1.Мектеп жасына дейінгі балалар ойын әрекетінің жалпы сипаттамасы.

Кіріспе

«Қ азіргі жас буын, бү лдіршіндер – мемлекетіміздің мығ ым тірегі» - деп Елбасы Н. Ә. Назарбаев атап кө рсеткендей, жас ө спірімдердің жан - жақ ты даму негіздері –мектепке дейінгі ұ йымнан бастау алады.

Қ азіргі уақ ытта балаларды оқ ытуғ а арналғ ан ә дістемелер соның ішінде ойын технологиясы кең інен пайдалану ү стінде. Яғ ни, ойындарды игеру балаларды жан - жақ ты болуына зор ық палын тигізеді. Балалардың оқ у іс - ә рекетін арттыру ү шін ойын элементтерін тиімді пайдалану керек. Ойын арқ ылы бала қ оғ амдық тә жірибені мең гереді, сондық тан ә р сабақ барысында қ андай ойын тү рлерін қ олдануғ а болатынын сабақ тың мазмұ нына, мақ сатына, жас ерекшелігіне сә йкес таң далуы керек екендігі назарғ а алынғ аны дұ рыс. Яғ ни, бала тілін дамыту барысында ойын элементтерін қ олдана отырып, қ ұ зіреттілік тапсырмалар арқ ылы балалардың ө здігінен дамуғ а, жетілуге қ абілетті тұ лғ аны қ алыптастыруғ а арналғ ан бірден - бір таптырмас технология.

Ұ лы педагог А. С. Макаренко ойынғ а ү лкен мә н бере отырып, ө зі басқ арғ ан мекемелерінде ойынды тә рбиеленушілер ө міріне міндетті тү рде енгізіп отырады. Ойын баланың ө мірін қ ызық қ а, қ уанышқ а бө леуін қ амтамасыз ету ү шін ол балалардың ойынғ а деген сү йіспеншілігі мен қ ызығ ушылығ ын тә рбиелейді – деп қ арастырады.

Кез келген ұ стаздың басты мақ сат- міндеті – бү лдіршіндерге сапалы білім беру, жан-жақ ты жетілдіру, оқ уғ а деген қ ызығ ушылығ ын арттыру.
Ойын ү лгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін арттырады. Кез-келген бала да адамның мә дениеті де ойын арқ ылы дамиды. Ал бү гінгідей динамика ғ асырында, оқ у процесінде ойын алдынғ ы орында, яғ ни ойын технологиясы арқ ылы баланың оқ уғ аынтасын, қ ызығ ушылығ ын арттыру жең іл болмақ. Ойын – адам баласының ө сіп-ө нуіндегі ең таза рухани кө рінісі. Ол шынай ө мірдің жарқ ын келбеті, ішкі қ азынасы. Сондық тан да ойын қ уаныш, еркіндік, қ ұ штарлық беру ү шін қ ажет. Балағ а таң далғ ан ойын немесе білім ақ ылына лайық ты, талабын шабыттандыратындай, ойын оятарлық, іскерлігін дамытарлық тай бастағ ан істің нә тижесіне жетуге тырысарлық тай нә рлі болуы тиіс. Бала ө мірді, қ оршағ ан ортаны тануы, ең бекке қ атысуы, психологиялық ерекшеліктері ойын арқ ылы қ алыптасады. Жаң а заман баласын қ алыптастырып, дамыту ү шін, тұ лғ аның ішкі дү ниесі мен оның қ ыр-сырын анық тап, мү мкіншіліктері мен қ абілетінің дамуына жағ дай туғ ызу қ ажет. Баланың қ абілетін қ аншалық ты ерте ашып, дамытса, оның нә тижесі де соншалық ты жемісті болмақ. Яғ ни, баланы тә рбиелеуді мектеп жасына дейінгі аралық та бастасақ жө н болар. Ө йткені мектеп жасына дейінгі кезең тә рбиені мең герудің табалдырығ ы іспетті. В. С. Мухина бойынша мектеп жасына дейiнгi жә не бастауыш мектеп жасындағ ы балаларда мiнез-қ ұ лық мотивациясы: мiнез-қ ұ лық тың саналы регуляциясы кү шейедi, мотивтер мен қ ажеттiлiктер кө лемi ұ лғ аяды, рухани жә не материалды қ ажеттiлiктер сферасы кең ейедi, қ арым-қ атынасқ а деген қ ажеттiлiк, жетiстiкке жету, басқ арушылық қ а қ ажеттiлiк сияқ ты ә леуметтiк қ ажеттiлiктер нығ ая тү седi.

Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, ө сіретін ә рі тә рбиелейтін негізгі іс-ә рекет – ойын. Ойын арқ ылы бала ө зін қ оршағ ан ортамен, табиғ атпен, қ оғ амдық қ ұ былыстармен, адамдардың ең бегімен, қ арым-қ атынасымен танысады. Халқ ымыз ойындарды тек балаларды алдандыру, кө ң ілін кө теру ә дісі деп қ арамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың кө зқ арастарын, мінез-қ ұ лқ ын қ алыптастыру қ ұ ралы деп ерекше бағ аланғ ан.

