тақырып. Алдын ала тергеу кезінде сараптама тағайындаудың және оны жүргізудің процессуалдық мәселелері

1) сот сараптамасын тағайындау туралы қаулыны, ұйғарымды және зерттеу объектiлерiн алған кезде, осы сот сараптамасы органының нақты сот сарапшысына немесе сот сарапшылары комиссиясына заң талаптарын ескере отырып сараптамалық iсті жүргiзудi тапсыруға; 2) сот сарапшысының тәуелсiздiгi принципiн бұзбастан, сот сараптамасын жүргiзу мерзiмiнiң сақталуына, жүргiзiлiп жатқан зерттеулердiң жан-жақтылығына, толықтығы мен объективтiлiгiне, сот сараптамасы объектiлерiнiң сақталуына бақылауды қамтамасыз етуге; 3) сот сараптамасын жүргiзудi ұйымдастыруға байланысты өзiне белгiлi болған мәлiметтердi жария етпеуге; 4) зерттеулер жүргiзу үшiн қажеттi жағдайларды қамтамасыз етуге мiндеттi.

Заң сараптаманы сараптамалық мекемеден тыс жерде жүргізу жағдайына ерекше талап белгілейді. Атап айтқанда сараптама тағайындаушы адам мыналарды ескеруі керек:

· сараптама жүргізуі мүмкін сарапшының жеке басына және өкілеттігіне көз жеткізуі;

· барлық процесске қатысушылармен оның қатынасын анықтауы;

· сарапшға қайыру беруге негіз бар ма екендігін тексеруге;

· сараптама тағайындау туралы қаулы шығаруға;

· сарапшыға заңда белгіленген міндеттері мен құқықтарын түсіндіруге;

· әдейі жалған сараптамалық қорытынды бергендігі үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатындығын ескертуге;

· сарапшының қол қоюына көз жеткізе отырып, аталған әрекеттердің орындалғандығы туралы қаулыға белгі қоюға;

· сарапшының жасаған арыздары мен ұсыныстарын тіркеуге;

· ұсыныстан бас тартқан жағдайда негізделген қаулы шығаруға.

5-тақырып. Алдын ала тергеу кезінде сараптама тағайындаудың және оны жүргізудің процессуалдық мәселелері

Сот сараптамасы іс жүргізу құқығының институты болып табылады, сондықтан оны тағайындау және жүргізу мәселелері процессуалдық заң нормаларымен реттелген. Мысалы Қазақстан Республикасы ҚІЖК 240 бабына сәйкес, сараптама іс үшін маңызы бар жағдайлар бойынша арнайы ғылыми білімнің негізінде, сарапшының іс материалдарын зерттеу нәтижесінде алынуы мүмкін болған жағдайларда тағайындалады. Мұндай білімнің қылмыстық сот өндірісіне қатысушы өзге адамдарда да болуы, қылмыстық процессті жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сараптама тағайындау қажеттілігінен босатпайды. Осыған байланысты қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес, сот сараптамасының процессуалдық институт ретіндегі ерекшелігі, қылмыстық істі қозғау туралы шешім қабылдау үшін сараптама жүргізусіз қажет болғанда, ол қылмыстық істі қозғағанға дейін тағайындала алады (ҚР ҚІЖК 242 бабының 2 бөлімі). Мұнымен қатар алдын ала тергеу (істі сотта қарау) кезінде заңда белгіленген арнайы жағдайларда қылмыстық процессті жүргізіп отырған орган алдында сараптаманы тағайындау туралы шешімді қабылдау немесе қабылдамау жөнінде мүмкіндік болмайды, басқаша айтқанда мұндай кездерде сараптама міндетті түрдетағайындалуы керек. Мысалы ҚР ҚІЖК 241 бабына сәйкес мыналарды анықтау қажет болғанда сараптаманы тағайындау және жүргізу міндетті болып табылады:

1) өлiмнiң себептерiн, денсаулыққа келтiрiлген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесiн анықтауда;

2) адамның жасы туралы құжаттар болмағанда немесе олар күмән туғызғанда және iс үшiн маңызды болып күдіктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң жасын;
3) күдіктiнiң, айыпталушының есiнiң дұрыстығы немесе қылмыстық iс жүргiзуде өзінің құқықтары мен заңды мүдделерiн өз бетiнше қорғау қабiлетi жөнiнде күмән туғанда олардың психикалық немесе тәнiнiң жай-күйiн;

См. также: Нормативное постановление Верховного Суда РК от 26 ноября 2004 года № 16 «О судебной экспертизе по уголовным делам», Постановление Пленума Верховного суда РК от 9 июля 1999 года «О судебной практике по применению принудительных мер медицинского характера», Нормативное постановление Верховного суда РК от 6 декабря 2002 г. № 26 «О практике применения уголовно-процессуального законодательства, регулирующего право на защиту».

3-1) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша өлім жазасы немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру қарастырылған қылмыстар бойынша айыпталған адамдардың песихикалық жағдайын анықтауда;
4) жәбiрленушiнiң, куәнiң iс үшiн маңызы бар мән-жайларды дұрыс қабылдау және олар туралы айғақтар беру қабiлетiне күмән туған жағдайда олардың психикалық немесе тәнiнiң жай-күйiн анықтау қажет болғанда;
5) iстiң өзге дәлелдермен дәйекті түрде анықталмайтын өзге де мән-жайын анықтау қажет болғанда, сараптаманы тағайындау мен жүргiзу мiндеттi.

Мұндай жағдайларда сот-сараптамалық зерттеудің объектілері мынандай материалдар болып табылады:

Ø ҚР ҚІЖК 178 бабына сәйкес (Азаматтардың арыздары) қылмыс туралы арыздар немесе хабарламаларға қосымшалар, 179 (Кінәсін мойындап келу), 180 (Мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарының немесе ұйымдардың басқару қызметін атқаратын адамдардың хабарламалары), 181 (Бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламалары);

Ø ҚР ҚІЖК 182 бабына сәйкес қылмыстық істі қозғауға өкілетті органдардың лауазымды адамдарының қылмыс оқиғасын тікелей байқауы;

Ø ҚР ҚІЖК сәйкес тергеуге дейінгі тексеру кезіндегі процессуалдық әрекеттер нәтижесінде алынған мәліметтер;

Ø ҚР ҚІЖК 125 бабымен (Дәлелдемелерді жинау) қарастырылған тәртіпте сұратып алынған немесе берілген материалдар.

Істе ревизия, тексеру актілерінің, ведомстволық инспекциялар қорытындыларының, сонымен қатар процессуалдық әрекеттер жүргізудегі мамандардың орындаған зерттеулерінің нәтижелері бойынша жасалған ресми құжаттардың болуы, осы сұрақ бойынша сот сараптамасын тағайындау мүмкіндігін жоймайтындығын заң келтіреді.

Алдын ала тергеу барысында барлық жағдайда сот сараптамасы институтын қолдану үшін оны жүргізуге негіздер бар екендігін ескеру керек. Бұған нақты (фактические) және құқықтық (юридические) негіздер жатады. Сот сараптамасын тағайындаудың нақты негізі процессуалдық статусы бойынша жүргізушісі сот сарапшысы болып саналатын, қылмыстық істі қозғау немесе алдын ала тергеу барысында арнайы ғылыми білімді қолдану болып табылады.

Сот сараптамасын жүргізудің құқықтық негізі оны тағайындау туралы қаулы немесе анықтама болып табылады. Мысалы «Қазақстан Республикасындағы сот-сараптамалық қызмет туралы» ҚР Заңының 23 бабына сәйкес қылмыстық процестi жүргiзушi органның, соттың, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзуiнде жатқан органның (лауазымды адамның) заңда белгiленген тәртiппен шығарылған сот сараптамасын тағайындау туралы қаулысы, ұйғарымы сот сараптамасын жүргiзу үшiн негiз болып табылады.
Сот сараптамасын тағайындаған орган (адам) сот-сараптамалық зерттеулер жүргiзу және сарапшының қорытынды беруi үшiн қажеттi зерттеу объектiлерiн және iс материалдарын ұсынады.
Тiрi адамдарға сот сараптамасы ерікті немесе мәжбүрлі түрде жүргізіледі. Егер сот сараптамасы ерікті түрде жүргізілетін болса, онда сот сараптамасы органына сот-сараптамалық зерттеуге еркін білдіретін құжат жазбаша түрде берілуі керек. Егер сот сараптамасы кәмелетке толмаған немесе сот арқылы әрекет қабілеттігі жоқ деп танылған адамға қатысты тағайындалса, онда сот сараптамасын жүргізуге келісім олардың заңды өкілі немесе қорғаншы және қамқоршылық органдары арқылы беріледі.

