І.Техникалық бөлім

   Кө тергіш кран кө пір, ферма, мұ нара, платформа, дің гек, жебе не тағ ан тә різді металл қ ұ ралымдардан; шығ ыр, тельфер, шток, рычаг сияқ ты кө тергіш механизмнен; ілгек, траверса (кө лденең тірек), қ ысқ ыш не шө міш секілді жү к қ армағ ыш жабдық тардан тұ рады. Қ ұ ралымдық ерекшеліктеріне сай кө тергіш кран бұ лардан басқ а қ осымша қ ондырғ ылармен жә не механизмдермен жабдық талады.

Бумен жұ мыс істейтін алғ ашқ ы жү к кө тергіш кран Ұ лыбританияда 1830 ж., гидравликалық жү к кө тергіш кран да осы елде 1847 ж. жасалды. Қ ұ ралымы мен іс-қ имылына қ арай бұ рылмалы жә не бұ рылмайтын болып ажыратылады.

Бұ рылмалы кө тергіш кранғ а жү ріс аппараты дө ң гелекті немесе шынжыртабанды болып келетін пневматикалық -дө ң гелекті кран мен шынжыртабанды кран, автомобиль шассиіне орнатылғ ан автокран, реліспен жү ретін темір жол краны, қ ұ рылыста қ олданылатын мұ наралы кран, сондай-ақ ү йдің қ абырғ асына бекітіп қ оятын қ абырғ алық -консольдік кран, ү йдің тө бесінде тұ ратын шатыр краны, ө зен-тең із портының порталды краны, понтон мен кемеге орнатылғ ан жү збе кран мен кеме краны жатады.

                               Сурет-1    Порталды кран

Бұ рылмайтын кө тергіш кранғ а кө пір краны, мосы краны, кә білді кран секілді моторлы шығ ыры ұ зын аралық та жү ріп тұ ратын крандар кіреді.

Бұ лардың ішінде кө п тарағ аны – кө пір краны. Оның жү к кө тергіштігі 5 тоннадан 600 тоннағ а, жү кті кө теру жылдамдығ ы 60 м/мин-қ а дейін жетеді. Мұ ндай кө тергіш кран металлургиялық жә не машина жасау зауыттарында, т. б. орындарда қ олданылады.

Порттарда жү к тиеу-тү сіру жә не ірі су техникалық қ ұ рылыстарында қ ұ рылыс материалдарын тасымалдау жұ мыстары порталды кө тергіш кранмен жү зеге асырылады. Бұ л кран портал деп аталатын биік тірекке орнатылады да, реліс ү стімен жылжиды. Жартылай порталды кө тергіш кранның портал рамасының астың ғ ы жағ ы реліс ү стімен жылжитын тірекке, ал жоғ арғ ы жағ ы ү йдің қ абырғ асына немесе арнаулы эстакадағ а бекітілген реліс ү стімен қ озғ алатын арбағ а бекітіледі. Кеме жасау верфтерінде кеменің машина агрегаттарын орнату, т. б. жұ мыстарғ а балғ а тә різді кө тергіш кран пайдаланылады. Ол қ озғ алмайтын тіректік бағ анғ а орнатылғ ан, кө теру механизмі мен жү к қ армағ ыш қ ұ рылғ ылармен жабдық талғ ан, жылжымалы арбасы бар екі консольдан тұ рады. Суда жү зіп кө теру-тасымалдау жұ мыстарын атқ аратын, арнаулы кемеге (понтонғ а) орнатылғ ан кран жү збе кран деп аталады.

Ірі қ ұ рылыстарда, ашық тау-кен жұ мыстарында жә не ағ аш дайындау жұ мыстарында кә білдік кран пайдаланылады. Ол қ озғ алмайтын немесе жылжымалы болып жасалғ ан екі тірек мұ нарадан тұ рады. Мұ наралар арасына болат арқ ан тартылғ ан. Онымен жү к арбашасы қ озғ алады.

Жү к арбасы жылжымалы немесе жылжымайтын консоль ү стімен қ озғ алатын кран консольді кө тергіш кран деп аталады

1. 1. Конструкцияның қ ұ рылымдарғ а арналғ ан материалдар.

