсә ну инналаһ у йухиббул мұ хсин», «уә ллә зинә ә мә ну уә ғ ә милу салихати улайна асхабул жә ннә ти һ ә м фиһ а халидун» деген аяттар қ ұ ранның іші толғ ан ғ амалус-салих не екенін білмейміз. «Уа ә ммә лзина амә ну уә ғ амилус саликати фә йуә ффиһ им ужурә һ ум уаллаһ у лә йү хиб-буз-залимин» аятына қ арасаң, ғ амалус-салих залық тық тың зидды болар.

Олай болғ анда ғ адалә т рафғ ат болуғ а кімде-кімнің ә ділеті жоқ болса, оның хаясы жоқ, кімнің ұ яты жоқ болса, оның иманы жоқ деген, пайғ амбарымыздың салаллаһ у ғ алайһ и уә ссә ллә мнің хадис шарифі «мә н-лә хаяун лаһ у» деген дә лел дү р. Енді белгілі, иман қ ұ р инанышпенен болмайды, ғ адалә т уа рафғ ат бірлә н болады. Ғ амалус-салих ғ адалә тті уә мархамә тті болмақ кү ллі тә н бірлә н қ ылғ ан қ ұ лшылдық тардың ешбірі ғ адалә тті, мархаматты бермейді.

Кө зің кү нде кө реді намаз оқ ушы, ораза тұ тушылардың не халә ттә екендіктерін, оғ ан дә лел керек емес. Бә лки ғ адалә т барша ізгіліктің анасы дү р. Ынсап, ұ ят - бұ л ғ адалә ттен шығ ады. Оның ү шін ғ адалә ті адамның кө ң іліне келеді: мен ө з кө ң ілімде халық менімен, сондай-мұ ндай қ ылық тарымен мұ ғ амә ла қ ылса екен деп ойлап тұ рып, ө зім сол халық тармен мұ ғ амә ла қ ылмағ андығ ым жарамайды ғ ой деп, сол езі ә ділет те жә не нысап та емес пе? Ол һ ә мма жақ сылық тың басы емес пе? Жә, олай хұ лық пенен сол ойды ойлағ ан кісі халлақ ыны шү кірді неге ойламасын?

Шә кірліктен ғ ибадаттың бә рі туады. Енді зинһ ар ғ адалә т, шапағ аттан босанбаң дар. Егер босансаң, иман да, адамдық та һ аммасы босанады. Аллаяр софының бір фә рдә дә н жү з фә рдә бижай дегені басың а келеді. Енді біздің бастағ ы тағ риф бойынша қ ұ дай тағ ала ғ ылымды, рахымды, ғ адалә тті, қ ұ діретті еді. Сен де бұ л ғ ылым, рахым, ғ адалә т ү ш сипатпенен сипаттанбақ: ижтиһ атің шарт еттің, мұ сылман болдың һ ә м толық инсаниятың бар болады. Белгілі жә уанмә ртлік ү ш хаслат бірлә н болар деген, сиддиқ, кә рә м, ғ ақ ыл - бұ л ү шеуінен сиддиқ ғ адалә т болар, кә рә м шафағ ат болар. Ғ ақ ыл мағ алұ м дү р, ғ ылымның бір аты екендігі.

Бұ лар ә р адамның бойында алла табарака уатағ ала тә хмин бар қ ылып жаратқ ан. Бірақ оғ ан рә уаж беріп гү лдендірмек, бә лки, адам ө з халінше кә мә латқ а жеткізбек жә һ ә тінде болмақ. Бұ лар - ез иждиһ адің бірлә н ниет халис бірлә н ізденсең ғ ана берілетін нә рселер, болмаса жоқ. Бұ л айтылмыш ү ш хаслә ттің иелерінің алды - пайғ амбарлар, онан соң - ә улиелер, онан соң - хакімдер, ең ақ ыры - кә міл мұ сылмандар. Бұ л ү ш тү рлі фиғ ыл қ ұ даның соң ында болмақ, ө зін қ ұ л біліп, бұ л фиғ ылдарғ а ғ ашық болып тұ тпақ ты пайғ амбарлар ү йретті ә улиелерге, ә улиелер оқ ыды, ғ ашық болды.

