Хелпикс

Главная

Контакты

Случайная статья





ББК 84 Қаз 7-44 41 страница



– деп ойлады. Тоқ етері Әліқұл алып-қашып ауыздығын шайнаған арғымағының басын мынандай қазыққа  байлады.

«Бағанадан бері айналып шапқанша төтеден тартпаймысың осылай», – деді ішінен.

– Общем былай, жолдас, – деді Упр, – мына Сейітқұл деген жігіт қой өз ұяңнан ұшырған балапаның, сулы жерде асып, сусыз жерде қуырып жеуге хақың бар, қолыңнан ешкім алмайды. Ендеше осы жаман ініңнің бағы тасып, тасы өрге домалап жатса – сенің де абыройың, бөтен шаңыраққа емес, ырыстың өз үйіңе қонғаны.


«...мынауың қалай-қалай орағытады», – деп ойлаған Бархан Әліқұлдан осыншалық жүйелі сөз күтпеген еді. Иланғандай ұйып тыңдады.

– Олай болған жағдайда понимаешь, екі торының өзге- шелігі жоқ, сен – кім, ол – кім, жақтан басты айыра алмайсыз.

«алаштың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын» деген қазақ. Ендеше, мынау басы салбырап, жүн жеп, жабағы саңғытып отырған ініңіздің айқындаушы жылдағы көрсеткіші оңбай тұр. ал, біз, бүкіл аудан бұл жаманды үкілеп, үстіміздегі жылдық- тың қорытындысында наградаға ұсынайық деп дабырлап, бөркін қара қазандай етіп алдық та, аяғы сымпиып қалдық... Әрине, Сейітқұл Тәңірқұлов күш-жігерін іркіп қалған жоқ, аянбай еңбек етті. амал не, фактінің аты – факті: жүзінен 140- ақ. Бізге керегі жүзінен – 150.

– менің қолымнан не келеді? – деді Бархан сиырдың сілекейіндей созылып алған әңгімені тұжырғысы келіп.

– Тфу, Беке-ай! Тіпті кейде аяқ астынан аңқаусып қаласыз- ау,-деді Әліқұл быж-тыж болып. – Сіздің анау түйенің табанындай қолыңыздан бәрі келеді. Ұзын сөздің қысқасы, ініңізге қырық қозыны қарызға бере тұрсаңыз, келесі жылы қайтарып береді...

Бархан төбесінен жай түскендей сұлқ қалды. Үйді үнсіздік жайлады.

– аспаннан былғары жауса құлға оқшантайлақ тимейді деген осы, – деді де терең күрсінді. Барханның бұл сөзін тек бас зоотехник ұққандай, әрі-бері қипақтап, тамағын кенеп, сөз бастады.

– Отағасы десе, – (құдай-ау, деді ішінен Бархан. Бұл да:

«отағасы десе», осы сөз менің түбіме жетер.) – Отағасы десе, сіздің ересен еңбегіңіз әлемге әйгілі, сіз жүдә, баяғыдан батырсыз. Бірақ мына қисынсыздықты сезесіз бе? Сіздің та- бысты еңбегіңіздің нәтижесі қағаз бетіне кеп түсіп, жиналыстар- да, пленумдарда айтылмаған, әншейінде қақсап, құлақ етін жейтін, яғни газет, радио да жұмған аузын ашпапты. Және де сіздің еңбек жолыңыз болғанымен, жариялы атағи өсу жолыңыз жоқ, яғни мақтау грамотасы, медаль, ордендермен бұрынды- соңды наградталмағансыз... Демек, көзге түспегенсіз.

– Кімнің аузына ілігіп, көзіне түсуім керек еді, – деп айқай


салды Бархан. – астымда машина, үйімде телефоным тұр ма, қит еткенді ауданға жерден жеті қоян тапқандай жеткізіп отыратын.

– Отағасы десе, жәй айтыңыз, осы үйде саңырау ешкім жоқ. мен бар шынымды ақтардым. Бұл маған дейін жіберілген кемшілік. Енді постепенно-постепенно сіз боп, біз боп түзейміз. ал, қазір көршіңізге қырық қозы бермеуге амалыңыз жоқ. Қой

– мемлекеттікі.

– Неге? мен ғана ма?

– Отағасы десе, жат жұрттыққа дабырлағымыз келмеді. Сіз енді, былайша айтқанда, туған ағасы секілдісіз ғой. ренжімеңіз, өзіңізді ұсынбақ болдық, ешқандай тізімде жоқ, жоғары жақ бұрын білмейтін, аспаннан түскен озат шопанды қайдан таптыңдар,– деп шыбын жанымызды шырқыратар болған соң, осындай шарасыздыққа тіреліп...