1. Мұ наралы крандардың типтері мен параметрлері

Негізгі параметрлері. Рельсте жылжитын жә не тақ ап қ оятын крандардың базалы ү лгілерінің негізгі параметрлері МССТ ережеленген. Негізгі параметрлеріне жататындар (1. 2. -сурет):

1) L – шығ ым (кранның бұ рылу бө лімінің айналу осінен ілгек аспасының вертикаль осінің аралығ ы);

2) Q – жү к кө тергіштік (сә йкес шығ ымдағ ы жү ктін ең ү лкен массасы);

3) М - жү к моменті (жү к кө тергіштіктің оғ ан сә йкес шығ ымдылық қ а кө бейтіндісі, кө бінесе кранның басты жалпылама параметрі ретінде қ олданылады);

4) Н - кө теру биіктігі (рельстің бетінен ілгектің жоғ арғ ы кү йінің аралығ ы).

5) h - тү сіру терең дігі (рельстің бетінен ілгектің тө менгі кү йіне дейінгі аралығ ы);

6) К - жолтабан (рельс осьтерінің аралығ ы);

7) В - база (бір рельстегі дө ң гелектердің вертикаль осьтерінің аралығ ы);

8) l - артқ ы габарит (кранның бұ рылу бө лімінің ең ү лкен радиусы);

9) v_п - жү кті кө теру жә не тү сіру жылдамдығ ы;

10) v_м - жү кті жерден ажырату жә не жерге отырғ ызу жылдамдығ ы;

11) v_Т - шығ ымды ө згерту жылдамдығ ы (жү к арбашығ ының жылжуы);

12) v_г - горизонталь бағ ытта жү кті жылжыту жылдамдығ ы;

13) п - кранның бұ рылу бө лімінің айналым жиілігі;

14) v_у - кранның жылжу жылдамдығ ы;

15) N_у - орнатылғ ан қ уат (кранның барлық электрқ озғ алтқ ыштарының қ уаты);

16) т - кранның жалпы массасы;

17) ө німділік жә не т. б.

Идекстеу жү йесі. ТМД-ның заводтарында жасалғ ан мұ наралы крандарды индекстеу жү йесі берілген. КБ (кран башенный)

Мұ наралы крандарды индекстеу жү йесі ә ріптерінен басқ а кранның таң басына ү ш негізгі цифрлар кіреді, олар жү к моменті бойынша ө лшем тобының нө мірін жә не базалық ү лгінің кезекті нө мірін кө рсетеді. Нү ктеден кейін кранның жасалуы кезегі кө рсетіледі. Келесі жасалу кезегінде ү лгіден жебе ұ зындығ ы, кө теру биіктігі, жү к кө тергіштігі ө згеше болуы мү мкін. Индекстегі цифрлардан кейінгі ә ріптер кранның кезекті жаң ғ ыртылуын (негізгі параметрлерін қ озғ амай, қ ұ рылымына ө згеріс енгізу) жә не кранның климаттық орындалуын (ХЛ - суық, Т - тропикалық, ТВ -тропикалық ылғ алды климатқ а арналғ ан, орташа климатқ а ә ріп қ ойылмайды) белгілейді. Мысалы, кран таң басы КБ-674. 3А, жазбаның мағ ынасы мынадай: кран мұ наралы, жү к моменті 300-ден 550 т-м дейін, мұ нарасы бұ рылмайтын, ү шінші орын алуы, бірінші жаң ғ ыртылғ ан, орташа климатқ а арналғ ан.

4. 3. 2 Жіктеу. Мұ наралы крандарды бірқ атар белгілеріне қ арай жіктейді. Салынып жатқ ан ғ имаратқ а қ арай орналасуына байланысты, олар ғ имарат іргесінде немесе ғ имарат ү стінде жұ мыс атқ арушы болып бө лінеді. Біріншіге жылжымалы жә не іргетасқ а еркінше орнатылғ ан тұ рақ ты крандар жатады. Ғ имараттың ү стіне қ ойылатын крандар ө зі кө терілетін, жылжымалы жә не ауыстырылмалы болып

бө лінеді. Қ азіргі кезде қ ұ рылыста, негізінен ғ имарат іргесінде жылжымалы(, ғ имаратқ а тақ ап қ ойылатын жә не ө зі кө терілетін крандар қ олданылады. Жылжымалы мұ наралы крандар қ ұ рылыста кең қ олданылады, алайда, қ ұ рылымына қ арай кө теру биіктігі шектеулі. Ө зін кө теретін крандар салынатын ғ имараттың қ аң қ асы металды немесе темірбетонды қ уатты болғ анда пайдаланылады. Ө здігінен кө терілетін жә не ғ имаратқ а тақ ап қ ойылатын крандар негізінен биіктігі 150 м жә не одан жоғ ары ғ имараттар салуғ а пайдаланылады.