Тірі адамдарға мәжбүрлі түрде сот сараптамасын жүргізуге заңда тікелей көрсетілген жағдайларда болады. Процессуалдық заңға сәйкес алдын ала тергеу кезінде сот сараптамасын тағайындау субъектілері анықтаушы, тергеуші, прокурор болып табылады, прокурор сот сараптамасының нәтижесі қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін сараптама тағайындайды. Белгіленген тәртіпте сараптама тағайындау белгілі бір себептерге байланысты мүмкін болмағанда, сот сараптамсын бір реттік тағайындау заңда қарастырылған. «Қазақстан Республикасындағы сот-сараптамалық қызмет туралы» ҚР Заңының 12 бабы сот сараптамасын бір реттік тәртіптетапсыру мүмкіндігін келтірген. Онда мыналар келтірілген:

1) заңда көрсетілген сот сараптамалары түрлерiнiң тiзбесiнде көзделмеген сот сараптамасын тағайындау;
2) заңда көрсетілген жағдайларда шет мемлекеттің сот сарптамасы саласындағы маманын сарапшы ретінде тарту. Бұл жағдайда шет мемлекеттердің сот сарапшыларының қатысуымен сот сараптамасын жүргізу ҚР азаматтық іс жүргізу Кодексімен, ҚР әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексімен және осы Заңмен белгіленген тәртіпте іске асырылады;
3) сот сараптамасы органдарының қызметкерлерiнің, сондай-ақ сот-сараптама қызметiн лицензия негiзiнде жүзеге асыратын тиiстi мамандықтағы барлық сот сарапшыларының бас тартулары қанағаттандырылған не сот сараптамасы органы тұтастай сот сараптамасын жүргiзуден дәлелдi түрде шеттетiлген жағдайларда тапсырылуы мүмкiн.
Сонымен, заң сот сараптамасын бір реттік тәртіпте тапсыруды тек ерекше жағдайлар үшін қарастырған.

Сараптама жүргізудің құқықтық негізі оны тағайындау туралы қаулы болып табылады, заңда оны дайындау (қаулыны жазу) бойынша құқықтық және әдістемелік сипаттағы талаптар қарастырылған. Бұл құжаттың құрылысы қылмыстық іс жүргізу заңында келтірілген және міндетті түрде кіріспе, сипаттаушы және резолютивтік бөлімдерден тұруы керек. Өз кезегінде қаулының кіріспе бөлімі мынандай мәліметтерді қамтуы керек:

· қаулыны жазу орны мен уақыты;

· қаулыны тағайындау субъектісі туралы;

· қаулы шығарылған іс туралы.

Сипаттаушы бөлім мынандай мәліметтерді қамтуы керек:

· істің фабуласы туралы;

· сараптаманы тағайындау негізі туралы;

· сраптамалық зерттеуге жіберілген объекті туралы;

· объектінің табылу және алыну орны, уақыты және жағдайы туралы;

· сараптамаға жіберілетін өзге де материалдар туралы;

· сарапшының қорытындысы негізделуі мүмкін істегі мәлімет туралы.

Ррезолютивной бөлімде көрсетіледі:

· тағайындалатын сараптаманың түрі;

· сарапшының шешуіне берілетін сұрақтар;

· сот сараптамасы органының атауы неемсе сараптама тапсырылатын адамның аты-жөні;

· жіберілетін материалдардың тізімі.