Ойын негізінен балаларғ а дене шынық тыру жә не эстетикалық тә рбие берудің маң ызды қ ұ ралы. Ойынның оң ды ә серін пайдаланып, жарамсыз ойындардың тууына жол ү йрету керек, жақ сығ а қ ұ лшына ұ мтылуғ а, жаманнан жиренуге тә рбиелеу керек. Осы мақ сатпен тә рбиені ойын ақ ылы жә не ойын ү стінде балаларғ а қ айсыбір жағ ымды фактілердің мағ ынасын ашып береді, ол фактілерге бағ а береді, балаларғ а соларғ а еліктеуге ұ мтылғ ан ық ыласын туғ ызады, сол арқ ылы олардың ойында бейнелеген нә рсеге кө зқ арасын қ алыптастырады. Адамның жан дү ниесінің дамып жетілуі, ә леуметтік ө мірге бейімделіп тіршілік етуі ә р тү рлі іс - ә рекеттермен шұ ғ ылдану барысында қ алыптасады. Сондай ә рекеттердің бірі - ойын. Баланың психикалық даму ү рдісінде ойын ә рекетінің танымдык жә не тә рбиелік маң ызы осы заманғ ы тә лім - тә рбиелік мың ызы осы заманғ ы тә лім -тә рбие психологиясында ө зекті мә селе болып саналады. Ойын ә рекетінде баланың денесі мен ақ ыл - ойы дамып, ө зін қ оршағ ан ортаның заттары мен қ ұ былыстарын танып біледі.

Ойынның технологиялық негізгі ерекшелігі – балалар ү н - тү нсіз ойнамайды. Тіпті жалғ ыз болғ анның ө зінде де сө йлесіп жү реді. Ойын барысында сө йлесу қ арым - қ атынасы ү лкен рө л атқ арады. Сө йлесе жү ріп, балалар пікірлесіп, ә сер алысып, ойынның тү пкі ниеті мен мазмұ нын анық тайды. Ойынның негізгі қ ұ рылымдық элементтері мыналар: ойынның ө зінен туатын жә не балалар жасайтын немесе тә рбиешілер ұ сынатын ойын ережесі. Мектепке дейінгі балалардың жан-жақ ты дамуы ү шін ойынның ролі ерекше. Ойын – жалпы адамзат мә дениетінің бірегей феномені, оның қ айнар кө зі мен шың ы. Мә дениет феномені ретінде ойын оқ ытады, дамытады, тә рбиелейді, ә леуметтендіреді, кө ң іл кө тертеді, дем алдырады, сонымен қ атар, ол сық ақ тап, кү лдіріп, кез-келген ә леуметтік мә ртебенің шартты екендігін кө рсетеді. Ойындардың мазмұ ны – адам ө міріндегі таусылмайтын жағ дайлар мен тақ ырыптар. Баланы ойын тә жірибесінен қ ұ р қ алдыру – бұ л баланы тек балалық тан ғ ана емес, сонымен қ атар, дамып, жетілудің негізгі кө здері: ө мірде қ ажет болатын тә жірибеден, ә леуметтік қ атынастар сипаттарынан, ұ жымдық қ атынастардан, ө зін-ө зі зерттеуден, ә лемді тануғ а қ ызығ ушылық процесін қ озғ аудан қ ұ р қ алдыру деген сө з. Ойын барысында балалардың айналадағ ы дү ние жайында мағ лұ маттары кең ейіп, таным белсенділігі артып, игерген білім машық тарының негізінде бір сюжетке орай басты кейіпкерлерге еліктеуі, ойын ойнауғ а ө зіне серік тауып алуы, онымен шынайы қ арым-қ атынас орната отырып, таң дап алғ ан ролдеріне деген жауапкершілігі арта тү сіп, қ иялындағ ы мү мкіндіктерін байқ ап кө руге жағ дай жасайды.

1. Мектеп жасына дейінгі балалар ойын ә рекетінің жалпы сипаттамасы.

Білім - тә рбие ғ ылымы мен адамның жан дү ниесінің сырын зерттейтін психология пә ні ойын ә рекетін адамның эволюциялық даму ү рдісінің белгілі бір кездегі тіршілік кажеттілігі ретінде қ арастырады. Осы бағ ытта негізгі бір қ ұ рамды білігі жә не баланың ү лкендердің ө мірін бейнелеу, айналадағ ы ортаны тану жолы екендігін кө рсетеді.

Ойын - ә рекеті тек адамдардың даму ү рдісінде ғ ана емес, ол хайуанаттар дү ниесінің тіршілігінде де кездесіп отыратын биологиялық фактор хайуанаттардың ойын ә рекеті жаттығ у мен тіршілік етуге бейімделіп даралық сипатқ а ие болады. Ал жоғ арғ ы сатыда дамып жетілген сана - сезім мен ақ ыл - ой иесі - адам баласының ойын ә рекеті, бір жағ ынан, тіршілік етудің негізгі формасы болып саналатын болса, екінші жағ ынан, ұ рпақ тан - ұ рпақ қ а беріліп отыратын ө мір тә жірбиесінің нә тижесі болып табылады. Міне, осы тұ рғ ыдан алғ анда адам баласының ойын ә рекеті, негізінен балдырғ ан кезінде кезінен дамып, баланың ө сіп - жетілуіндегі басты жә не жетекші факторғ а айналады.
Ойын ә рекетін бала психикасының дамуында шешуші қ ызмет атқ аратындығ ы Ж. Аймауытов, Т. Тә жібаев, М. Жұ мабаев, С. Торайғ ыров, Ш. Қ ұ дайбердіұ лы сияқ ты қ оғ ам қ айраткерлерінің бізге мұ ра болып қ алғ ан ең бектерінде айрық ша орын алады. Қ азақ халқ ының ө мір тә жірибесінде баланың ә р алуан ойын тү рлері олардың қ имыл - қ озғ алыстарын, ептілігі мен бейімділігін, танымы мен пайымын дамытып, ө рістетіп отырады деп санағ ан.

