тақырып. Сот сараптамасын жүргізудің әдістемелік негіздері

7-тақырып. Сот сараптамасын жүргізудің әдістемелік негіздері

Құқық қорғау және сот органдары қызметкерлерінің сот сараптамасын жүргізудің әдістемелік негіздерін білуі-сот сараптамасы қызметінің сот өндірісі саласында арнайы ғылыми білімдерді тиімді қолдану бойынша институционалдық міндеттеріне сәйкестігін объективтік бағалаудың бірден бір атрибуты болып саналады.

Өз кезегінде сарапшылардың аталған білімдерді қолдану тиімділігі қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істерді дұрыс шешу үшін маңызы бар жағдайларды анықтау үшін объектілерді зерттеудегі сараптамалық теориямен және практикамен қарастырылған жүйелі қараумен негізделеді. Бұл бағыт формасы және мазмұндық бағыты бойынша жалпы танымдық бастамасы бар сараптамалық міндеттерді шешудің әртүрлі тәсілдерінен және сот сараптамасының жалпы теориясымен сараптамалық зерттеудің әдістемесі ретінде қалыптасып өз көрінісін тапты. Сараптамалық зертетудің әдістемесі сот сараптамасының нақты түрінің затына жататын объектілерді зерттеу және нақтылы мәліметтерді анықтау мақсаттары үшін әдістерді, тәсілдерді және техникалық құралдарды үйлесімді таңдау және қолдану бойынша ғылыми негізделген ұсыныстардың жүйесін білдіреді. Біздің бұл қарастырып отырған жағдайымызда «жүйе» деген ұғым сараптаманы жүргізу кезінде интелектуалдық және техникалық амалдарды мақсатқа және тәртіпке сай қолдануды білдіреді. Мұндай жағдайда «әдістеме» сарапшының алдына қойған міндеттерді шешу үшін арнайы ғылыми білімдерді қолдану барысындағы әрекеттерінің алгортмін білдіреді. Бұл тұрғыда қолда бар білімдерді қолдану арқылы зерттеу мақсатынан оның нәтижесіне өтуге мүмкіндік беретін танымдық процесстің иерархиялылығы ескеріледі.

Өз кезегінде танымдық процесстің иерархиялылығы тиісті нәтижеге жетудегі міндеттерді кезектілікпен шешуді қамтамасыз ететін сатыларға бөліп қарастыруды білдіреді. Сараптамалық зерттеудің әдістемелерін бағалауда келесідей сатыларды келтіру қалыптасқан: жайындық, аналитикалық (объектілерді жеке зерттеу сатысы), синтездеуші (объектілерді салыстырмалы зерттеу сатысы), қорытындылаушы (выводная) (зерттеу нәтижелерін бағалау сатысы), аяқтаушы (заключительная) (зерттеу нәтижелерін рәсімдеу сатысы). Аталған әрбір сатының өз маңызы бар және әрбір сатының әдістемелік талаптарын сақтау ғана емес, сонымен бірге олардың кезектілігін де сақтау сараптамалық міндеттерді дұрыс шешудің және дәлелдеу субъектісінің сарапшы қорытындысын дұрыс бағалауының кепілі болып табылады. Бұл сатылардың әрқайсысымен танысу сараптамалық зерттеудің мәндік негізін ашуға мүмкіндік береді, сондықтан оларға жеке-жеке тоқталайық.

Дайындық сатысы бастапқы мәліметтерді талдауға, шешуге жататын сұрақтардың мәнін түсінуге, зерттеудің мақсатын нақтылауға, нақты әдістемені таңдауға және сәйкесінше, зерттеудің әдісі мен ғылыми техникалық құралдарын анықтауға жағдай жасайтын сараптамаға жіберілген іс материалдарымен сарапшының танысуын қамтиды.

Сондықтан сараптаманы тікелей жүргізу процессі, сарапшының тиісті құжаттарды (қаулыны, анықтаманы), іс материалдарын және заттай айғақтарды-объектілерді алған кезінен басталады. Сраптаманы тағайындаумен байланысты процессуалдық заңның талаптары сақталмаған жағдайларда сарапшы бұл туралы сараптаманы тағайындаған адамға үш күн ішінде хабарлайды. Егер сараптаманы тағайындаған адам бұған да қарамай орын алған кемшіліктерді жою бойынша шараларды қолданбаса, онда материалдар бір ай өткеннен кейін орындалмай қайтарылады.

Сарапшы объектілерді алу, сақтау, қаптау және жеткізу, оларды алудың заңдылығы, зерттеу жүргізу үшін жеткіліктілігі және жарамдылығы тұрғысынан мәселелерді шешу үшін объектілерді сырттай қарауға ерекше көңіл бөлуі керек. Егер сарапшы қосымша материалдар алу туралы шешім жасайтын болса, онда мұндай материалдар сараптама тағайындаған адамнан сұралады. Мұндай жағдайда ұсыныс жасаған күннен бастап қосымша материалдарды алған күнге дейін немесе ұсынысты қанағаттандырудан бас тарту туралы хабарлама түскеге дейін сараптаманы жүргізу мерзімі тоқтатылады. Ұсынысты қанағаттандыру мүмкін болмағанда немесе бас тартқанда материалдар тиісті негіздеулерімен орындалмай қайтарылады.