– Сен бірден секіріп кетейін деп тұрсың, – деді манадан бері тісін шұқып, әңгімеге араласа қоймаған Әліқұл. – Көрсеткіштің біртіндеп эволюциялы өсіп отыруы абзал. Сонда ағайын, награда не саған, не оған жоқ... далада қалайын деп тұр.

– Отағасы десе, сіз өйтіп ауа жайылып кетпеңіз, – деді бас зоотехник. – мемлекеттің үлестіре алмай далада жатқан атақ- құрметі бар дейсіз бе?.. Қайдағыны айтады екенсіз. Жалпы естеріңізде болсын, түймедейді түйедей ететін дәнеңе жоқ. Сейітқұл Тәңірқұловтың бес жыл бойы көрнекті табысқа қалай жетіп, аудандағы ең озат шопан аталып келгенінен менің абсалютно хабарым шамалы. Үстіміздегі жылғы көрсеткіші сіздікіне жетпей тұр, отағасы. ал, сіз жайлы бұдан бұрын ешкім білмей келгені және рас. мұқым аудан бойынша социалистік жарыста озып шығып, озат шопан атанған малшы үкімет наградасына ұсынылуы керегі тағы рас. Сонда не істеу керек? Әрине, сіз мені кешіріп қойыңыз, отағасы. Сондықтан сізге де, бізге де шегінер жер қалмай тұр.

Бас зоотехник сөзін түйіліп барып, кілт үзді де Әліқұлға қарады. Ол алдында мөлдіреп тұрған қырлы стақандағы араққа қолын енді ғана соза беріп еді, өкілдің суықтау жүзінен тайсап, іркіліп қалған. Сонсоң созған қолын не ары, не бері апара алмай сәл қаңтарылып қалды да жолай соғып, бауырсақ ала кетті. Зоотехник: – Жігітім, мынау асай-мұсайларды жиып ал,


тойға келгеніміз жоқ. Әлі ертерек...– деді сол салқын қалпын сақтап. Сейітқұл жозы үстіндегі арақты лып еткізіп, жинап- теріп әкетті. Әліқұл тамағын қырнап, бір нәрсе демек болды, бірақ шытынаған күйі дым сызбады. Бархан суалған қара күрең жағын сипап, ой үстінде отырған.

– Не ақыл айтасыз, отағасы,– деген зоотехниктің сөзі жаңа ғана қаймақши бастаған тыныштыққа тас лақтырды. Барханнан жауап болмаған соң:

– Сізді келесі жылы ұйымдаспақ жас шопандардың комсомол-жастар бригадасына ұстаз етсем деймін, отағасы, қарсы емессіз бе? – деді жүзін жылыта.

– Оны уақыт көрсетер. – Бағанадан тілі кесілгендей жұмбақ отырған Барханның үзілген сымы қайта жалғанғандай болған соң, бәрі-бәрі елең етісті. – алатын қозыларыңды таңертең санап берем. Тек ақырғы рет болсын.

– Немене, бұрын да алып па еді, отағасы.

– Бірінші жылы – бес қозы, екінші жылы – он, үшінші жылы – жиырма, төртінші жылы – отыз, енді мінеки – өзің келіп, шырағым, қырық қозы сұрадың.

– мынау сұмдық екен! – деді бас зоотехник ұялы көзі лап етіп. – масқара екен!

– Ешқандай сұмдығы жоқ, қанша төл берді, ақшасын да, қосымша ақысын да Барханның өзіне жазып келеміз. Жалпы, ағайынның арасына жылбысқы бес қозы, он қозы деген сөз болып па? ат та, атан да, алыс-беріске еленбей жүре бермеуші ме еді.– Әліқұл атына қайта мінді.

– адамды қаралайтын ондай ағайындықтың енесін ұрайын! Таңертең қырық емес, елу қозы санап берем. Шығатын тауына

– шыға берсін, иығымды төсеймін!– деп есікті тарс жауып, бұлқан-талқан шыға жөнелді. Бұл Барханның Бархан болғалы өз байламын тік, бетің-жүзің демей, пышақ кесті айтқаны- тын.

Бархан сөзінде тұрды. Ертеңінде елу қозыны санап берді. Әліқұл ауданға «Сейітқүл Тәңірқұлов әр жүз аналықтан

– 150 қозы, әр бас қойдан 3,5 кг. жүн алып, міндеттемесін артығымен, абыройлы түрде орындады» деген мәлімет әкетті. Сол күні кешке облыстық, ал үш күннен соң орталық радиодан айтылып, құмның арасындағы ең шалғай қыстаққа тілшілер сауыт-сайманын арқалап, сау ете түскен.