Бірақ, ухрауи пайдасын ғ ана кү зетті. Ғ ашық тары сол халге жетті, дү ниені, дү ниедегі тиерлік пайдасын ұ мытты. Бә лки, хисапқ а алмады. Хакімдер дү ниеде тиетін пайдасын сө йледі, ғ ибрә т кө зімен қ арағ анда, екеуі де бірінен-бірі кө п жырақ кетпейді. Оның ү шін ә рбірінің сө йлеуі, айтуы басқ аша болса да, алла тағ аланың сұ ң ғ атына қ арап пікірлемектікті екеуі де айтты. Пікірленбек соң ы ғ ибраттанбақ болса керек. Бұ л ғ ақ ыл, ғ ылым - екеуі де ө зін зорғ а есептемекті, залымдық ты, адам ө зіндей адамды алдамақ ты жек кө реді. Бұ л ғ адалә т һ ә р екеуі де мархаматты, шапағ атты болмақ тық ты айтып бұ йырды, бұ л рақ ым болса керек.

Бірақ менің ойыма келеді, бұ л екі таһ ифа ә р кісі ө здеріне бір тү рлі нә псісін фида қ ылушылар деп. Яғ ни, пенделіктің кә мә латы ә улиелікпен болатұ ғ ын болса, кү ллі адам тә ркі дү ние болып һ у деп тариқ атқ а кірсе, дү ние ойран болса керек. Бұ лай болғ анда малды кім бағ ады, дұ шпанды кім тоқ татады, киімді кім тоқ иды, астық ты кім егеді, дү ниедегі алланың пенделері ү шін жаратқ ан қ азыналарын кім іздейді? Хә рами, макруһ и былай тұ рсын, қ ұ дай тағ аланың қ уатыменен, ижтиһ ад ақ ылың менен тауып, рахатын кө рмегіне бола жаратқ ан, берген ниғ меттеріне, онан кө рмек хұ зурғ а суық кө збен қ арап, ескерусіз тастап кетпек ақ ылғ а, ә депке, ынсапқ а дұ рыс па?

Сахиб ниғ метке шү кіршілігің жоқ болса, ә депсіздікпенен кү нә кә р болмайсың ба? Екінші - бұ л жолдағ ылар қ ор болып, дү ниеде жоқ болып кету де хаупі бар, уә кә пірлерге жем болып кету де, қ айсыбір сабырсызы жолынан тайып, сабырмен бір қ арар тұ рамын дегені болып кетселер де керек. Егерде бұ л жол жарым-жартыларына ғ ана айтылғ ан болса, жарым-жарты раст дү ниеде бола ма? Рас болса, һ ә ммағ а бірдей раст болсын, алалағ ан раст бола ма, һ ә м ғ адалә т бола ма? Олай болғ анда, ол жұ ртта ғ ұ мыр жоқ болса керек. Ғ ұ мыр ө зі - хақ иқ ат. Қ ай жерде ғ ұ мыр жоқ болса, онда кә мә лат жоқ. Бірақ ә улиелердің де бә рі бірдей тә ркі дү ние емес еді, ғ ашә рә н - мү бә шә рә дан қ азірет Ғ осман, Ғ абдурахман бин Ғ ауф уа Сағ ид бин Ә будқ ас ү шеуі де ү лкен байлар еді.

Бұ л тә ркі дү ниелік: я дү ние лә ззатына алданып ижтиһ адым шала қ алады деп, бойына сенбегендік; я хирс дү ниеліктен қ ауымның кө ң ілін суытпақ ү шін, ренжуге сабыр етіп, ө зін фида қ ылып, мен жаныммен ұ рыс қ ылғ анда, халық ең болмаса нә псісімен ұ рыс қ ылып, һ ә уа һ ә уастан ә рбір арзу нә псіден суынып, ғ адалә т, мархамат, махаббатына бір қ арар болар ма екен деген ү мітпенен болса керек. Олай болғ анда о да жұ ртқ а қ ылғ ан артық махаббаттан хисап. Бірақ бұ л жол - бек шетін, бек нә зік жол. Бұ л жолда риясыз, жең ілдіксіз бір қ арар тұ рып іздеген ғ ана кісі істің кә мә латына жетпек. Бұ л заманда надир, бұ ғ ан ғ ылымның да зоры, сиддиқ, қ айраттың да зоры, махаббаттың халлақ на да, уа халық ғ аламғ а да бек зоры табылмақ керек. Бұ лардың жиылмағ ы - қ иынның қ иыны, бә лки, фитнә болар.