Зерттеулер жүргізу үшін барлық тиісті мәліметтер барлығына, олардың жеткіліктілігіне, алыну заңдылығына және жарамдылығына көз жеткен жағдайда, сарапшы құқыққабілеттілігі және олардың дұрыс қойлу тұрғысынан сараптамаға қойылып отырған сұрақтардың мәнімен танысады. Мұнымен қатар сарапшының өкілеттілігі және алдағы тұрған зерттеулер үшін тиісті әдістеменің және материалдық-техникалық базалардың бар-жоқтығы туралы мәселе шешіледі. Сарапшы зерттеу жүргізгенге дейін 1)қойылып отырған сұрақтың оның арнайы білімінің шегінен шығып кететіндігіне, 2) беріліп отырған материалдардың жарамсыздығы немесе қорытынды беру үшін жеткіліксізігіне, 3) ғылымның және сараптамалық практиканың қазіргі жағдайы қойылып отырған сұраққа жауап бере алмайтындығына көз жеткізсе, онда қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы негізделген хабарлама жазып, сараптама тағайындаған адамға жібереді.

Аналитикалық саты нақты объектіні жекешелеу бағытында белгілі бір кезеңдердің қолданылатындығын білдіретін, объектілерді жекеше зерттеу мақсатын көздейді. Мысалы идентификациялық процессті нақтылауға қажетті сатылар, объектінің белгілерін тану кезінде алынатын жалпы сипаттағы мәліметтерден олардың араларында жалпы топтық белгілер бар екендігін білдіретін мәліметтерді кезектілікпен анықтайтын диагностикалық және классификациялық міндеттер болып табылады.

Диагностиикалық сипаттағы міндеттер объектілерді жекеше зерттеу кезінде шешіледі және ол идентификациялық міндеттерді шешудің алғашқы сатысы болып табылады. Бұл кездегі басты мақсат-зерттелетін объектіні жекешелеу үшін қажетті және жеткілікті жағдайларды құрайтын белгілерді бөлу және тану. Зерттеудің мақсатына жету сот сараптамасында қарастырылған арнайы танымдар арқылы қамтамасыз етіледі, олардың ішінде зерттеудің тікелей объектілерін сараптамалық классификациялау жүйесі ерекше орын алады. Арнайы әдебиеттерде із қалдыратын объектілерді классификациялау әр түрлі негіздерде беріледі. Мысалы аяқ киім типі бойынша моделдік, тұрмыстық, спорттық, әскери, арнайы бағыттағы және басқаларға бөлінеді. Жасалу тәсілі бойынша-фабриклық, қолдан. Аяқ киімдер дайындау материалдары, өкше бөлімінің түрі бойынша және басқа да негіздер бойынша топтастырылады.

Сот сарапшысы объектіні оның бейнесі бойынша анықтау кезінде идентификациялық зерттеудің дәстүрлі әдістемесі шегінде сот сарптамасында қарастырылған белгілердің жүйесін қолданады. Бұл белгілер жүйесінің барлық жиынтығы жалпы және арнайы деп аталатын екі негізгі топқа бөлінеді.

Диагностикалық зертетулер барысында алынған мәліметтер классификациялық міндетті шешудің негізі-объектінің қандай топқа жататындығын анықтау болып табылады. Бұл міндетті шешу кезінде сыртқы құрылымның морфологиялық белгілерін бөліп шығару жүргізіледі. Жалпы айтқанда бөліп-бөліп зерттеу мыналар арқылы іске асырылады:

· объектілердің тұрақты құрамы мен белгілерін ашу және жүйелеу;

· объектілердің қайталанбайтын құрамы мен белгілерін ашу және жүйелеу;

· әр объекті үшін құрылым мен белгілердің жеке жиынтығын анықтау.

Синтездеуші сатының мәні объектілерді ұқсастыру кезіндегі сараптамалық танымның мазмұнын құрайтын бірнеше кезеңдерді қамтитын салыстырмалы зерттеу болып табылады. Ол мыналардан құралады:

· салыстырмалы талдау жүргізу және диагностикалық және классификациялық міндеттерді шешу кезінде алынған мәліметтерді объектілерді идентификациялау үшін анықталған белгілердің жеткіліктілігі тұрғысынан бағалау.

· салыстырмалы талдау жүргізу және объектінің жекелеген белгілерінің тұрақты екендігін немесе өзгермелілігін бағалау.

· салыстырылатын объектілердегі сәйкес келетін, қайталанбайтын белгілердің кешенін анықтау.

