2.1.Ойын- мектеп жасына дейінгі баланың дамуына тәрбиелік мәні.

Ойын – мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ық пал тигізетін басты қ ұ былыс. Ойын – баланың бірінші ә рекеті. Баланың психологиялық ерекшеліктері, ең бек қ атынасы, ө мірді тануы ойын барысында қ алыптасады. Сондық тан да, оның мә н-мә нісі ерекше. Ойын- балалар ө мірінде ө те маң ызы зор нә рсе. Себебі, ойын балалардың қ ызығ ушылық тарын арттырып, танымдық қ абілеттерін дамытады.

Ойын баланың қ абылдау, ойлау, қ иял, есте сақ тау сияқ ты техникалық ү рдістерінің дамуына кө мектеседі. Баланың ақ ыл-ой белсенділігін қ алыптастыратын, алғ ан білімдерін терең дететін де- ойын.

Ойындар мен жаттығ улар негізінде балалар жағ ымды қ арым-қ атынас жасау дағ дыларын игереді, ө мірлік дағ дыларды мең гереді. Практикалық психологиядағ ы қ олданылатын ә дістердің ішінде, ойын мектеп жасына дейінгі баланың дамуына ең пайдалысы. Бұ ғ ан теориялық негіз ретінде сюжетті-рө лді ойын мектеп жасына дейінгі баланың ең негізгі қ ызметі.

Сюжетті рө лді ойындардан басқ а ойындар пайда болып, дамиды. Мысалы дидактикалық, қ озғ алыстық, драматизациялық ойындар. Қ озғ алыстық ойындар – сюжетті-рө лді ойынның қ арапайым рө лдері бар варианты, мұ нда негізгі рө л ережелерді ұ стану мен орындауда. Ал, дидактикалық ойын негізіне оқ у-ү йрену жұ мысына жақ ын. Бұ л ойынның негізгі ерекшелігі баланы ойын ережелерін сақ тай отырып, қ ойылғ ан тапсырманы орындатуда.

Дидактикалық ойын баланың білімін, қ абілетін, мү мкіндіктерін дамытуғ а бағ ытталуы мү мкін. Мектеп жасына дейінгі баланың коррекциондық жә не терапевтік дамуына ойындардың пайдасы шет ел ә дебиетінде де, отандық ә дебиетте де жақ сы жазылғ ан. Қ азіргі уақ ытта бар барлық мү мкіншіліктерді негізге ала отырып О. С. Қ арабанова коррекциондық дамудағ ы ойынның психологиялық механизмдерінің ішінен мыналарды ерекше атап ө теді.

Тә рбиеші ойынды дене тә рбиесінің қ ұ ралы ретінде кең інен пайдаланады. Ойындардың кө пшілігі қ ан айналысын кү шейтіп, неғ ұ рлым толық ә рі терең зат алмасуына кө мектесетін активті қ озғ алыстарды керек етеді. Активті қ озғ алыс дұ рыс тұ лғ аның қ алыптасуына, жү ріс-тұ рыстың ә сем болуына кө мектеседі. Алайда, ойын ө зіне-ө зі дене тә рбиесінің қ ұ мары бола салады деп ойлау қ ате болар еді. Педагогикалық басшылық сыз ойын баланың дене қ ұ рылысының дамуына зиян келтіруі мү мкін. Кейде балалар ұ зақ уақ ыт бойы бір позада тұ рып немесе керісінше, шамадан тыс кө п қ имылдап, қ атты шаршайды. Сондық тан тә рбиеші бә рінен бұ рын балалар ойындары ү шін гигиеналық шарттардың сақ талуына қ амқ орлық жасайды.