Басына һ ә м бір ө зіне ө згешелік бермек - адам ұ лын бір бұ затын іс. Ә рбір наданның бір тариқ атқ а кірдік деп жү ргені біз бұ зылдық дегеніменен бір болады. Хакім, ғ алым асылда бір сө з, бірақ Ғ арафта басқ алар дү р. Дү ниеде ғ ылым заһ ири бар, олар айтылмыштарды жазылмыштар, оны нақ лия деп те айтады. Бұ л наклияғ а жү йріктер ғ алым атанады. Қ ұ дай тә бә рака уа тағ ала ешбір нә рсені себепсіз жаратпағ ан, мұ ны ізерлеп тә ффаккару фи ә ла-иллаһ и деген хадиске бинаә н бұ л сү нғ ати қ ұ дадан ізерлеп, қ ұ мар болып ғ ибратланушыларғ а тыю жоқ, бә лки, сұ нғ атынан себебін білмекке қ ұ марлық тан саниғ ғ ашық тық шығ ады.

Қ ұ дай тә бә раканың затына пендесінің ақ ылы жетпесе, дә л сондай ғ ашық пын демек те орынсыз. Ғ ашық -мағ шұ ғ лық қ а халик бірлә н махлұ қ ортасы мунә сибә тсіз, алла тағ аланың пендесін махаббат уа мархамат бірлә н жаратқ анын біліп, махаббатына махаббатпенен ғ ана елжіремекті қ ұ дағ а ғ ашық болды дейміз. Олай болғ анда хикмет қ ұ дағ а пенде ө з ақ ылы жетерлік қ адірін ғ ана білсем деген ә рбір істің себебін іздеушілерге хакім ат қ ойды. Бұ лар хақ бірлә н батылды айырмақ қ а, себептерін білмекке тырысқ андарыменен һ ә ммасы адам баласының пайдасы ү шін, ойын-кү лкі тү гіл, дү ниедегі бү кіл лә ззат бұ ларғ а екінші мә ртабада қ алып, бір ғ ана хақ ты таппақ, ә рбір нә рсенің себебін таппақ пенен лә ззаттанады.

Адаспай тура іздеген хакімдер болмаса, дү ние ойран болар еді. Фиғ ыл пә нденің қ азығ ы - осы жақ сы хакімдер, ә р нә рсе дү ниеде бұ лардың истихражы бірлә н рауаж табады. Бұ лардың ісінің кө бі - дү ние ісі, лә кин осы хакімдердің жасағ ан, таратқ ан істері. Ә ддү ния мә зрә гә тул-ахирет дегендей, ахиретке егіндік болатын дү ние сол. Ә рбір ғ алым - хакім емес, ә рбір хакім - ғ алым. Ғ алымдарының нақ лиясы бірлә н мұ сылман иман тақ лиди кә сіп қ ылады.

Хакімдердің ғ ақ лияты бірлә н жетсе, иман якини болады. Бұ л хакімдерден мұ рат - мұ сылман хакімдері, болмаса ғ айри діннің хакімдері - ә гә рше фатлубни тә жиду-ни делінсе де, дү ниенің һ ә м адам ұ ғ лы ө мірінің сырына жетсе де, діннің хақ мағ рифатына жете алмағ андар. Бұ лардың кө бі - иманның жеті шартынан, бір алланы танымақ тан ғ айри, яғ ни алтауына кімі кү мә нді, кімі мү нкір болып, тахқ иқ лай алмағ андар. Егер бұ лар дін ұ стазымыз емес болса да, дінде басшымыз қ ұ дайдың елшісі пайғ амбарымыздың хадис шарифі, хайру н-нас мә н йанфагу н-нас деген.