· объектінің тұрақты және қайталанбайтын белгілері жиынтығының сәйкес келуін анықтау және бағалау.

· айырмашылықтарды бағалау және түсіндіру.

Сарапшы салыстырмалы зерттеуді жүргізу барысында бақылау, өлшеу, салыстыру әдістерін қолдана отырып, өз назарын ең алдымен объектлердің сыртқы құрылымының белгілеріне аударады. Салыстырылатын объектілердің ұқсастығы туралы шешімді қабылдау үшін жеткілікті, қажетті жиынтықты анықтау, объектінің белгілерін бейне-іздерге сай аударған жағдайда аса қиындық тудырмайды. Сараптамалық практикада осы сияқты жағдайлар көпшілік жағдайда трасологиялық зерттеулерде кездеседі. Объектінің атрибутивтік құрамын анықтау қажеттілігі туындаған жағдайларда, оны зерттеу тиісті әдістемелерді қолдана отырып, құрамның және құрылымның белгілерін анықтау және бағалау арқылы іске асырылады. Дәстүрлі сараптамалық әдістерді қолдану тиісті нәтижелерге жеткізе алмағанда, зерттелетін объектінің микроқұрылымына енуге мүмкіндік беретін өзге әдістерді қолдануға болады.

Қорытындылаушы саты арнайы құжатта, яғни алдына қойған сұрақтарға сарапшының қорытынды жауабында көрсетілетін сарапшының өзінің жүргізген зерттеулерін бағалауды қамтиды. Қорытындылар мен анықталған жағдайлар, сонымен қатар сарапшы анықтай алмаған жағдайлар бойынша негіздеулер немесе ол жауап беруден бас тартқан жағдайлар берілетін қорытындының зерттеу бөлімінде көрсетіледі. Құжаттың аяқтаушы бөлімінде қорытындылар жүргізілген зерттеудің қисындылығымен және кезектілігімен және алынған нәтижелерімен келтіріледі.

Қойылған әрбір сұраққа нақты жауап беріледі немесе оған жауап берудің мүмкін еместігі айтылады. Қорытындының мазмұндық мағынасы қойылған міндеттерге (сұрақтарға) сәйкес келуі керек.

Сарапшының қорытындысы өте оң және теріс; оң және теріске ықтимал деп бөлінеді (на категорические положительные и отрицательные; вероятные положительные и отрицательные).

Кесімді нәтиже (категорические вывод) – бұл анықталған жағдайды растайтын немесе оның болмағандығын білдіретін қорытынды. Қойылған сұрақт бойынша кесімді нәтиже беру мүмкін болмағанда зерттеудің нәтижесі бойынша тиісті негіздер болғанда сарапшы ықтимал нәтиже, яғни жобалаушы нәтиже беруге құқылы.

Балама нәтижені сарапшы бір уақиға бойынша екі фактінің орын алу мүмкіндігін болғанда береді. Мұндай жағдайда іс бойынша жиналған дәлелдерді бағалау арқылы дәлелдеу субъектісі қолданылуға жататын нұсқаны өзі таңдап алады.

Практикада белгілі бір жағдай болғанда осындай нәтиженің болатындығын білдіретін шартты нәтиже деп аталатын сарапшының қорытындысы да кездеседі.

Аяқтаушы сатысараптамалық зерттеудің нәтижелерін рәсімдеуді білдіреді. Қандай да бір деңгейде сарапшының қорытындысын рәсімдеу кезінде орын алуы ықтимал кемшіліктерді жою үшін осындай құжаттарды рәсімдеу ережелері бойынша нормативтік реттеу бар. Оның ішінде сарапшының қорытындысының мазмұны мен формасы ҚР ҚІЖК 251 бабының 2 пунктінде, сонымен қатар Қазақстан Республикасы әділет Министрлігінің 24 қазан 2002 ж. N 158 бұйрығымен (кейінгі өзгерістер мен толықтыруларымен) бекітілген ҚР әділет Министрлігінің сот сараптамасы орталығында сот сараптамасын және арнайы зерттеулерді жүргізу бойынша Нұсқаулығының ережелерінде келтірілген.

Бұл мәселе толығырақ келесі лекцияда дәлелеу құралы ретінде сарапшының қорытындысы туралы сөз қозғағанда айтылады. Сонымен мұнан жоғарыда айтып өткеніміздей, сараптамалық зерттеулерді жүргізудің әдістемелік аспектілерін меңгеру, сот сараптамалары нәтижелерін бағалау процессіндегі маңызды құрамдас мәселе болып табылады. Бұл жағдайда барлық кезде сараптамалық зерттеулердің әдістемелері әр түрлі екендігін ескеру керек және оны тиімді жүргізу тәсілдері туралы мәселе туындағанда оны шешу үшін тиісті профилдегі мамандардың көмегіне жүгіну ұсынылады.

⇐ Предыдущая 8 9 10 11 121314 15 16 17 Следующая ⇒