Көп ұзамай сессияға аттанатын болды. азамат жолға жүргелі жатқан соң, Бархан қош деп қалайын деп, көршісіне келді. Су жаңа кремплин костюмін киіп, жуынып-таранған Сейітқұл тығыршықтай әп-әдемі жігіт болып шыға келген екен. Төртбақ, жұмыр денесі, дөңгелек жүзі, көзіне міне орналасқан қою қара қасы – бәрі-бәрі жарасым тауып, ұялмай көрінетін озат пошымға енген. Әсіресе, кеудесінде сылдыраған орден, медаль көркіне көрік қосып, салиқалық танытқандай еді. Ол-пұлын жинастырып, сусылдап жүрген әйелі Данагүлдің қимылына көз ілеспейді. Дәу қара чемоданында не бары белгісіз, ыңырандырып апарып, «москвичтің» жүк салғышына әрең сиғызды.

– Қаладан не базарлық әкелейін, отағасы, – деді Сейітқұл ма-шинасын тілмен жалағандай етіп сүртіп тұрып.

– Не әкелесің... Есен-сау оралсаң – одан үлкен олжа бар

ма?

– Е, аман болмағанда жау алар дейсіз бе? Қалаға жаңа бара

жатқаным жоқ, – деп тойына сөйледі, – елу қозының карымта- сын қайтарам, отағасы. Ер мойнында қыл арқан шірімейді.

– Жо-жоқ, ол не дегенің. азаматтың абыройына садаға да.

– Бархан бағанадан бері байқамапты, анадай жердегі күресінде Сейітқұлдың төрткөз, сарыаяқ иті ешкінің лағы секілді бір нәрсені жұлғылап жатқан. Ол не болды? – деген әуестік жеңдеп, жемтікке жақындай берген Барханды ырылдап, маңайлатқысы келмеді. Бірақ иттің жұлқылап жатқаны қарақұйрық екенін жазбай таныған. Иә, былтыр жарасын емдеп жазған өзінің асыранды хайуаны! Жүрегі зырқ ете түсті. Қапелімде аузына сөз түспей, делдиіп қалды да даусы қалтырап:

– Сей-іт-құл, – деді, – Жолдыаяқтың жеп жатқаны не?

– Қайдан қаңғып жүргенін білмеймін, таңертең ерте тұрып, жол жүретін болған соң қора жақты болжасам, анау сіздің құм төбеңізде қалқайып тұр. малапулкамен құлақ шекесінен көздеп, басып едім, қалпақтай ұшты. ажал айдап келген екен, былтыр оң аяғынан жараланып, қашып кетіп еді... (қарқ-қарқ күлді).

Барханның көзіне қан толып, басы айналғандай болды, енді-енді құлап кетердей буынын зорға бекітті де:

– Онда... күнәсіз сәбиде әкеңнің құны қалып па еді! – деп айғай салды.


– Отағасы десе, немене даланың аңын да қызғандыңыз ба? Керек десеңіз облыстық табиғат қорғау қоғамының мүшесімін...

– Ой, сенің... соқырлар қоғамының, пахорон бюроның мү- шесі шығарсың бәлкім, сенен ол да шығады. Тұрған жеріңде атып тастайын ба осы, әбден жүйкелетіп біттің. – Ұмтыла берді. ал дегенде жасқанып қалған Сейітқұл ілезде күшіне қайта мінді.

– Дауыс көтермеңіз, отағасы. Заң кімнің жағында екенін ойлаңыз.

– менің өз заңым бар. Оған ешкім қол сұға алмайды.

– Бархан шәнтиіп тұрған Сейітқұлдың жағасынан ала түсті де, омырауындағы наградаларды бытырлатып, жұлып-жұлып алды.

– Әкеңнің аузын ұрайын. «Өз асыраған күшігім өз басыма қарғыды» деген осы. Быртиып алып, ішің толған сасық қулық пен сұмдық. Қайтер екен, жас қой, ақыл кірер ме екен десе, қайтеді, әкемнің шоты шапқан сайын дамып... міне, мына медаль да, мына орден де бәр-бәрі менікі. мына маған тиесілі сый-құрмет! Сен ұрлап алдың, саған тартып әперді анау Упр ағаң. Енді, мен сенен тартып аламын оны. Бар, баратын жеріңе!– қарсыласып қолына жармаса берген Сейітқұлды шықшыттан бір періп құлатты да «москвичтің» доңғалағын бір теуіп жүре берді. «Ойбай, өлтірді!» деп жау жеттілеп аттандаған Данагүл күйеуінің басын сүйеп, үйге алып кетті. Осы көріністі басынан бағып тұрған Жұмагүл ара түскен жоқ, ерінің қырықтан асқандағы қауқарын тамашалай күліп, жоламаған. Ол тіпті Барханнан жылдар бойы сарғая, сағына күткен ашуды енді танып, жоғы табылғандай қуанған да еді.

Сейітқұл өз мұрнын өзі періп қанатты да, омырауын саталақтап сорғалатқан күйі, су жаңа костюмінің әр жерін өзі былғап, жыртып алып, ауданға тартқан.