Қаулыда аталған мәліметтерден басқа қаулыны шығару кезінде процесске қатысушылар тарапынан сараптама жүргізу туралы ұсыныс болса, онда оны да көрсету және қанағаттандыру деңгейін көрсету қажет болады. Сот сараптамасын тағайындау туралы қаулыны шығару кезінде «Қазақстан Республикасындағы сот-сараптамалық қызмет туралы» ҚР Заңында және ҚР ҚІЖК қарастырылған классификациясын да ескеру керек. Процессуалдық заңда сараптаманың келесідей құқықтық классификациясы келтірілген:

сарапшылардың саны бойынша-жеке және комиссиялы;

зерттеу көлемі бойынша-негізгі және қосымшы;

жүргізу кезектілігіне қарай–алғашқы және қайталай;

қолданылатын білімнің құрамы бойынша–бір текті және кешенді

Жеке сараптама бір сарапшымен жүргізілсе, ал комиссиялы сараптама сарапшылардың комиссиялы құрамын білдіреді. Комиссиялы сараптаманы тағайындаудың негізі бірлесе талдау және алынған нәтижені бағалау қажет болатын, бір мамандықтағы сарапшылардың күрделі зерттеу жүргізу қажеттілігі болып табылады. Бұл сараптама түрінің әртүрлі мамандықтағы сарапшылардың әр түрлі білім салалары негізінде және өз өкілеттігі шегінде бір сараптама арқылы жағдайды анықтайтын, кешенді сараптамадан айырмашылығы осында. Кешенді сраптама жүргізу кезінде жалпы қортындыны беру, әр сарапшының жүргізген зерттеуінің негізінде дайындалады. Мұндай сараптамада жалпы қорытынды жазылады және алынған нәтижені бағалауға өкілетті сарапшылар ғана қол қояды.

Комиссиялы сраптама да, кешенді сараптамада да сараптаманың қорытындысымен келіспейтін сарапшының позициясы немесе жекелеген пікірлері жалпы қорытындыда келтіріледі.

Сараптаманы тағайындау барысында қосымша және қайталай сараптаманы анық көрсете білу керек.

Қосымша сараптаманы тағайындаудың негізі алғашқы жүргізілген сараптаманың түсініксіз немесе толық емес болуы, сонымен қатар бұрын зерттелген жағдайға қатысты жаңа сұрақтың пайда болуы болып табылады. Заң бойынша оны жүргізу сол немесе басқа сарапшыға тапсырылуы мүмкін.

Қайталай сараптама барлық кезде алғашқы сараптаманың заты болған сол объектіні зерттеу және сол сұрақты шешу үшін тағайындалады. Оны тағайындаудың негіздерін былай түсіну керек:

· сарапшының мұның алдындағы қортындысы жеткілікті негізделмеген немесе оның дұрыстығы күмән болуы;

· оны жүргізудің процессуалдық нормалары елеулі түрде бұзылған болуы.

Қайталай сараптама барлық кезде комиссиялы құраммен жүргізіледі және бұл жағдайда алғашқы сараптаманы жүргізген сарапшылар қайталай сараптаманы жүргізуге қатыса алады және комиссияға түсіндірме беруі мүмкін, бірақ олар сараптамалық зерттеуге қатыса алмайды.

Қайталай және қосымша сараптамаларды жүргізу кезінде сарапшыларға алдыңғы сараптаманың қортындысы берілуі керек. Егер екінші немесе саны бойынша кезекті сараптама бірнеше негіздер бойынша тағайындалған болса, олардың бірі қосымша сот сараптамасы болып саналса, ал басқасы қайталай сот сараптамасы болса, онда мұндай сот сараптамалары қайталай сараптама жүргізу ережелері бойынша орындалады.

Сараптаманың белгілі бір түрін тағайындау туралы қаулыны күрделі жағдайларға байланысты шығару кезінде, дәлелдеу субъектісінің мамандардың кеңесіне жүгінгені жөн. Атап айтқанда олардың көмегі сараптаманың нақты түрін белгілегенде, сараптамалық зерттеулер үшін объектілер мен үлгілерді табу, бекіту, зерттеу және бағалау кездерінде, сарапшыға қойылатын сұрақтарды дұрыс жазу кездерінде елеулі бола алады. Жоғарыда аталған сұрақтарды шешу үшін алдын ала сот сарапшыларымен білесе жұмыстар істеуге заң тиым салмайды.

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