Ойын эстетикалық тә рбие ретінде де кең інен пайдаланылады, ө йткені балалар ө здерінің қ оршағ ан роль, бейне арқ ылы кө рсетеді. Ойында қ иялдық бұ рын алғ ан ә сер негізінде бейне жасаудың зор маң ызы бар. Кө птеген ойындардың мазмұ нына таныс ә ндер, билер, тақ пақ тар, жұ мбақ тар енгізіледі. Осының бә рі тә рбиешіге балалардың эстетикалық ә серленуін терең дете тү суге мү мкіндік береді. Сонымен ойын балаларды жан-жақ ты тә рбиелеу жә не дамыту қ ұ ралы болып табылады. Ойын мен ең бектің бір-біріне ұ қ сас сипаттары кө п, сондық тан педагог-ғ алымдар «жақ сы ойын жақ сы жұ мыс сияқ ты да, жаман ойын жаман жұ мыс сияқ ты» деп қ арап, бұ лардың арасында айырма шамалы деген тү йін жасайды. Ө йткені, жас кезең інде ойын тиісті дә режеде ақ ыл мен қ ажыр-қ айрат жұ мсауды керек етеді. Белсенді іс-ә рекет пен кү ш-жігер жақ сы жұ мсалмағ ан ойын жақ сы ойын болып табылады. Жақ сы ойын да, жақ сы жұ мыс та кө ң ілді қ уанышқ а толтырып, рахатқ а бө лейді.

Демек, осы жайында белгілі дә режеде тиісті жұ мыстағ ыдай жауапкершілік болғ ан дұ рыс. Олардың негізгі айырмашылығ ы тек мынада: баланың ойыны нақ ты материалдық -рухани байлық ты кө здемейді, ал жұ мыс ондай игілікті ө ндірудің негізгі жасы екені айқ ын. Баланың қ уанышы мен реніші ойында айқ ын кө рінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық ә сері ұ шқ ындайды, белсенділігі артады, ерлік қ асиеті, қ иял елестері дамиды, мұ ның бә рі баланың шығ армашылық қ асиеті мен дарынынан ұ штайды.

Ойын ү стінде бала бейне ө мірдің ө зіндегідей қ уаныш, реніш сезіміне бө ленеді. Бірақ одан ойын екенін білмейді деген тү сінік тумайды.

Сондық тан шындық тағ ыдай «сө йтейік, бү йтейік» деуі, олардың ойынды ойын тү сінуінде жатыр. Ойын баланың кез келген пә нге қ ызығ ушылығ ын оятып, болжау қ абілетін дамытады. Баланы жас кезінен бастап жақ сы мінез-қ ұ лық қ а, ә сіресе мейірімділікке, инабаттылық қ а, жасы ү лкенді жә не бір-бірін сыйлауғ а ү йрету, ата-аналар, ұ стаздар мен тә рбиешінің бірден бір қ асиетті міндеті. Қ азақ халқ ында «Баланы ойын ө сіреді» деген даналық сө з бар. Ойын балалар ө мірінің нә рі. Ойын баламен мә ң гілік ө мір сү реді.

Ойынды баланы алдаушы қ ұ рал ретінде қ олданбай, ойын арқ ылы баланың дү ниетанымын қ алыптастыруғ а, қ иялын шың дауғ а, баланың арман, тілегін білуге, зейінін, жадын қ алыптастыруғ а, ойлау қ абілетінің дамуына ә сер етуге болады. Ойын бала ә рекетінің негізгі тү рі. Ойын арқ ылы балалар қ оғ амдық тә жірибені мең гереді, ө зінің психологиялық ерекшеліктерін қ алыптастырады. Бала бойында да қ оғ амдық ұ жымдық сипат болады. Мә селен, кез келген бала ешуақ ытта жалғ ыз ойнамайды, сол арқ ылы бір-бірімен ө зара қ арым-қ атынас жасайды.

Бала ойындарының тә рбиелік маң ызын бағ алай келіп, А. С. Макаренко былай деп жазғ ан: «Ү лкендер ү шін жұ мыс істеу, қ ызмет ету, ә рекет жасау қ андай орын алатын болса, бала ө мірінде ойын да сондай роль атқ арады. Бала ө мірінде ойын да сондай ү лкен маң ызды. Ойында бала қ андай болса, ө скеннен кейін кө бінесе сондай болады. Сондық тан келешекке адамды тә рбиелеу бә рінен бұ рын ойын арқ ылы болады». Ойын адам ә рекетінің бір тү рі болғ андық тан, оның да ө зіне тә н мотивтері болады. Мысалы, дә рігер ауру адамды емдегенде ө зіне жү ктелген міндетті сезінеді, осылай істеуді ө зінің мамандығ ы қ ажет етеді. Ал дә рігер болып ойнағ ан баланы алатын болсақ, ол да айналасындағ ыларды ө зінше емдейді. Бірақ бұ л оның қ ызығ ушылығ ынан туындағ ан, яғ ни ойынның қ озғ аушы кү ші – баланың нақ ты тілегі мен қ ызығ ушылығ ы.

