Температура факторына жануарлардың бейімделуі

Қ оршағ ан орта температурасының ө згерістеріне ә ртү рлі жолмен бейімделу арқ ылы жануарлар ө здерінің температурасының оң тайлы (оптимум) дең гейде сақ талуын қ амтамасыз етеді. Температура жағ дайына ә ртү рлі жануарлар ә ртү рлі жолмен, ә ртү рлі дең гейдегі белсенділікпен бейімделеді. Ортаның температурасының ө згеруіне сә йкес жануарлар денесінің температурасын негізгі ү ш тү рлі жолмен реттеп бейімделеді.

1. Химиялық жолмен реттеу арқ ылы бейімделу – ортаның температурасының ө згерісіне сә йкестіріп денесінен жылу ө ндіру мө лшерін белсенді тү рде ө згертеді: ыстық та – жылуды аз бө леді, суытса – кө п бө леді.

2. Денесінің температурасын физикалық жолмен реттеу арқ ылы бейімделеді. Денесінің (ә сіресе жү нінің, тү бітінің, терісіндегі қ абық, қ абыршақ тардың жылу ө ткізу қ абілетін, тү сін, тыныс алу, қ ан айналым жү йесін ө згерту арқ ылы ішкі жылуының сыртқ а шығ уын шектеп жылуын сақ тау, ә йтпесе керісінше, денесіндегі артық ыстық ты сыртқ а бө ліп шығ ару қ абілетін жоғ арылату арқ ылы іске асады.

3. Мінез-қ ұ лық тық ө згерістер арқ ылы реттеп бейімделу. Жануарлар мекен-жайдағ ы ө зінің орнын, орналасу бағ ытын, пішінін, немесе мінезі мен қ озғ алысын ә ртү рлі мө лшерде ө згерту арқ ылы ортаның температурасын ө зіне қ олайлы дең гейде қ абылдайды. Кейбір жануарлар тек мінездік ө згерістер жасау арқ ылы ғ ана денесінің жылу тең дестігін (жылу балансын) ө те қ арқ ынды реттей алады.

Гомойотермдік жануарлармен салыстырғ анда пойкилотермді

жануарларда зат алмасу ү рдісінің қ арқ ыны бә сең, баяу жү рілітіндіктен олардың химиялық жолмен денесінің жылуын реттеу мү мкіндігі аз. Физикалық реттеу арқ ылы температура ө згерісіне бейімделу қ абілеті де тө мен. Пойкилотермді жануарлардың ө здігінен жылу ө ндіру қ абілеті тө мен болғ андық тан жылудың тапшылығ ына қ арсы тұ ра алмайды. Сондық тан ортаның температурасы тө мендеген кезде олардың тіршілік іс-ә рекеті барынша баяулап, қ озғ алыссыз сілейген бейнеге айналады. Осындай белсенсіз жағ дайда олар суық қ а жақ сы тө зе алады. Бұ л жағ дайдан қ айтадан белсенді тіршілікке ауысу ү шін олар сыртқ ы ортадан белгілі бір мө лшерде жылу сің іріп алуы қ ажет. Салқ ын қ анды жануарлар кү н кө зіне қ ыздырыну немесе керісінше, кө лең келі салқ ын жерге орын ауыстыру арқ ылы сыртқ ы ортадан денесіне сің етін жылудың мө лшерін реттей алады. Олар денесінің температурасын кө бінесе мінез-қ ұ лық тық ө згерістер жасау арқ ылы реттейді. Атап айтсақ, денесінің пішіні мен тұ рпатын ө згерту, микроклиматы қ олайлы орынғ а ауысу т. б. жолдармен. Кө птеген салқ ын қ анды жануарлар кү ндізгі ыстық та кө лең келі, салқ ын жерді жағ аттайды да, салқ ын тү ссе, кү н сә улесі тү скен орынды сағ алайды. Кесіртке мен жыланның шө лде кездесетін кейбір тү рлері кү ндіз қ ызғ ан қ ұ мнан қ ашқ ақ тап бұ талардың бұ тағ ына ө рмелейді. Ал кө птеген жә ндіктер жә не жылан, кесірткелердің кейбір тү рлері қ ызғ ан ыстық кү ннен қ орғ анып інге кіреді. Қ ұ мырсқ а, ара тә різді қ оғ амдық жә ндіктер ішкі температурасы ө здерінің тіршілігіне қ олайлы тү рде реттеліп тұ ратын ұ я жасап алады.

Жылы қ анды (гомойотермді) жануарлар қ оршағ ан ортамен жылу алмасу ү рдісін қ арқ ынды жү ргізу арқ ылы денесінің температурасын жылдың қ ай мезгілінде болса да тұ рақ ты сақ тайды. Олардың ә рбірінде дене температурасын ө зіне ең оң тайлы мө лшерде сақ тауғ а жә рдемдесетін ә ртү рлі амал шаралар дамығ ан. Атап айтсақ, морфологиялық, физиологиялық жә не мінез-қ ұ лық тық бейімделудің қ ай-қ айсысы кө птеген тү рде кездеседі. Осығ ан сә йкес қ оршағ ан орта температурасының ө згерісіне физикалық, химиялық жолмен оң ай бейімделе алады.

Денесінің температурасын ә ртү рлі жолмен реттей алатындық тан ит, мысық т. б. жануарларды 44°С-тық ыстық бө лмеде 7 сағ ат ұ стап, содан соң температурасын ө лшеп кө ргенде олардың тік ішегінің температурасы 40-42°С-тан аспағ ан. Ал Австралияның шө лейт жазығ ында мекендейтін қ ызыл кенгуру мен ү лкен сұ р кенгурулар сыртқ ы ортаның температурасы 44°С-қ а жетсе де денесінің температурасын тұ рақ ты 38°С дең гейінде сақ тайтыны айқ ындалғ ан. Гомойотермді жануарлар ыстық қ а тө тенше тө зімді екенін дә лелдейтін тағ ы бір мысал – ағ ылшындық доктор Ч. Блэгденнің итке жү ргізген тә жірибесі. Ол 126°С ыстық жә не қ ұ рғ ақ камерағ а бірнеше жолдастарымен жә не итпен бірге кіріп 45 минут шыдап тұ рғ ан. Олардың ө зімен бірге камерағ а алып келген шикі ет пісіп, суық су қ айнағ ан, бірақ адамдардың да иттің де денсаулығ ына ешбір зақ ым келмеген (Шмидт-Нильсен, 1972).

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 Следующая ⇒