Салқын қанды жануарлардың дамып жетілуіне температураның әсері

Қ андай бір ағ заның ұ рығ ы дамып жетілу ү шін белгілі бір мө лшерде жылулық ты қ ажет етеді.

Жылы қ анды жануарларғ а сү тқ оректілер мен қ ұ стар жататыны бә рімізге мә лім. Қ ұ стардың денесінің тұ рақ ты температурасы сү тқ оректілерден де жоғ ары - 42°С. Олар осы артық шылығ ын пайдаланып жұ мыртқ асын басып – денесінің жылуымен жылыту арқ ылы дамытып жетілдіреді. Сү тқ оректі жануарлардың ұ рығ ы анасының қ ұ рсағ ында дамитындық тан олар ү шін сыртқ ы ортаның температурасының ә сері мү лдем жоқ қ ан тә н. Жылы қ анды жануар денесінің температурасының тұ рақ тылығ ын пайдаланып ұ рығ ының дамып жетілу ү рдісін сыртқ ы ортаның температурасына тә уелділіктен айырғ аны – гомойотермділіктің тағ ы бір артық шылығ ы деп кө руге болады.

Салқ ын қ анды жануарлардың ө сіп жетілуі тікелей сыртқ ы ортаның температурасына тә уелді. Суық та салқ ын қ анды жануарлардың жұ мыртқ асы да, дернә сілі мен қ уыршағ ы да ө сіп жетіле алмайды. Себебі, суық тың ә серінен зат алмасу ү дерісі тым баяулап дамып жетілуге энергия жетіспейді. Жә не ересектері де белсенді тіршілік ете алмайды.

Сыртқ ы ортаның температурасы белгілі бір дең гейге жетіп жылынғ ан кезде олардың тіршілігі қ айта сергіп, дамып жетіле бастайды.

Зат алмасу ү рдісі қ алыпты мө лшерге жетіп, дамып жетіле бастау ә ртү рлі салқ ын қ анды жануарларда ә ртү рлі температурадан басталады. Осылайша белсенді тіршіліктің басталу температурасын табалдырық температурасы немесе дамып жетілудің ә уелгі температурасы деп атайды. Сыртқ ы ортаның температурасы ә уелгі (табалдырық ) температура дең гейінен жоғ арылағ ан сайын дамып жетілу ү рдісі қ арқ ындап жануарлардың ә рбір даму сатысы жылдамдайды, тез жетіліп есейеді. Мысалы, патшабалық тың уылдырығ ы 0°С-тан дами бастайды. Оның уылдырығ ы, температурасы тұ рақ ты +2°С суда 205 тә улік, +5°С суда – 82 тә улік, +10°С суда 41 тә улікте жетіліп шабақ болып шығ ады. Майшабақ тың уылдырығ ы +2°С суда 45-50 тә улік, +16°С суда 6-8 тә улік дамып шабақ қ а айналады. Шө п бақ аның уылдырығ ы +9°С суда 30 тә улік, +21°С суда 8 тә улік дамып бақ ашабақ жетіліп шығ атыны анық талғ ан. Сондай-ақ беде сұ ркө белегінің жұ мыртқ асы ауаның тә уліктік орташа температурасы 18°С кезде 9 тә улікте жетіліп дернә сіл сатысына ө теді, ал тә уліктік орташа температурада 23°С болса екпінді дамып, 7 тә улікте дернә сіл жетіліп шығ ады.

Келтірілген мысалдардан белгілі бір тү рдің дамып жетілуіне қ ажетті температураның жинақ қ осындысы барлық жағ дайда бірдей екенін кө реміз. Дә лірек айтқ анда, патшабалық тың уылдырығ ы:

а) +2°С-та 205 тә улікте жетіледі температураның қ осындысы 410°С.

б) 5°С-та 82 тә улік, қ осындысы - 410°С.

в) 10°С-та 41 тә улік, қ осындысы тағ ы да 410°С.

Сонымен, салқ ын қ анды жануарлардың дамып жетілуінің ә рбір сатысы жү рілу ү шін олар сыртқ ы ортадан белгілі мө лшерде жылуды ө зіне сің іруі қ ажет. Бұ л жылу қ арқ ынды температуралардың қ осындысымен ө лшенеді. Қ арқ ынды температура дамуды қ олдайтын ә уелгі табалдырық температура мен қ оршағ ан орта температурасының айырмашылығ ы арқ ылы ө лшенеді. Мысалы, судың температурасы +5°С-қ а жеткеннен бастап бақ аның уылдырығ ы дами бастайды деп кө рсек бұ л 5°С температура табалдырық температурасы деп есептеледі. Ал даму барысында судың температурасы жылып 12°С-қ а жеткен болса қ арқ ынды температура К=12-5=7 болады. Бұ ны дамудың тұ рақ ты температурасы деп те атайды. Егер табалдырық температураны t деп, кезіндегі ортаның температурасын Т деп белгілесек, қ арқ ынды температураны К=Т-t деп белгілейтін боламыз. Егер бақ аның уылдырығ ы жоғ арыдағ ы кө рсеткіштер бойынша 20 тә улік (С) бойы дамып бақ ашабақ сатысына жеткен болса уылдырық тан бақ ашабақ сатысына дейінгі дамуына қ ажетті қ арқ ынды температуралардың қ осындысы х = ( T - t° ). С формуласымен оң ай есептей аламыз. Мұ ндағ ы х – дамуғ а қ ажетті (қ арқ ынды) температуралардың қ осындысы, С – табалдырық температурадан артық температуралы тә уліктің (немесе сағ аттың ) саны. Жоғ арыда кө рсетілген сандарды пайдаланып дамуғ а қ ажетті қ арқ ынды температураның жиынтығ ын (қ осындысын) есептейік: х =(12°С - 5°С )•20=140°С. Ендеше уылдырық тан бақ ашабақ болып даму ү шін 140°С жылу қ ажет екені белгілі болады.

Қ арқ ынды температура жинағ ын есептей білудің практикалық маң ызы зор. Ә сіресе жануарларды жерсіндіру, тоғ ан шаруашылығ ында балық ө сіру, ауыл шаруашылығ ының, орманның зиянкес жә ндіктерімен кү ресу жұ мыстарын тиімді жү ргізу ү шін олардың дамып жетілуіне қ ажетті температуралық кө рсеткіштерді міндетті тү рде ескеру қ ажет.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 Следующая ⇒