Ойын арқ ылы бала ө з қ ажетін қ алай қ анағ аттандыра алатынын, қ андай қ абілеті бар екенін байқ ап кө реді. Баланың жасы ө суімен қ атар ойнайтын ойынының да мазмұ ны ө згеріп отырады. Мысалы, бір жастағ ы бө бектер манипуатциялық сипатта болса, балалар бақ шасында балалар сюжеттік ойындармен ойнайды. Ойын дегеніміз ұ шқ ын білімге қ ұ марлық пен еліктеудің маздап жанар оты.

Ойын – тынысы кең алысқ а мең дейтін, ойдан-ойғ а жетелейтін, адамғ а қ иялмен қ анат бітіретін, ақ ыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, ө мір тынысы. Ойын баланың кү ш-қ уатын молайтып, оны шапшаң дық қ а, жылдамдық қ а, дә лдікке ғ ана тә рбиелеп қ оймай, оның ақ ыл-ойының толысуына, есейіп ө суіне де септігін тигізеді. Бала ойнап жү ріп ойланады, жү йкесі тынығ ады, кө ң ілі ө сіп, бойы сергиді, денесі ширығ а тү седі. Ойын ойын арқ ылы тұ рмыс-салт, ә дет-ғ ұ рып, ұ лттық ерекшелігі, тә ртібі, таным-тү сінігі де қ алыптасады. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, ө сіретін ә рі тә рбиелейтін, алғ а жетелейтін – осы ойын. Бұ л кезең де баланың бойында адамғ а тә н барлық қ асиеттердің негізі қ аланатындық тан, тә рбиеге ата-аналармен қ атар педагогтардың да аса зор жауапкершілікпен қ арағ аны абзал. Сырттай қ арағ анда ойын оп-оң ай кө рінеді, ал іс жү зінде ойын бала ү шін кү рделі нә рсе. Айталық, ойынғ а қ атысатын балалармен тіл табысу ө зіне ұ намсыз роль тигенде ө зін қ алай ұ стау сияқ ты нә рселердің кө п мә ні бар.

Бала ө з ойын дү ниетаным тү сінігі арқ ылы қ абылдап, ересектерге еліктей жү ріп ү йренеді, ө зіне қ абылдайды. Мә селен, бала ә кесіне еліктеп, тү рлі затты шегелеуді ү лкен дә режеде кө реді. Баланың осы тілегін демеу қ ажет. Осындай ойын арқ ылы бала ең бек дағ дысына ү йрене бастайды. Бала ойнағ ан кезде ү н-тү нсіз ойнамай қ алады, бала жалғ ыз болғ анда ө зінше ойыншық тарымен сө йлесіп жү реді. Ойын процесінде сө йлеу ү лкен роль атқ арады, сө йлесе жү ріп балалар бір-бірімен уағ даласады, келіседі, сондай-ақ ө зара тү сінісу мен достық тың қ оршағ ан ө мірдің қ айсыбір фактірлері мен қ ұ былыстарына бірдей кө зқ арастың пайда болуына жә не дамуына кө мектеседі. Ойын ешқ ашан ө зінің қ ызығ ушылығ ын жоғ алтпайды, тек оның мазмұ ны, сипаты ө згереді. Ойындар мазмұ нына қ арай, ө зіне тә н ерекшеліктеріне қ арай дидактикалық ойын, желім рольді ойын, қ имыл-қ озғ алыс ойын, қ имыл-қ озғ алыс ойындары, ү стел ү сті ойындары, ұ лттық ойындары болып бө лінеді. Демек қ андай ойын болса да, бала жан-жақ ты жарасымды тә рбиелеудің психологиялық жә не физиялогиялық негіздері болып табылады.