Осы заманғ ы педагогикалық психология ғ ылымының даму барысында мектепке дейінгі баланың ойыны, ең алдымен, ө зінің қ атар қ ұ рбыларымен, ата - аналары жә не ө зге адамдармен қ арым - қ атынас жасаудың қ уатты қ ұ ралы саналатын болса, екіншіден балалар ересек адамдармен қ арым - қ атнас жасап, ә р тү рлі пайдасы істермен шұ ғ ылдануғ а дағ дыланады. Ү шіншіден, ойын ә рекеті баланың танымдық психикалық ү рдістерін қ арқ ынды дамыту қ ұ ралы болып табылады.

Дұ рыс ұ йымдастырылғ ан ойын ә рекеті балалардың ө зара қ арым - қ атнасын дамытумен бірге мұ қ таждық тарын қ анағ аттандыратын ә р алуан істерді жү зеге асыруғ а дағ дыландырып, пайдалы жә не ө німді ә рекеттер жасауғ а баулиды. Елімізге ә йгілі психолог ғ алым Т. Тә жібаевтің педагоика психология саласындағ ы ой - пікірлері қ азіргі кү ннің талабына сай жалғ асып табуы міндетті нә рсе. Соң ғ ы кездегі психология ғ ылымы саласындағ ы зерттеулер нә тижесі балалардың танымдық қ ызығ уын неғ ұ рлым ертерек дамытса, соғ ұ рлым олардың болашақ тағ ы оқ у ә рекеті жемісті болады деген қ орытынды жасауғ а мү мкіндік береді. Балалардың танымдық ә рекеті - олардың ө ткен ұ рпакқ тың ө мір тә жірбиесін, белгілі білім жү йесін мең гереді.

Осығ ан байланысты баланың танымдық белсенділігін арттыруда ойындардың алатын орны ерекше. Ойын - бала ә рекетінің негізгі бір тү рі. Ойын арқ ылы адам баласының белгілі бір буыны қ оғ амдық тә жірбиені мең гереді, ө зінің психикалық ерекшеліктерін қ атынастырады. Бала ойынында да қ оғ амдық ұ жымдық сипат болады. Мысалы: кез - келген бала еш уақ ытта жалғ ыз ойнамайды, қ атар - қ ұ рбылармен бірлесіп ойнайды, ойын арқ ылы бір - бірімен ө зара карым - қ атынас жасайды. Ал мұ ның ө зі оның дамуы ү шін ерекше маң ызы бар фактор екендігі тү сінікті.

Ойын баланың тү рлі қ асиеттерін дамытатынын мұ нда да баланың қ абілеті, белсенділігі бір сыдырғ ы байқ алатынын А. С. Макаренко ө те жақ сы кө рсетті. " Ү лкендер ө мірі ү шін жұ мыс, қ ызмет істеу, ә рекет ету қ андай орын алатын болса, - деп жазды ол, - балалар ө мірінде ойын да кандай ү лкен маң ызды. Ойында бала кандай болса, ө скеннен кейін жұ мыста кө бінесе сондай болады. Сондық тан келешекке адамды тә рбиелеу бә рінен бұ рын ойын арқ ылы болады. " «Оқ у қ ұ ралдарының мінезі -мектеп мінезінің айнасы»-деп атақ ты ұ лы педагог-психолог, ақ ын М. Жұ мабаев айтқ андай, біздің берер білім, тә рбие жолында пайдаланылатын ә дістемелер мә нді, жұ мыр болуы керек. Ол ү шін бала ұ ғ ымына, қ абылдауына сә йкестендіріп, ойын ұ йымдастыру қ ажет. Балағ а таң далғ ан білім баланың ақ ылына лайық тап, талабын шабыттандыратындай, ойын оятарлык, іскерлігін дамытатындай, бастағ ан істің нә тижесіне жетуге тырысарлық тай нә рлі болуы керек. Ойын адам ә рекетінің бір тү рі болғ андық тан, оның да ө зіне тә н мотивтері болады. Ойынның қ озғ аушы кү ші - баланың нақ ты тілегі мен кызығ уы. М. Павловтың рефлекстік пиериясына сү йенер болсақ, барлық оқ ыту, тә рбие ү рдісі байланыс жү йесінің қ ұ рылымына негізделеді, ал оның қ ажетті шарты " Орталық ми қ абығ ының ә рекетіне" байланысты болып келеді. Олай болса, ойын қ олданылғ ан сабақ, тә рбие жү мысы балағ а ө зінің етене жақ ындығ ымен, тү сініктілігімен ерекшеленеді. Ойын ә рекеті - ө зіндік ә рекет. Адамның қ андай ә рекеті болсын коғ амдық ә леуметтік қ ажеттіліктен туындайды. Бала ө зінің қ ажеттігін ө теу ү шін, ішкі талаптарын қ анағ аттандыру ү шін белсенді ә рекет жасайды. Баланың ойын ә рекеті оның ақ ыл - ой, дене дамытуы ү шін қ ажет. Баланың ойын ә рекетіндегі белсенділігін дұ рыс бағ алап, ойын іс - ә рекетінде оның белсенділігіне, білім алуғ а, қ ажетті оқ умен дағ дыны мең геруге жә не оларды кү нбе - кү нгі тә жірбиеде, ө мірде пайдалана білуге ү йренуге баланың саналық пен істейтін ә рекетіне ұ ластыруы шарт. Бала белсенділігі негізінен екі тү рлі: сыртқ ы жә не ішкі белсенділіктен тү рады.