Бұ л хакімдер ұ йқ ы, тыныштық, ә уес-қ ызық тың бә рін қ ойып, адам баласына пайдалы іс шығ армақ лығ ына, яғ ни электрияны тауып, аспаннан жайды бұ рып алып, дү ниенің бір шетінен қ азір жауап алып тұ рып, от пен суғ а қ айласын тауып, мың адам қ ыла алмастай қ ызметтер істетіп қ ойып тұ рғ андығ ы, уахсусан адам баласының ақ ыл-пікірін ұ стартып, хақ пенен батылдық ты айырмақ ты ү йреткендігі - баршасы нафиғ лық болғ ан соң, біздің оларғ а міндеткерлігімізге дау жоқ.

Бұ л заманның молдалары хакім атына дұ шпан болады. Бұ лары білімсіздік, бә лки, бұ зық фиғ ыл, ә л-инсан ғ ә дду лә ма жә һ илгә хисап. Олардың шә кірттерінің кө бі біраз ғ арап-парсыдан тіл ү йренсе, бірлі-жарым болымсыз сө з бахас ү йренсе, соғ ан мә з болып, ө зіне ө згешелік беремін деп ә уре болып, жұ ртқ а пайдасы тимек тү гіл, тү рлі-тү рлі зарарлар хасил қ ылады «һ ай-һ ой! » менен, мақ танменен қ ауымды адастырып бітіреді. Бұ лардың кө бі ә ншейін жә һ ил тү гіл, жә һ илә лә р кібік талап болса, қ айда хақ сө здер келсе, қ азір нысапқ а қ айтсын һ ә м ғ ибраттансын. Рас сө зге ор қ азып, тор жасамақ не деген нысап, қ ұ р ө зімшілдік һ ә м ә р ө зімшілдік - адам баласын бұ затын фиғ ыл.

Растың бір аты - хақ, хақ тың бір аты - алла, бұ ғ ан қ арсы қ аруласқ анша, мұ ны ұ ғ ып, ғ адалә тпен тә птештеуге керек. Мұ ндай фиғ ылдардан кү пір қ аупі де бар. Жә не пайғ амбарымыз салаллаһ у ғ алайһ и уә ссә ллә м «ақ ыр заманда бір жылдық бір кү н болар» дегенде сахаба-и кә рә млар «бұ л бір жылдық бір кү нде намаз нешеу болар» деп сұ рағ анда: оның патуасын сол заманның ғ алымдары білер деген сө зінен ғ ибратланып қ арасаң, замана ө згеруімен қ ағ идалар ө згерілмегін білдіргені мағ лұ м болады. Бұ л кү ндегі тә хсилғ улум ескі медреселер ғ ұ рпында болып, бұ л заманғ а пайдасы жоқ болды.

Соғ ан қ арай Ғ ұ сманияда мектеп харбия, мектеп рушдиялар салынып, жаң а низамғ а айналғ ан. Мұ ндағ ылар ұ зақ жылдар ө мір ө ткізіп, ғ ылымды пайдасыз ұ зақ бахастар бірлә н кү нін ө ткізіп, мағ ишат дү ниеде надан бір ессіз адам болып шығ ады да, ешбір харекетке лайық ты жоқ болғ ан соң, адам аулауғ а, адам алдауғ а салынады. Кө бінесе мұ ндай ессіздердің насихаты да тасирсіз болады.

Дү ниенің мә ғ мурлығ ы бір тү рлі ақ ылғ а нұ р беріп тұ ратұ ғ ын нә рсе. Жоқ шылық тың адамды хайуандандырып жіберетіні де болады. Бә лки, дү ниенің ғ ылымын білмей қ алмақ тық — бір ү лкен зарарлы надандық, ол қ ұ ранда сө гілген; дү ниеде кімде-кім ө зіне ө згешелік бермек қ асады бірлә н малғ а махаббатын аударғ ан дү ние болмаса, ихсанда қ олым қ ысқ а болмасын деп һ ә м ө зім біреуге тамғ ылы болмайын деп, малғ а махаббатын аудармай, ізгілікке бола халал кә сіп бірлә н тапқ ан дү ние емес.