Бархан мінез көрсетті...

ала бұлтты аспаннан тағы бір самолет ұшты...

Бархан қойдан шығып, расында шығарып тастап, ауылға көшетін болды. Тіпті сотталып кете жаздады. Себеп белгілі, онсыз да құлағалы тұрған тауға қой жайған соң оңсын ба. Бас зоотехник қанша барын салып, ара түскенімен, алып қала


алмады. Тек шығарып салып тұрып: «Қамықпаңыз аға, бір жыл дем алыңыз, мал бақпай отыра алмайтыныңызды білем. Пәле-жаладан аман болсақ, келесі жазда ұйымдасатын жас шопандардың бригадасына жетекші, яғни наставник қылып жіберем» – деді жұбатып. алғашында бадырақ көз арық жігітті суқаны сүймеп еді, қазір іші жылығандай болды.

Совхоз жіберген машинаға жүгін тиеп жатқанда, өз орнына шопан болған қағылез жігіт «Урал» мотоциклін дырылдатып жетіп келді. Иненің көзінен өткендей жылпылдап тұрған пысық екенін Бархан амандық айтысқанда-ақ танып үлгерген.

– Жасың нешеде, шырағым? – деді білекті сыбанып жіберіп, ешкім айтпай-ақ іске кірісіп кеткен бұйра бас жігітке.

– Жиырма бестемін, аға, – деп тақ ете қалды. «менен жиырма, Сейітқұлдан он жас кіші екен» деп ойлады.

– Қойға алғаш шығуың ба?

– Бұрын оныншы класты тәмәмдаған соң, екі жыл көмекші болдым, сонсоң ауылшаруашылық техникумын бітіріп, өзіңіздің жұртыңызға жолдамамен келдік дегендей...

– Оның жөн екен, бірақ қызмет істемедің бе? Дипломың бар ғой.

– Ой, аға, веттехник болып жалтақтап, жек көрінішті болғанша, өз қотырымды өзім қасымаймын ба? аға, сіздің біліміңіз қанша еді?

– Білімің қанша еді дегенше, қулығың қанша еді деп сұрамайсың ба? Шынымды айтсам, сегіз-ақ класс.

– ал, анау көршіңіздікі?

– Сейітқұлды айтасың ба? Ол онжылдықты бітірген.

Бұдан әрі екеуі де үнсіз жүк тиеп, сөйлеспеді. аттанар алдында Бархан:

– ал, шырағым, жүр қорадағы қойды санап ал,– деді. Бірақ осы сөзді әлденендей бір терең өксікке толы, өкінішке толы көңілмен айтқандай болды. аса бір қимасымен мәңгілікке қоштасардай қиналып айтты.

– Сізге сенем ғой, аға.

– Жоқ, ол болмайды, шырағым. Әкең болса да жауапты нәрсені түгендеп алу керек. – Қой – тауық емес.

– аға, – деді жас шопан салмақпен. – Сіз аға, алданбасаңыз, алдамайды деп бас зоотехник айтқан маған. Екі кештің


арасында санап, әуре болып қайтеміз. Қараңғы түспей ауылға жетіп үлгеріңіздер.

– Ендеше не айтайын, шырағым. Ұстаған таяғың құтты болсын. анау қоңсыласың тым жаман жігіт емес, тату-тәтті сыйласып тұрыңдар.

– Сізді қандай дәрежеде құрметтесе, сол үдеден мен де шығармын, аға. Болашақ көрсетер, бақ шаба ма, бап шаба ма...

Бархан көзі от шашып, атылатын арыстандай ырғып-ойнап тұрған бұйра бас, ат жақты жігітке үрке қарады.

машинаға отыра беріп, Сейітқұлдың үйі жағына елеңдеп болжап еді, ешкімнің төбесі көрінбеді.

– Енеңді ұрайын, қош деуге жарамадың-ау, – деп өкінгендей болды. Өкпеге қиса да, өлімге қиған жоқ. Сейітқұлдың ертеңін ойлап, қатты аяды...

Барханның жүгін тиеген машина құмға сіңіп, көзден таса- ланғанша, төбенің басына шығып, қасқайып қарап қалған жас шопан Сейітқұлдың үйін меңзеп: «Көрерміз! – деді даусын шығарып. – Көрерміз... кімнен кімнің озарын...»

 

аспаннан тағы бір самолет ұшты...

 

Руза, 1976 ж.


Мазмұны

атау-кере (Қауіпті будан)  Роман........................................................... 3

Бәрі де майдан. Повесть.................................................................... 216

Құм мінезі (Бархан). Повесть........................................................... 332


«Ел-шежіре» қайырымдылық қоры» қоғамдық қорының президенті Дидахмет Әшімханұлы



  

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.