Ойын – баланы жасытпай оқ ытуғ а, балалардың бойында сенімсіздік комлекстерін жоюғ а, баланың ө зін-ө зі тануына, жеке тұ лғ алық қ а, дарындылық қ а, жан-жақ тылық қ а, кісілік пен парасаттылық қ а, салауаттылық қ а, имандылық қ а тә рбиелейтін негізгі қ ұ рал. Балалар бақ шасында қ ай сабақ болса да ойындардың ішінен дидактикалық ойындарды қ олданамыз. Дидактикалық ойындар кішкене балаларғ а мейлінше тә н оқ ыту формасы болып табылады. Оның арғ ы тегі ойынды ө лең мен, қ имылмен ұ штастыру негізінде кө п нә рсе ү йрететін ойындардыжасағ ан халық педагогикасында. Дидактикалық ойынның нә тежиесі ойын жолымен ұ ту емес, бала білімді игеру, ақ ыл-ой қ ызметін дамытуда ө зара қ арым-қ атынас жасауда ой жетістіктерінің кө ріністері. Ойын ө мірдің алуан тү рлі қ ұ былыстарын бейнелейді.

Балалармен бірге қ ызығ а ойналатын ойындардың бір тү рі желілі тү рлі ойындар. Желілі тү рлі ойындардың мақ саты ө зін қ оршағ ан ортадағ ы ө мірді жә не ә лем туралы, ө з білімдеріне кең ейту, ә леуметтік қ арым-қ атынасын дамыту, ө зін қ оршағ ан ортаны тү сінуге жә не бағ а беру қ абілеттерін қ алыптастыру, кө збен кө ріп ажырата білу қ абілеттерін ажырата білу қ абілеттерін дамыту. Кү нделікті ө мірден кө ргендерін қ олдануғ а ү лкендердің ең бектеріне кө ң іл бө ліп, кү нделікті ойын барысында қ олдануғ а ү йрету. Ойын – ө зінше бір мектеп, сол арқ ылы бала адам мінез-қ ұ лқ ының нормаларын, олардың ең бекке, қ оғ амдық меншікке кө зқ арасын ө зара қ арым-қ атынасын шығ армашылық пен мең гереді. Ойынның тү пкі ниеті балалардың қ алай ойнайтынын анық тайды.

«Дү кен», «Отбасы», «Ұ шақ тар», «Аурухана», «Балабақ ша».

Балалар ө мірін ұ йымдастыруда ойынның ролі. Ойын бала ү шін нағ ыз ө мір. Егер тә рбиеші ойынды ақ ылмен ұ йымдастырса, ол балаларғ а ық пал жасауғ а мү мкіндік алады. Ойын теориясына Крупская былай дейді: «Ойын балалар ү шін – оқ у, ойын олар ү шін – ең бек, ойын балалар ү шін – тә рбиенің мық ты формасы» дейді. Ал Пусова былай деп атап кө рсетті: «Балалардың ө мірі мен іс-ә рекетін дұ рыс ұ йымдастыру оларды тә рбиелеу деген сө з. Тә рбиенің тиімді процесі ойын жә не жә не ойынның ө зара қ арым-қ атынастары формаларында жү зеге асырылады, себебі бала мұ нда ө мір сү руді ү йренбейді, ө з ө мірімен тіршілік етеді».

Мектепке дейінгі сә билер ә лі ойнай білмейді. Нақ сондық тан да тә рбиеші ойынды ұ йымдастыра жү ріп, оларды ойнауғ а ү йретеді. Балалар ойынды игеріп, іс-ә рекетінен жеткілікті тә рбие алғ ан соң, ойын ө з бетінше істелінетін ә рекетке айналады, олар ө здерінің ұ йымдасуына негізделеді

Ойынды балалар ө мірін ұ йымдастырудың формасы ретінде пайдалана отырып, алдымен солардың ортақ мү ддесін бағ ыттап жә не дамытып отыру балалар ұ жымын топтастыруғ а кү ш салу керек. Макаренко ойынның балалар ө мірін ұ йымдастырудағ ы ролін жоғ ары бағ алай келіп, тә рбиешінің ролі туралы былай дейд: «Мен педагог ретінде балалармен аздап ойнауғ а тиіспін, егер мен тек қ ана ү йретіп, талап етіп, айтқ анымды істеп тұ рсам, онда мен бә лкім, пайдалы, бірақ жақ ындығ ы жоқ бө где кү ш қ ана боламын. Мен міндетті тү рде аздап ойнауғ а тиіспін жә не мен ө зімнің барлық ә ріптестерімнен соны талап етемін». Тә рбиеші балаларғ а жақ ын болуы, олардың ойындарының сү йікті қ атысушысы болуы тиіс.