Біз ғ ылымды сатып, мал іздемек емеспіз. Мал бірлә н ғ ылым кә сіп қ ылмақ пыз. Ө нер - ө зі де мал, ө нерді ү йренбек - ө зі де ихсан. Бірақ ол ө нер ғ адалә ттан шық пасын, шарғ ығ а муафих болсын. Адамғ а хә лінше ихсанды болмақ - қ арыз іс. Бірақ ө згелердің ихсанына сү йенбек дұ рыс емес. Моллалар тұ ра тұ рсын, хусусан бұ л заманның ишандарына бек сақ болың дар. Олар - фитнә ғ алым, бұ лардан залалдан басқ а ешнә рсе шық пайды. Ө здері хү кім шариғ атты таза білмейді, кө бі надан болады. Онан асып ө зін-ө зі ә һ іл тариқ ат біліп жә не біреуді жеткізбек дағ уасын қ ылады. Бұ л іс олардың сыбағ асы емес, бұ лардың жеткізбегі мұ хал, бұ лар адам аздырушылар, хаттә дінге де залалды. Бұ лардың сү йгені - надандар, сө йлегені - жалғ ан, дә лелдері - тасбығ ы менен шалмалары, онан басқ а ешнә рсе жоқ.

Енді білің іздер, ей, перзенттер! Қ ұ дай тағ аланың жолы деген жол алла тағ аланың ө зіндей ниһ аятсыз болады. Оның ниһ аятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолғ а жү руді ө зіне шарт қ ылып кім қ адам басты, ол таза мұ сылман, толық адам делінеді. Дү ниеде тү пкі мақ сатың ө з пайдаң болса - ө зің ниһ аятлысың, ол жол қ ұ дайдың жолы емес. Ғ аламнан жиылсын, мағ ан қ ұ йылсын, отырғ ан орныма ағ ып келе берсін деген ол не деген нысап? Не тү рлі болса да, я дү ниең нен, я ақ ылың нан, я малың нан ғ адалә т, шапағ ат секілді біреулерге жақ сылық тигізбек мақ сатың болса, ол жол - қ ұ даның жолы.

Ол ниһ аятсыз жол, сол ниһ аятсыз жолғ а аяғ ың ды берік бастың, ниһ аятсыз қ ұ дағ а тағ ырып хасил болып хас езгу қ ұ лдарынан болмақ ү міт бар, ө зге жолда не ү міт бар? Кейбіреулердің бар ө нері, мақ саты киімін тү зетпек, жү ріс-тұ рысын тү зетпек болады да, мұ нысын ө зіне бар дә улет біледі. Бұ л істерінің бә рі ө зін кө рсетпек, ө зін-ө зі базарғ а салып, бір ақ ылы кө зіндегі ақ ымақ тарғ а «бә рекелді» дегізбек.

«Осындай болар ма едік» деп біреулер талаптанар, біреулер «осындай бола алмадық » деп кү йінер, мұ нан не пайда шық ты? Сыртқ а қ асиет бітпейді, алла тағ ала қ арайтұ ғ ын қ алыбың а, боямасыз ық ыласың а қ асиет бітеді. Бұ л айнағ а табынғ андардың ақ ылы қ аншалық ө сер дейсің? Ақ ыл ө ссе, ол тү псіз терең жақ сылық сү ймектікпен ө сер.

Қ ұ дай тағ ала дү ниені кә малатты шеберлікпен жаратқ ан һ ә м адам баласын ө ссін-ө нсін деп жаратқ ан. Сол ө сіп-ө ну жолындағ ы адамның талап қ ылып ізденер қ арызды ісінің алды - ә уелі дос кө бейтпек. Ол досын кө бейтпектің табылмағ ы ө зінің ө згелерге қ олың нан келгенінше достық мақ амында болмақ. Кімге достығ ың болса, достық шақ ырады. Ең аяғ ы ешкімге қ ас сағ ынбастық һ ә м ө зіне ө згешелік беремін деп, ө зін тілмен я қ ылық пен артық кө рсетпек мақ сатынан аулақ болмақ.

Бұ л ө зін-ө зі артық кө рсетпек екі тү рлі! Ә уелгісі - ә рбір жаманшылық тың жағ асында тұ рып адамның адамдығ ын бұ затын жаманшылық тан бойын жимақ тық, бұ л адамғ а нұ р болады.