Сыртқ ы белсенділігі кө бінесе ойын арқ ылы, қ имыл, қ озғ алысы, ә сіресе ө мірлік ә рекетіне байланысты болып келеді. Баланың ішкі белсенділігіне оның ойлау ә рекетіндегі белсенділігі жатады. Баланың ішкі, сыртқ ы белсенділігін бө ле - жара, бір - бірінен ажырата қ арауғ а болмайтыны байқ алады. Нақ тылап айтсақ, баланың ойы, қ абылдауы, дағ дысы ең сақ, баланың ойы, кабылдайы, дағ дысы ең алдымен сырттан болатын ә серлердің негізінде ішкі ә серлерді туғ ызып, қ абылдау белсенділігін арттырады. Егер сыртқ ы ә сер солғ ын болса, ішкі ә сердің де солғ ын болары сө зсіз. Сондық тан

А. С. Макаренконың бала ойында кандай болса, ө мірде де сондай болады, ү лкендердің жұ мыстағ ы қ оғ амдық ө мірдегі қ ызметкерлігі, қ айраткершілігі баланың ойынымен тең деген пікірін мындық тан алшақ деп тү сіну қ иын. Ұ лт ойындарымен бойында бү гінгі жас ұ рпақ тың бойына дарытарлық ұ лттық жағ ымды қ асиеттері ү шан - тең із, соның бә рі ә леуметтік педагогикалық талаптарды ү немі шың дап, қ оғ ам талаптарына сай жастарды тә рбиелену ісіне қ осар ү лесі мол екені даусыз. Ойын тегінде адам баласының ұ жымдық шығ армашылығ ының жә не орындалуы да кө бінесе ұ жымдық тү рде болғ андық тан, ойын ү стінде жолдастық, достық қ арым - қ атынасқ а ә рекеттенуге тә рбиелеуге мү мкіндік мол. Педагогика, психология ғ ылымында ойын ә рекетінің оқ у ү рдісінде алатын орны туралы зерттеліп жү рген ең бектер аз емес. Себебі ойын - оқ у, ең бек іс - ә рекеттерімен бірге адамның ө мір сү руінің маң ызды бір тү рі. Тә рбиеші ойынды дене тә рбиесінің қ ұ ралы ретінде кең інен пайдаланады. Ойындардың кө пшілігі қ ан айналымын кү шейтіп, неғ ұ рлым толық та терең зат алмасуына кө мектесетін активті қ озғ алыстарды керек етеді. Активті қ озғ алыс дұ рыс тұ лғ аның қ алыптасуына, жү ріс-тұ рыстың икемді, ә сем болуына кө мектеседі. Алайда ойын ө зінен-ө зі де, тә рбиесінің қ ұ нары бола салады деп ойлау қ ате болар еді. [16, 240б] Педагогикалық басшылық сыз ойын баланың дене қ ұ рылысының дамуына зиян келтіруі де мү мкін. Кейде балалар ұ зақ уақ ыт бойы бір позада тұ рып немесе керісінше, шамадан тыс қ имылдан, қ атты шаршайды. Сондық тан тә рбиеші бә рінен бұ рын балалар ойындары ү шін гигиеналық шаттардың сақ талуына қ амқ орлық жасайды. Ойын эстетикалық қ ұ ралы ретінде де кең інен пайдаланылады, ө йткені балалар ө здерін қ оршағ ан дү ниені рө л, бейне арқ ылы кө рсетеді. Ойында қ иялдан бұ рын алғ ан ә сер негізінде бейне жасаудың зор маң ызы бар. Кө птеген ойындардың мазмұ нына таныс ә ндер, билер, тақ пақ тар, жұ мбақ тар енгізіледі. Осының бә рі тә рбиешіге балалардың эстетикалық ә серленуін терең дете тү суге мү мкіндік береді. Сонымен ойын балаларды жан-жақ ты тә рбиелеу жә не дамыту қ ұ ралы болып табылады. Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қ арамайтын, адамның кө ң іл - кү йін кө теретін, ойландыратын ү рдіс. Ойын - тө зімділікті, алғ ырттық ты, тапқ ырлық ты, ұ қ ыптылық ты, ізденімпаздық ты, іскерлікті, дү ниетаным ө рісінің кө лемділігінің, кө п білуді, сондай - ақ, басқ а да толып жатқ ан сапалылық қ асиеттердің қ алыптастыруғ а ү лкен мү мкіндігі бар педагогикалық, тиімді ә дістерінің бірі. В. А. Сухомолинскийдің сө зімен айтар болсақ, «Ойынсыз ақ ыл ойдың қ алыпты дамуы жоқ » жә не болуы да мү мкін емес. . Ойын дү ниеге қ арай ашылғ ан ү лкен жарық терезе іспетті, ол арқ ылы баланың рухани сезімі жасампаз ө мірімен ұ штасып, ө зін қ оршағ ан дү ние туралы тү сінік алады. Ойын дегеніміз – ұ шқ ын, білімге қ ұ марлық пен еліктеудің маздап жанар оты. Психологиялық тұ рғ ыдан алып қ арағ анда мектепке дейінгі балалар белсенді жә не ө те қ озғ алмалы болып келеді. Бұ л жастағ ы балалар ө здерін еркін ұ стап, ойынғ а аса қ ызығ умен қ атысады, ө зінің айналасындағ ы нә рселерді кө ріп, соны бейнелеуді ұ натады. Рө лдік ойындарды табысты жә не қ арқ ынды жү ргізе біледі. Сө йлеу ә рекетінде қ озғ аушы кү ш - ырғ ақ. Сө йлеу ырғ ағ ын қ ұ ру тә рбиешілердің рө лдік ойындарды ұ йымдастырудағ ы ең қ иын іс - ә рекеті. Балалардың қ ызығ уын арттыру мақ сатында тә рбиеші ойынғ а қ атысушының ө зіндік сө з ырғ ағ ын бейнелеп кө рсетіп, тапсырманы дұ рыс қ ұ ра білуі керек. Тақ ырыптық «рө лдік - ойындар», «қ имылды ойындар», «дидактикалық ойындар» жас ө спірімдердің сө йлеу дағ дысының қ алыптасуын дамытады. Ойын іс - ә рекеті зерттеуші, дамытушы, ү йретуші болып тә рбиешінің негізгі іс - ә рекетін қ ұ райды. Балалармен жү ргізілетін тә рбие жұ мысының жалпы жү йесінде сюжеттік-рольдік ойындар маң ызды орын алады. Ө з ойындарында балалар отбасының тұ рмысын, елдің жағ дайын, адамдардың жұ мысын, жалпы, кү нделікті ө мірде кө ретін жә не еститін қ ұ былыстарды бейнелейді. Ойын бала тілінің дамуына ық палын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Қ ай бала болмасын ойынмен ө седі, ө йткені бала табиғ атының ө зі тек ойынмен байланысты. Ойын ү стінде бала еш нә рсеге тә уелсіз. Ол ө зін еркін ұ стайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағ ы, бә рін білуге деген талпынысы мен қ ұ лшынысы. Баланың білуге деген қ ұ штарлығ ы, сө йлеуі ойын ү стінде қ алыптасады. Сө здік қ орды дамыту ісін ұ йымдастыру жұ мысында ойын сабағ ы ең негізгі орын алады. Тә рбиеші бақ ылау, заттарды қ арау, сурет қ арау, жұ мбақ шешу жә не қ ұ растыру, саяхат, ойын-сабақ тарын ұ йымдастыру барысында балалардың сө здік қ орларын дамытады. Арнайы ойын-сабақ жә не сабақ мазмұ нына қ арай танымдық, дамытушы ойындарды, тапсырмаларды қ олдану, балаларды заттарды бір-бірімен салыстыруғ а, оларды қ асиетіне қ арай ажыратуғ а жә не оны танып білуге ү йретеді. Сө йтіп бала топтағ ы жасына сә йкес бағ дарламалық міндетті мең гереді. Ойын ұ йымдастыруда тә рбиеші ө зі жетекші бола отырып, балаларды ойнай білуге, ойын ережесін сақ тауғ а, ә рі оларды ойната отырып, ойлануғ а бағ ыттайды, заттың атын немесе қ асиетін есінде сақ тап қ алуғ а жол ашады, ойынғ а қ ызық тыра отырып зейінін, қ иялын дамытады. Сонымен қ атар ойын барысында бала ү лкендермен, ө з қ ұ рбыларымен қ арым-қ атынас жасайды. Ә р бала ө з жетістігіне қ уанып, мә з болады. Сондық тан да ойын-тапсырмаларды таң дауда жә не іріктеуде балалардың жас жә не жеке ерекшелігін ескерген жө н. Тә рбиеші балалармен ойынды (заттармен, ү стел ү сті жә не сө здік ойын) ү ш тү рлі етіп ө ткізуіне болады. Заттармен ойналатын ойын ойыншық тарды, табиғ и заттарды қ олдану арқ ылы ө ті леді. Мысалы: «Дә л осындайды тауып ал», «Салыстыр да, атын ата», «Қ ай ағ аштың жапырағ ы», «Бірдей ойыншық ты тап», «Қ айсысы кө п, қ айсысы аз», т. б. Ү стел ү сті ойынын ұ йымдастыруда домино, лото, суреттер қ олданылады. Мысалы: «Суретті қ ұ растыр», «Қ андай затқ а ұ қ сайды? », «Қ ай сурет тығ ылды? », «Бір сө збен ата», «Кім байқ ағ ыш», «Қ иылғ ан суреттер», «Ұ қ сасын тап», «4-ші не артық? », «Есің де сақ та». Ал сө здік ойын арқ ылы сө зді орынды қ олдана білуге, дұ рыс жауап айтуғ а, сө з мағ ынасын тү сінуге, орынды сө йлеуге ү йренеді. Мысалы: «Сө з ойла», «Сө з қ ұ ра», «Жұ мбақ ойла», «Жақ сы-жаман», «Жалғ астыр», «Ү ш сө з ата». Сонымен қ атар балалардың сө здік қ орларын дамыту жұ мысына ойындарды қ олданумен қ атар, «Пішіндер кө рмесі», «Ө рнекті есің де сақ та», «Қ иын жолдар», «Суретті жалғ астыр», «Биші адамдар», «Кө ң ілді таяқ шалар» тә різді жаттығ у тапсырмаларды да пайдаланып отыру ө з нә тижесін берді. Бұ л аталғ ан жаттығ у, тапсырмалар балалардың сө здік қ орын дамыта отырып, таным белсенділіктерін жә не саусақ бұ лшық етін дамытады. Жалпы ойынды ұ йымдастыру ойынды ө ткізуге ә зірлік, ойынды ө ткізу, ойынды талдау сияқ ты ү ш бағ ытты қ амтиды. Ойынғ а қ ажетті қ ұ рал, заттарды даярлау ойынды ө ткізуге ә зірлік болып табылады. Балаларды ойынның мазмұ нымен таныстыру ойынды ө ткізу болып табылады. [1, 170б]

1. 1. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қ абілетін арттыратын іс- ә рекет.