Жү ру қ ұ рылғ ысына қ арай мұ наралы крандарды рельсті, автомобильді, пневмодоң ғ алақ ты, арнаулы шассилі автомобиль типті, шынжыр табанды жә не адымдаушы деп ажыратады. Мұ наралы крандардың негізгі типтерінен басқ а ә ртү рлі қ ұ растырылғ ан крандар да бар. Оларғ а жататындар қ осымша жебелі (негізгіден тө мен немесе жоғ ары, сонымен қ атар, тең салмақ консолінің орнына орнық тырылғ ан) немесе қ осымша дің гекті (қ ысқ а, ғ имарат ү стіне орналасатын оларғ а жебені тіреу ү шін) жә не т. с. с.

Жебе шығ ымын ө згерту тә сіліне қ арай шығ ымы тұ рақ ты (жебе тек бір жағ дайлы), белгіленген шамағ а ө згертетін жә не маневрлі ө згертетін болып ажыратылады.

Мұ наралы крандарды орналастыру тә сілдері

4. 3. 3 Жебе кранның негізгі жұ мысшы мә рімі, қ ұ рылымына қ арай кө терілмелі, маневрлі (1. 5, а-сурет), ілгектің шығ ымы жебенің рауалы бұ рышқ а бұ рылуына байланысты ө згеретін немесе бойымен жү ктік арбашық жылжитын горизонталь арқ алық ты (1. 5, б-сурет), жү ктік полиспаст орналастырылғ ан болып жасалады. Кө терілмелі аспалы жебелердің полистпасы жебенің басына бекітіліп, жебені тек ұ стап тұ рмай, жұ мыс барысында оның шығ ымын ө згертеді.

Мұ наралы крандардың жебелері

1. 5, - сурет

Арқ алық ты жебелер мұ нарағ а негізінен қ атаң бекітіледі де, жұ мыс кү йінде оларды ү лкен диаметрлі арқ аннан немесе металдан жасалғ ан тартқ ыштан тұ ратын жебенің бір немесе бірнеше жоғ арғ ы жақ тағ ы нү ктесімен қ осылысқ ан бір немесе бірнеше аспа ұ стап тұ рады. Негізгі параметрлері (жебе шығ ымы, кө теру биіктігі, жү ккө тергіштігі) бірдей, кө терілмелі жебелі крандардың арқ алық ты жебелі крандарғ а қ арағ анда салмағ ы 15... 20%-ғ а жең іл, сонымен қ атар жү к кө тергіштігі жоғ ары, жебе шырымын азайтқ анда кө теру биіктігін арттыру мү мкіншілігі бар, тар қ ұ рылыс алаң ында жақ сы маневрлі, жасау технологиясы жоғ ары, жинақ тау мен тасымалдауғ а ың ғ айлы. Арқ алық ты крандарғ а қ арағ анда кө терілмелі жебелі крандардың кемшіліктері: жү кті горизонталь бағ ытта тасымалдауы дә лме-дә л емес; жебе шығ ымын ө згерту мен жү к кө теруді қ абаттастырғ анда қ уат шығ ыны кө п; жү кті шайқ алтатын қ озғ алу ү деуі едә уір; кранғ а жү кті тым жақ ын жинақ тауғ а болмайтындық тан, оның бір орындағ ы қ ызмет ауқ ымы шамалы.

Мұ нарасы бұ рылмалы мобильді крандарда кө терілмелі жебелер кө п тарағ ан. Арқ алық ты жебелердің биіктігі айтарлық тай жә не олар мұ нарасы бұ рылмайтын крандарда кө п қ олданылады.

Жү кті кө теру биіктігін ө сіру мақ сатында сынық пішінді, ә ртү рлі қ ұ растырылғ ан жебелер пайдаланылады (1. 5, в-сурет).

4. 3. 4 Мұ наралар тірек-бұ рылу қ ұ рылғ ысының орналасу орнына қ арай бұ рылмалы жә не бұ рылмайтын болып ажыратылады. Мұ нараның екі тү рі де металл қ аң ылтырынан тұ тас қ абырғ алы жә не бұ рыштық тардан, кіші диаметрлі тү тіктерден тор тә різді жә не ә ртү рлі металл профильдерінен қ ұ растырылмалы болып жасалады. Кө лденең қ имасы шең бер, ү ш-тө ртбұ рышты болып орындалады. Ең кө п тарағ аны квадрат - қ ималы тү тіктерден тор тә різділер.

Бекітілуіне қ арай мұ наралар кранның тірек бө ліміне қ атаң жә не топсалы орналастырылады.