Екіншісі - ө зін-ө зі ө згешелікпен артық кө рсетпек адамдық тың нұ рын, гү лін бұ зады.

Ү шіншісі - қ астық қ ылмақ, қ ор тұ тпақ, кемітпек. Олар дұ шпандық шақ ырады.

Һ ә м ө зі ө згеше тұ татын демектің тү бі - мақ тан. Ә рбір мақ тан біреуден асамын деген кү ншілдік бітіреді де, кү ншілдік кү ншілдікті қ озғ айды. Бұ л ү ш тү рлі істің жоқ тығ ы адамның кө ң іліне тыныштық береді. Ә рбір кө ң іл тыныштығ ы кө ң ілге талап салады.

Кү ллі адам баласын қ ор қ ылатын ү ш нә рсе бар. Сонан қ ашпақ керек: ә уелі - надандық, екіншісі - еріншектік, ү шінші - залымдық деп білесің.

Надандық - білім-ғ ылымның жоқ тығ ы, дү ниеде ешбір нә рсені оларсыз біліп болмайды.

Білімсіздік хайуандық болады.

Еріншектік - кү ллі дү ниедегі ө нердің дұ шпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұ ятсыздық, кедейлік - бә рі осыдан шығ ады.

Залымдық - адам баласының дұ шпаны. Адам баласына дұ шпан болса, адамнан бө лінеді, бір жыртқ ыш хайуан қ исабына қ осылады.

Бұ лардың емі, халлақ ына махаббат, халық ғ аламғ а шапқ ат, қ айратты, тұ рлаулы, ғ адалә т ісінің алды-артын байқ арлық білімі, ғ ылымы болсын... Ол білім, ғ ылымы қ ұ дағ а мұ қ тә ди болсын. Ғ ылым ә уелі ғ алами ғ ылымғ а мұ қ тә ди болсын. Яғ ни қ ұ дай тағ ала бұ л ғ аламды жаратты, ерінбеді, келісімменен, хикметпенен кә мә латты бір жолғ а салып жасады, сіздердің ісің із де бір жақ сылық бина қ ылып, арқ а сү йерлік шеберлікпенен болсын. Жә не қ ұ дай тағ ала ә рне жаратты, бір тү рлі пайдалы хикметі бар. Сенің де ісің нен бір зарар шығ ып кеткендей болмай, кө пке пайда боларлық бір ү міті бар іс болсын. Бұ ларсыз іс іс емес. Бә лки, бұ ларсыз тағ ат тағ ат та емес.

Белгілі, қ ұ дай тағ ала ешбір нә рсені хикметсіз жаратпады, ешбір нә рсеге хикметсіз тә клиф қ ылмады. Бә рінің хикметі бар, бә рінің себебі бар, біздің ғ ауам былай тұ рсын, ғ ылымғ а махаббаты барларғ а себеп, парыздарды білмекке ижтиһ ад лә зім, сіздер ә рбір ғ амал қ ылсаң ыз ізгілік деп қ ыласыз, ізгілікке бола қ асд етіп, ниет етесіз. Ниет оның парызынан хисап, пайғ амбарымыз салаллаһ у ғ алайһ и уә ссә лламнің хадис шарифі «иннама-л-ағ мал, бин-ниет» деген.

Енді ниет еттің із таһ арат алмақ қ а, намаз оқ ымақ қ а, ораза тұ тпақ қ а, бұ л тағ аттарды ниетің із заһ ирынан қ алыпсыз ғ ибадатқ а жетпегендігі кемшілік емес пе? Сіздің батиның ыз таза болмағ ы ә уелі иман болып, бұ л заһ ир ғ ибадатың ыз иманды болғ ан соң ғ ана, парыз болғ ан, сіздің заһ ирың ыздағ ы ғ ибадат -батиның ыздағ ы иманның кө лең кесі, һ ә м сол иманның нұ рланып тұ рмағ ына кө рік ү шін бұ йырылғ ан. Оның ү шін ғ ұ ламалар иман екеу емес, біреу, бірақ ізгі тағ атпенен нұ рланады, тағ ат жоқ болса, кү ң гірттенеді, бә лки, сө ну хаупі де бар деген. Егер надандар ол ғ ибадаттың ішкі сырын ескермей қ ылса, соны қ ылып жү ріп, иманы сө нер деген.