Ойын мен ең бектің бір-біріне ұ қ сас сипаттары кө п, сондық тан педагог-ғ алымдар «жақ сы ойын – жақ сы жұ мыс сияқ ты да, жаман ойын – жаман жұ мыс сияқ ты» деп қ арап, бұ лардың арасында айырма шамалы деген тү йін жасайды. Ө йткені ә рбір жас кезінде ойын тиісті дә режеде ақ ыл мен қ ажыр-қ айрат жұ мсауды керек етеді. Белсенді іс-ә рекет пен кү ш-жігер жұ мсалмағ ан ойын жақ сы ойын болып табылады. Жақ сы ойында, жақ сы жұ мыста кө ң ілді қ уанышқ а толтырып, рахатқ а бө лейді. Демек, осы жағ ынан ойын мен жұ мыстың ұ қ састығ ы байланысты. Баланың ойында да белгілі дә режеде тиісті жұ мыстағ ыдай жауапкершілік болуғ а тиіс. Олардың негізгі айырмашылығ ы мынада: баланың ойыны нақ ты материалдық рухани байлық ты кө здемейді, ол жұ мыс ондай игілікті ө ндірудің негізгі жолы екені айқ ын баланың қ уанышы мен реншісі ойында айқ ын кө рінеді. Ойын кезінде баланың психологиялық ерекшелігі мынада: бала ойланады эмоциялық ә сері ұ шқ ындайды, белсенділігі артады, ерлік қ асиеті, қ иял елестері дамиды, мұ ның бә рі баланың шығ армашылық қ абілеті мен дарынын ұ штастырады.

Ойын ү стінде бала бейне ө мірінің ө зіндегідей қ уаныш, реніш сезіміне бө ленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген тү сінік тумайды. Сондық тан шындық тағ ыдай сө йтейік, бұ йтіп кө рейік деуі, ойынды ойын деп тү сінуінде жатыр. Ойын баланың кез-келген пә нге қ ызығ ушылығ ын оятып болжау қ абілетін дамытады. Баланы жас кезінен бастап жақ сы мінез-қ ұ лық қ а, ә сіресе мейірімділікке, инабаттылық қ а, жасы ү лкенді жә не бір-бірін сыйлауғ а ү йрету ата-аналар, ұ стаздар мен тә рбиешінің бірден-бір қ асиетті міндеті.

Қ азақ халқ ында «Баланы ойын ө сіреді» деген даналық сө з бар. Балалар ө мірінің нә рі. Ойын даламен мә ң гілік ө мір сү реді. Ойында баланы алдаушы қ ұ рал ретінде қ олданбай, ойын арқ ылы баланың дү ниетанымын қ алыптастыруғ а, қ иялын шың дауғ а, баланың арман-тілегін білуге, зейінін, жадын қ алыптастыруғ а, ойлау қ абілетінің дамуына ә сер етуге болады. Ойын бала ә рекетінің негізгі тү рі.

Ойын арқ ылы балалар қ оғ амдық тә жірбиені мең гереді, ө зінің психологиялық ерекшеліліктерін қ алыптастырады. Бала бойында да қ оғ амдық ұ жымдық сипат болады. Мә селен, кез келген бала еш уақ ыттада жалғ ыз ойнамайды, қ атар қ ұ рбыларымен бірлесіп ойнайды, сол арқ ылы бір-бірімен ө зара қ арым-қ атынас жасайды. Бала ойындарының тә рбиелік маң ызын бағ алай келіп, А. С. Макаренко былай деп жазғ ан: «Ү лкендер ү шін жұ мыс істеу, қ ызмет ету, ә рекет жасау қ андай орын алатын болса, бала ө мірінде де айқ ын сондай маң ызды. Ойынды бала қ андай болса, ө скеннен кейін жұ мыста кө бінесе сондай болады. Сондық тан келешекке адамды тә рбиелеу бә рінен бұ рын ойын арқ ылы болады. Ойын адам ә рекетінің бір тү рі болғ андық тан, оның да ө зіне тә н мотивтері болады.

Мысалы, дә рігер ауру адамды емдегенде ө зіне жү ктелген міндетті сезінеді, осылай істеуді оның мамандығ ы қ ажет етеді. Ал дә рігер болып ойнағ анда баланы алатын болсақ, ол да айналасындағ ыларды ө зінше емдейді. Бірақ бұ л оның жай қ ызығ уынан туғ ан, яғ ни ойынның қ озғ аушы кү ші – баланың нақ ты тілегімен қ ызығ уы. Ойын арқ ылы бала ө з қ ажетін қ алай қ анағ аттандыра алатынын, қ андай қ абілеті бар екенін байқ ап кө реді. Баланың жасы ө суімен қ атар ойнайтын ойынының мазмұ ны да ө згеріп отырады. Мысалы, бір жастағ ы бө бектер молепуляциялық сипатта болса, балалар бақ шасында балар сюжеттік ойындар мен айналысады.

Ойын тынысы кең, алысқ а мең зейтін ойдан-ойғ а жетелейтін адамғ а қ иял мен қ анат бітіретін, ақ ылы жетекшісі денсаулық кепілі, ө мір тынысы. Ойын баланың кү ш-қ уатын молайтып, оны шапшаң дық қ а, жылдамдық қ а, дә лдікке қ ана тә рбиелеп қ оймай, оның ақ ыл-ойының толысуына, есейіп ө суіне де пайдасын тигізеді.

