Темперетура факторының жануарларға әсері

Жануарларғ а ең қ ажетті фактордың бірі –жылулық.

Ағ залардың температурасы оларды қ оршағ ан ортаның темперетурасына байланысты болады. Ө йткені ағ залардың тіршілігінің негізін қ алайтын зат алмасу реакцияларының жылдамдығ ы мен бағ ыты сыртқ ы ортаның температурасына байланысты ө згеріп отырады. Ағ заның тіршілігінің барлық іс-ә рекеті температурағ а тә уелді жү ріледі. Жер шарының суық белдеуінде тіршілік ететін жануарлар қ ысқ ы мезгіл басталарда ұ зақ ұ йқ ығ а кетуі, кү здің аяғ ына қ арай сү тқ оректілер мен қ ұ стардың жү ні мен қ ауырсынының қ алың дауы, қ ұ стардың жылы жақ қ а қ айтуы, кеміргіштер қ ыстық азық қ орын жинап, інінің аузын бітеуі, міне осының бә рі қ ыстың қ ытымыр суығ ынан қ орғ ану ү шін жасалады. Жаз басталасымен жануарлар тү леп, жұ мыртқ алап, тө лдей бастауы –жылы мезгіл басталғ анының белгісі.

Тірі ағ залардың кө бі 0-55°С температураның аралығ ында тіршілік ете алады. 0°С-тан тө мен немесе 55°С-тан жоғ ары температурада жасуша цитоплазмасындағ ы белоктар (ақ уыздар) ұ йып, белоктың қ ұ рылысы бұ зылатындық тан ағ залар тіршілік ету мү мкіндігінен айрылады. Ағ заның денесінде су азайғ ан сайын температураның қ алыпты жағ дайдан ауытқ уына тө зімділігі жоғ арылайды. Ө сімдіктің тұ қ ымы, кейбір жә ндіктердің споралары жә не бактериялар 120-140°С ыстық қ а жә не -190-273°С суық қ а тө зе алады. Кейбір жайбасарлар (Tardigrada) мен кішкентай жұ мырқ ұ рттар 150°С ыстық қ а да, -270°С суық қ а да біраз уақ ыт тө зетіні тә жірибе арқ ылы анық талғ ан. Кейбір жұ мырқ ұ рттар да 81°С қ айнар бұ лақ та, кейбір тү рлі шыбынның дернә сілі 69°С ыстық арасында, ал ұ лулар 47-50°С ыстық бұ лақ тарда тұ рақ ты тіршілік етіп дамып жетіле алатыны белгіленген. Жануар зерттеуші австриялық ғ алым Швейгер Турцияның Анатолия аймағ ындағ ы 41-42°С-қ а жететін, кү кіртті ыстық арасанда еркін жү зіп, бейғ ам тіршілік ететін балық тың тү рін алғ аш тауып анық тағ ан болатын.

Жер шарының ең суық ө лкелерінде тіршілік ететін ө те суық температуралық факторғ а тө зуге бейімделген жануарлар да кездеседі. Айталық, Антарктика қ ұ рлығ ында дерлік тіршілік жоқ: мұ нда тіршілік етуге жылылық жетіспейді, топырақ тү зілмеген(тү зілуіне мү мкіндік жоқ ), қ ұ рлық тың беті жаппай мә ң гі мұ збен қ апталғ ан. Мұ нда жылдың кө пшілік мезгілінде -80°С, немесе одан да суық болып тұ ратынына қ арасмастан мұ з баспағ ан кішкентай ғ ана жалаң аш жерлерінде ондағ ан тү рлі омыртқ асыз жануарлар мен тө менгі сатыдағ ы қ арапайым ө сімдіктер кездеседі.

Енжар тіршілік сатысына ауысқ ан жануарлардың денесінде судың мө лшері азаятындық тан температураның ысып, суып ауытқ уына олардың тө зімділігі артады. Мысалы, колорадо қ оң ызы жазғ ы енжар тіршілігі кезінде 58-60°С ыстық қ а бірнеше сағ ат бойында тө зе алады. Қ ысқ ы ұ зақ ұ йқ ығ а кетіп енжар тіршілік сатысына енген шатырқ анат кө белектің жұ лдызқ ұ ртын (дернә сілін) бір тә улік бойында -78°С суық тық қ а ұ стағ анда ол тастай болып сіресіп қ атса дағ ы қ айтадан жылы жерге ә келіп қ ойғ анда «тіріліп» тіршілігін жалғ астыра бастағ ан.