Менің хаупім бар, олар хас осы ғ ибадат екен, қ ұ даның бізге бұ йырғ аны, біз осыны қ ылсақ, мұ сылмандық кә міл болады деп ойлайды. Ол ғ ибадат кү зетшісі еді. Жә, кү зетші кү зеткен нә рсенің амандығ ын ойламай, бір ғ ана ояу тұ рмағ ын қ асд қ ылса, ол не кү зет? Кү зеткен нә рсесі қ айда кетеді? Мақ сат кү зетілген нә рсенің амандығ ы, тазалығ ы емес пе?

Ей, ишараттан хабарсыздар, қ ара! Бұ л ғ ибадаттан бір ү лкені - намаз, ол намаздан ә уелі таһ арат алмақ, онан соң намазғ а шұ руғ қ ылмақ, ол таһ араттың алды истинжа еді. Мұ ны бір берік ойлап тұ р. Аяғ ы екі аяқ қ а мә сіхпенен бітуші еді, бұ лар һ ә ммасы болмаса кө бі ишарат еді. Истинжада к... ің ізді жуа-сыз, сіздің к... ің іздің ешкімге керегі жоқ еді. Онымен сезімді тазалық қ а иіргендігің ді кә міл ыхласың ды кө рсетіп, ішімнің сафлығ ының соң ында халық кө рер, сыртымды да пә к етемін һ ә м кө зге кө рінбейтін ағ заларымды да пә к етемін, бұ л пә ктіктің ү стінде аллағ а дұ ғ а айтамын деп ә зірленесіз.

Енді намаздың аты - салауат, дұ ғ а мағ ынасында деген:

Аяқ та, мойында болғ ан мә схлар - ол жумақ емес, ө здері де жуулы деп кө рсеткен ишараты.

Намаздан ә уелі қ ұ лақ қ ақ тың ыз - егер алла тағ аланы жоғ арыда деп, мә кә н исфат етпесең де, бегірек созу ә депсіз болып, кү нә дариясына ғ арық болдым, яғ ни дү ние ә уесіне ғ арық қ ылмай қ олымнан тарт, яғ ни қ ұ тыларлық жә рдемдерінің ишараты*.

Онан соң қ иямда тұ рып қ ол бағ ламақ - қ ұ л қ ожа алдында тұ рмақ - бұ қ ара патша алдында тұ рғ аннан артық алланың қ адірлігіне ө зінің ғ ажиздығ ына ыкрарының беріктігін кө рсеткен ишараты.

Қ ыбылағ а қ арамақ - ә рине, қ ұ дай тағ алағ а ешбір орын мү мкін емес болса да, зиратын парыз еткен орынғ а жү зін қ аратып, сондағ ы дұ ғ адай қ абылдық қ а жақ ын болар ма екен деген ишараты.

Онан соң қ ира ә т, яғ ни сураһ и фатиха оқ исың, мұ нда бірақ сө з ұ зарады. Ол фатиха сү ресінің мағ ыналарында кө п сыр бар.

Руқ ү ғ бас ұ рмақ - алдында қ ұ да хазірге ұ қ сас, ол да ишарат.

Сә жделер - ә уелі жерден жаралғ анына ық ырары, екіншісі - жә не жерге қ айтпағ ына ық ырары, бас кө термек жә не тіріліп, сұ рау бермегіне ық ырарының ишараты.

Қ ағ адат ул-ахир - дұ ғ аның ақ ырында аллағ а тахият, одан тә шә һ һ уд, одан салауат, пайғ амбарымыз саллаллаһ у ғ алайһ и уә ссә ллә мге айтпақ ү шін ең ақ ырғ ы сә лемменен тауысасыз, яғ ни алла тағ аладан не тілеп дұ ғ а қ ылдың ыз. Ол дұ ғ а қ азинасы кү ллі мұ сылмандарды ортақ тастырып, оларғ а да сә лә мә тшілік тілеп һ ә м рахмет тілеп бітіресіз.

Жә, бұ л сө зден не ғ ибрә тлендік?

⇐ Предыдущая 22 23 24 25 262728 29 30 31 Следующая ⇒