Бала ойнап жү ріп ойланады, жү йкесі тынығ ады, кө ң ілі ө сіп, бойы сергейді, денесі ширай тү седі. Ойын арқ ылы тұ рмыс-салт, ә дет-ғ ұ рып, ұ лттық ерекшелік тә ртіп, таным тү сінігі де қ алыптасады. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, ө сіретін, ә рі тә рбиелейтін, алғ а жетелейтін – осы ойын. Бұ л кезең де баланың бойында адамғ а тә н барлық қ асиеттердің негізі қ аланатындық тан тә рбиеге ата-аналармен қ атар педагогтар да аса зор жауапкершілікпен ө зара қ арағ аны абзал. Сырттай қ арағ ан да ойын оп-оң ай тә різді кө рінеді, ал іс жү зінде ойын бала ү шін кү рделі нә рсе. Айталық ойынғ а қ атысатын балалармен тіл табысу ө зіне ұ намсыз рө л тигенде ө зін қ алай ұ стау сияқ ты нә рселердің кө п мә ні бар.

Бала қ ызық ты ойын дү ниетаным тү сінігі арқ ылы қ абылдап, ересектерге еліктей жү ріп ү йренеді, ө зіне қ абылдайды. Мә селен, бала ә кесіне еліктеп, тү рлі затты шегелеуді ү лкен дә реже кө реді. Баланың осы тілегін демеу қ ажет. Осындай ойын арқ ылы бала ең бек дағ дысына ү йрене бастайды. Бала ойнағ ан кезде ү н-тү нсіз ойнамайды, бала жалғ ыз болғ ан кезде ө зінше ойыншық тарымен сө йлесіп жү реді. Ойын процессінде сө йлеу ү лкен рө л атқ арады, сө йлесе жү ріп балалар бір-бірімен уағ даласады, келіседі, сондай-ақ ө зара тү сінісу мен достық тың, қ оршағ ан ө мірдің ө зі бір фактілер мен қ ұ былыстарына бірдей кө зқ арастың пайда болуына жә не дамуына кө мектеседі. [5, 96б]

Ойын ешқ ашанда ө зінің қ ызығ ушылығ ын жоғ алтпайды, тек оның мазмұ нын, сипатын ө згертеді. Ойындар мазмұ нына қ арай, ө зіне тә н ерекшеліктеріне қ арай дидактикалық ойын, желілі рө лді ойын, қ имыл-қ озғ алыс ойындары, ү стел ү сті ойындары, ұ лттық ойындары болып бө лінеді. Демек қ андай ойын болса да, баланы жан-жақ ты жарасымды тә рбиелеудің психологиялық жә не физиологиялық негіздері болып табылады. Ойын баланы жасытпай оқ ытуғ а, балалардың бойында сенімсіздік комплекстерін жоюғ а, баланың ө зін-ө зі тануына жеке тұ лғ алық қ а, дарындылық қ а, балаларды жан-жақ тылық қ а, кісілік парасаттылық қ а, салауаттылық қ а, имандылық қ а тә рбиеліктің негізгі қ ұ ралы.

Балалар бақ шасында қ ай сабақ болса да ойындардың ішінен дидактикалық ойындарды қ олданамыз. Дидактикалық ойындар кішкене балаларғ а мейілінше тә н оқ ыту болып табылады. Оның арғ ы тегі ойынды ө лең мен, қ имылмен ұ штастыру негізінде кө п нә рсе ү йрететін ойындарды жасағ ан халық педагогикасында. Дидактикалық ойынның нә тижесі ойын жолымен ө ту емес, бала білімді игеру, ақ ыл-ой қ ызметін дамытуда, ө зара қ арым-қ атынас жасауда ой жетістіктерінің кө рінісі.

Ойын ө мірдің алуан тү рлі қ ұ былыстарын бейнелейді. Балалармен бірге қ ызығ а ойнайтын ойындардың бір тү рі желілі рө лді ойындар. Желілі ойындардың мақ саты ө зін қ оршағ ан ортадағ ы ө мірді жә не ә лем туралы, ө з білімдерін кең ейту, ә леуметтік қ арым-қ атынасын дамыту, ө зін қ оршағ ан ортаны тү сінуге жә не бағ а беру қ абілеттерін қ алыптастыру, кө збен кө ріп ажырата білу қ абілеттерін дамыту. Кү нделікті ө мірден кө ргендерін қ олдануғ а, ү лкендердің ең бектеріне кө ң іл бө ліп, кү нделікті ойын барысында қ олдануғ а ү йрету.

Ойын ө зінше бір мектеп, сол арқ ылы адам мінез-қ ұ лық ының нормаларын, оларды ең бекке, қ оғ амдық меншікке кө зқ арасын ө зара қ арым-қ атынас шығ армашылық пен мең гереді. Ойынның тү пкі ниеті балалардың қ алай ойнайтынын анық тайды. «Дү кен», «Отбасы», «Ұ шақ тар», «Аурухана», «Балабақ ша». Балалар ө мірінің ұ йымдастыру да ойынның рө лі. Ойын бала ү шін нағ ыз ө мір. Егер тә рбиеші ойынды ақ ылмен ұ йымдастырса, ол балаларғ а ық пал жасауғ а мү мкіндік алады. Ойын теориясына Н. К. Крупская былай дейді: «Ойын балалар ү шін – оқ у, ойын олар ү шін - тә рбиенің мық ты формасы»-дейді. Ал А. П. Усова былай деп атап кө рсетті: «Балалардың ө мірі мен іс-ә рекетін дұ рыс ұ йымдастыру - оларды тә рбиелеу деген сө з. Тә рбиенің тиімді процессі ойын жә не ойнның ө зара қ арым-қ атынастары формаларында жү зеге асатын себебі сол, бала мұ нда ө мір сү руді ү йренбейді, ө з ө мірімен тіршілік етеді».