Ойынның дербес ә рекеті айқ ын ө нерпаздық жә не шығ армашылық сипатта болады. Ойындар қ ызық ты да қ ысқ а болуы мү мкін. Бала бақ шаның ә р тобында балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұ лттық ойындарды ө ң деп, жаң артып пайдалануғ а болады.

Дә л бү гінгі кү нде ұ лттық ойындардың тә рбиелік мә ні жө нінде мә селе ө з қ ұ ндылығ ын жойғ ан жоқ, керісінше жаң а қ ырынан кө рініп отыр. Бұ ғ ан еліміздің егемендік алуы, ұ лттық сана-сезімнің оянуы, ұ мытылып бара жатқ ан салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рып ымыздың ортағ а қ айта оралуы, жас ұ рпақ ты ұ лттық психологияда тә рбиелеу қ ажеттілігінен туып отыр.

Баланы жан-жақ ты тә рбиелеу, оның дү ниетанымын жетілдіру, сө здік қ оры мен сө йлеу тілін дамыту, ең бекке баулу барлық ойында ө з ү йлесін табады. Атап айтсақ, орамал тастау, асық ату, тақ ия тастамақ, сақ ина салу, арқ ан тарту, бә йге, етек-етек, айгө лек, алтыбақ ан т. б.

Осының бә рінен келіп ойын туралы мынадай тұ жырым туады.

v Ойын – тә рбие қ ұ ралы, ақ ыл-ойды, тілді ұ стартады, сө здік қ орды байытады, ө мірді танытып, сезімді кең ейтеді, тә рбиелейді.

v Ерік жә не мінез қ асиеттерін бекітеді, адамгершілік сапаны жетілдіреді.

v Ұ жымдық сезім ә рекеттері.

v Эстетикалық тә рбие беру – ө нерді, кө ркемдікті тү сіндіру қ ұ ралына айналады.

v Ең бек тә рбиесін беру мақ саттарын шешуге мү мкіндік береді.

v Дене кү шінің жетілуіне кө мектеседі, ойын баланы жан-жақ ты жарасымды тә рбиелеудің психологиялық жә не физиологиялық негіздері болып табылады.

Халық жасағ ан мұ ралар сан алуан. Ағ а ұ рпақ ө з білгенін, ө з кө кейіне тоқ ығ анын кейінгі буынғ а мирас етіп, іс-ә рекет ү стінде кө зін қ анық тыра бастағ ан. Солардың бірі – ұ лттық ойындар халық тың сә би шағ ы мен бү гінгі ө скелең дә уірдің куә сі ретінде, адам баласының фантазиялық ат –жү йесінің заң ды жалғ асы ретінде оны ү йретудің тә жірибеде пайдаланудың ү лкен білімділік, тә рбиелік маң ызы бар. Ойынғ а тек ойын деп қ арамай оны халық тың асыл қ азынасы, бір жү йеге келтірілген тамаша тә рбие қ ұ ралы деп қ арағ ан жө н.

Баланың бойында ана тілін, ата - баба салтын бойына сің ірген, оны қ астерлей білетін азамат ө сіруде ұ сынатын ең басты қ ұ ралымыз – ұ лттық ойындар. Жас ө спірім ойын арқ ылы дү ниені танып, тү сінігі арқ ылы қ абылдап, ересектерге еліктей жү ріп ү йренеді, ө з бойына қ абылдайды.

Таң далғ ан ойынды ө ткізуге қ ойылатын талаптар тө мендегідей:
• Ойынды тақ ырыпқ а сә йкес алу.
• Ойынның мақ саты нақ ты қ ойып, керекті кө рнекіліктерді балалардың қ ызығ ушылығ ына сә йкес дайындау.
• Ойнар алдында балаларғ а жү ргізілу барысын ә бден тү сіндіру.
• Ойынғ а балалардың барлығ ын қ атыстыру.
• Ойын барысында балардың қ атысуын қ адағ алау, білмеген жерлеріне кө мек, жә рдем беру. [1, 163-190б]

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 Следующая ⇒