Бұ рылатын да, бұ рылмайтын да мұ наралардың тұ рақ ты биіктігін ө згертуге болады. Мұ нара биіктігі тұ рақ ты крандар оның бірден толық биіктігіне арнаулы дің гек жә не тартқ ыш полиспасты мен меншікті жү кшығ ыры арқ ылы жинақ талады (1. 6, а-сурет). Биіктігі ө згерілмелі крандар мұ нарасы «ө зіне» салынатын (1. 6, б-сурет) жә не бір-бірінен суырылатын (1. 6, в-сурет) болып бө лінеді. Қ азіргі кездегі кө пшілік крандардың мұ нарасының биіктігі астынан (1. 6, г-сурет) немесе ү стінен (1. 6, д-сурет) тұ тастыру арқ ылы арттырылады. Мұ ндайда мұ нараның биіктігі ә ртү рлі крандарда ә ртү рлі, 2, 5 м-ден 7, 5 м-ге дейінгі бө лікті қ осу арқ ылы жасалады.

Мұ наралы крандардың мұ наралары

1. 6, -сурет

Мұ нараны астынан тұ тастырғ анда қ осылатын бө лік оның астың ғ ы жағ ына бекітіледі, одан кейін мұ нара жебесімен, тең салмақ консолімен жә не кернегіштерімен қ оса тірек бө лімінен итеріліп шығ аралады да, оғ ан бекітіледі. Мұ нараны итеру ә ртү рлі крандарда ә рқ алай: арқ анды полиспастар жү йесі, бұ рамалы, гидравликалық, тө рткілдешті жә не шынжырлы механизмдердің кө мегімен жасалады.

Мұ нараны ү стінен тұ тастыру жоғ ары биіктікті (80... 150 м) жә не мұ нарасы бұ рылмайтын крандарда қ олданылады. Мұ нда кранның тек жоғ арғ ы бө лігі жебесімен жә не тең салмақ консолімен қ оса итеріп шығ арылады, ал мұ нараның алдында қ ұ рылғ ан бө ліктері орнынан қ озғ алмайды. Пайда болғ ан қ уысқ а жекеленген бө ліктер енгізіліп, бекітіледі. Кейбір крандарда қ осымша бө ліктерді мұ нараның ү стің гі жағ ына ө зінің жебесінің кө мегімен орналастырады. Бө ліктен мұ нараны мезгіл-мезгіл биіктетіп отыру ың ғ айлы, себебі ғ имаратты немесе ғ имаратты сала келе, кранның да биіктігі ө седі жә не машинистің кабинасы жинақ талатын жерге жақ ын орналасады.

Тірек бө лігі. Мұ наралы кранның тірек бө лігі мұ нара типіне (бұ рылмалы немесе бұ рылмайтын), жү ру қ ұ рылғ ысына қ арай (рельс бойымен немесе басқ аша), салынып жатқ ан ғ имарат маң ында жылжу мү мкіншілігіне қ арай (тұ рақ ты жә не ө зі кө терілетін) ә ртү рлі қ ұ рылымдық шешіммен жасалады. Рельсті жү рісті мұ наралы кранның тірек бө лігі кранғ а ә сер етуші барлық жү ктемені қ абылдап, жү ріс доң ғ алақ тары арқ ылы кран астындағ ы жолғ а береді. Рельске тірелу нү ктелерінің санына қ арай тірек бө лігі ү ш жә не тө рт тіректі болады. Қ ұ рылымына қ арай олар ә ртү рлі пішінді: жазық қ аң қ а, итарқ а немесе тікбұ рышты пішінді портал тә різді. Қ ұ рылымын ө згерту мү мкіншілігіне қ арай тірек бө лігі ү стінен қ арағ анда (планында) ө згер-тілмейтін жә не суырмалы немесе кронштейндер арқ ылы бұ рылмалы болып бө лінеді.

Тұ рғ ылық ты крандардың тірек бө лігі - қ аң қ алы қ ұ рылым, олар дара қ ұ йылғ ан немесе темірбетоннан жинақ талғ ан іргетастың анкер болттарына бекітіледі де, қ осымша балластпен жү ктеледі. Ө здігінен кө терілетін крандар жұ мыс кү йінде қ абат аралық жабынғ а қ ойылғ ан жазық қ аң қ ағ а тіреледі жә не қ осымша салынып жатқ ан ғ имараттың қ абаттар аралығ ындағ ы бір немесе екі ярусқ а бекітіледі.