Мектепке дейінгі сә билер ә лі ойнай білмейді. Нақ сондық танда тә рбиеші ойынды ұ йымдастыра жү ріп, оларды ойнауғ а ү йретеді. Балалар ойынды игеріп, ойын іс-ә рекетін он жеткілікті тә жірбие алғ ан соң, ойын ө з бетінше істейтін ә рекетке айналады. Олар ө здерінің ұ йымдасуына негізделеді. Ойынды балалар ө мірін ұ йымдастыру формасы ретінде пайдалана отырып алдымен солардың ортақ мү десін бағ ыттап жә не дамытып отыру балаалр ұ жымын топтастыруғ а кү ш сал керек.

А. С. Макаренко ойын балалар ө мірін ұ йымдастырудағ ы рө лін жоғ ары бағ алай келіп, тә рбиешінің рө лі туралы былай деп жазды: «Мен педагог ретінде балалармен аздап ойнауғ а тиіспін. Егер мен тек қ ана ү йренетуге талап етіп, айтқ анымды істетіп тұ рсам, онда мен бә лкім, пайдалы, бірақ жақ ындығ ы жоқ бө где кү ш қ ана боламын. Мен міндетті тү рде аздап ойнауғ а тиіспін жә не мен ө зімнің барлық ә ріптестерімнен соны талап еттім». Тә рбиеші балаларғ а жақ ын болуғ а олардың ойындарының сү йікті қ атысушысы болуғ а тиіс. Ойынның негізгі қ ұ рылымдық элементтері мыналар: ойынның тү пкі ниеті, сюжеті мен мазмұ ны, ойын ә рекеттері, рольдер, ойынның ө зінен туатын жә не балалар жасайтын немесе ересектер ұ станатын ойын ережесі. Бұ л элементтер ө зара тығ ыз байланысты жә не ойынды балалардың ө зінше бір іс-ә рекет ретінде кө рсетеді.

Ойынның тү пкі ниеті – бұ л балаларың нені жә не қ алай ойнайтынының жалпы анық тамасы. Мысалы, «дү кен», «аурухана», «ұ шқ ыштар», «қ ызы мен шешесі», «балалар бақ шасы» жә не т. с. с болып ойнау. Ол сө зде тұ жырымдалып, ойын ә рекеттерінің ө зінде бейнеленеді, ойынның мазмұ нында қ алыптасады жә не ойынның негізі болып табылады.

Ойынның тү пкі ниетіне қ арай ойындарды азды-кө пті мынадай типтік топтарғ а бө луге болады.

А. Тұ рмыстық қ ұ былыстарды бейнелейтін ойындар. Отбасы, балабақ ша.

Б. Жасампаз ең бекті бейнелейтін ойындар. Метро салу, ү йлер тұ рғ ызу т. б.

В. Қ оғ амдық оқ иғ аларды, дә стү рлерді бейнелейтін ойындар. Мерекелер, демонстрациялар, қ онақ ты қ арсы алу, саясат т. б.

Ойындарды бұ лай бө лу, ә рине, шарты ғ ана, ө йткені ойын ө мірдің алуан тү рлі қ ұ былыстарын бейнелеуі, қ амтуы мү мкін.

Ойынның сюжеті, мазмұ ны – бұ л оның жан тұ лғ асын қ ұ райтын ойын ә рекеттерінің, балалардың ө зара қ арым-қ атынасының дамуын, кө пжақ тылығ ын жә не ө зара байланысын анық тайтын нә рсе.

Ойынның мазмұ ны оны қ ызық ты етеді, ойнауғ а деген ық ылас пен ынтаны қ оздырады.

Ойынның қ ұ рылымдық ерекшелігі мен тү йіні – бала. Бала атқ аратын роль. Ойын процесінде рольге берілетін маң ызына қ арай кө птеген ойындар рольді немесе сюжетті рольді ойындар деп аталады.

Роль ә рқ ашан адамғ а немесе жануарларғ а, оның қ иялындағ ы қ ылық тарғ а, іс-ә рекеттерге, қ арым-қ атынастарғ а қ атысты болады. Солардың бейнесіне енген бала сол ө зі қ алап алғ ан нә рсеге айналады, яғ ни белгілі бір рольді ойнайды. Бірақ мектепке дейінгі бала ол рольді жай ғ ана ойнап қ ана қ оймайды, бар жанымен сол бейнеге енеді, оның шын екеніне сенеді. Мысалы, кемедегі капитан болып тұ рғ ан бала, оның бү кіл қ ызметін емес, оның ойынның барысында қ ажетті жақ тарын ғ ана бейнелейді; капитан нұ сқ ау береді, дү рбімен қ арайды, жолаушылар мен матростарғ а қ амқ орлық жасайды.

Ойын процесінде балалар ө здері ойнаушының мінез-қ ұ лқ ы мен ө зара қ арым-қ атынасын анық тайтын жә не реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынғ а ұ йымшылдық, тұ рақ тылық сипат береді, оның мазмұ нын баянды етеді жә не қ арым-қ атынас пен ө зара қ арым-қ атынастардың одан арғ ы дамуын, кү рделене тү суін айқ ындайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқ аншақ, ұ ялшақ балалардың ойынғ а белсендірек қ атысуына кө мектеседі. Ойынның осы қ ұ рылымдық элементтерін ің бә рі азды-кө пті типтік болып табылады, бірақ олардың тү рлі маң ызы бар жә не ә р тү рлі ойындарда тү рліше арақ атынаста болады.

12 3 4 5 6 Следующая ⇒