Температура факторын қ алай қ абылдауына байланысты жануарларды термофильдер яғ ни жылусү йгіштер жә не криофильдер яғ ни суық сү йгіштер деген екі топқ а бө леді. Жылусү йгіш жануарлар сыртқ ы ортаның температурасының тө мен болуын қ алайды, ал термофильдер жылылық ты талғ ап тіршілік етеді.

Жануарлар жылу энергиясын біріншіден, сыртқ ы ортадан алады (кү н энергиясы, жердің ішкі жылулығ ы). Сонымен қ атар зат алмасу реакцияларынан бө лініп шық қ ан ішкі энергияны пайдаланады.

Денесіндегі жылу тең дестігін (баланс) сақ тауғ а сырттан алатын жә не ағ заның ө зінің ішкі реакцияларының нә тижесінде ө ндіретін энергия кө зінің қ айсысы басым болуына байланысты жануарлар екі топқ а бө лінеді: экзотермиялы (пойкилотермиялы) жә не эндотермиялы (гомойотермиялы).

- Экзотермиялы (немесе пойкилотермиялы) яғ ни салқ ын қ анды жануарлар (грекше «экзос» – сырт, «пойкилос» - ө згермелі, ауыспалы). Салқ ын қ анды жануарлардың денесінің температурасы тұ рақ ты емес, сыртқ ы ортаның температурасының ө згеруіне байланысты ө згермелі болады.

Қ ұ стар мен сү тқ оректілерден басқ а барлық жануарлар салқ ын қ андылар (пойкилотермиялы) тобына жатады. Салқ ын қ анды жануарлардың жылу алмасуының негізгі ерекшілігі – оларда зат алмасу ү рдісі қ арқ ынсыз болатындық тан денесінен бө лінетін ішкі энергияның мө лшері аз, сондық тан жылу энергиясының басым кө пшілігін сыртқ ы ортадан (кү н энергиясы жә не жердің қ ызуынан бө лінген энергия) алады. Салқ ын қ андылардың денесінің температурасы сыртқ ы ортаның температурасына тікелей тә уелді болуы міне осығ ан байланысты. Бірақ та олардың денесінің температурасы сыртқ ы ортаның температурасымен дә л бірдей емес, азды-кө пті мө лшерде ө згеше болады. Суық кезде олардың денесінің температурасы қ оршағ ан ортаның температурасынан жоғ ары, ыстық та ортаның температурасынан тө мен болады. Кө белек, тү ктіара тә різді жә ндіктердің денесінің температурасы олар ұ шпай тыныш отырғ ан кезде сыртқ ы ортаның 10°С-тық температурасынан 0, 4°С-0, 8°С қ ана жоғ ары (10, 4°С-10, 8°С) болғ ан. Ал олар жылдам ұ шып белсенді қ озғ алғ ан кезде денесінің температурасы 36-40°С-қ а дейін жетіп, ортаның температурасынан (10°С) ә лдеқ айда артылатыны дә лелденген. Салқ ын қ анды жануарлардың зат алмасу ү рдісі қ анша баяу, қ арқ ынсыз жү рілсе де одан азды-кө пті эндогендік (іштен ө ндірілетін) энергия бө лініп шығ ады. Осы энергияның нә тижесінде денесінің температурасы ортаның температурасынан жоғ ары болады. Ал денесінің температурасы сыртқ ы ортаның температурасынан тө мен болуы – ішкі секреция бездерінен бө лінген гормондардың ә сері денесін салқ ындатып реттеуіне байланысты.

- Эндотермиялы (немесе гомойотермиялы) яғ ни жылы қ анды жануарларғ а сыртқ ы ортаның температурасына тә уелсіз, денесінің ішкі температурасын тұ рақ ты сақ тайтын жануарлар жатады (грекше «эндос» - ішкі, «гомойос» - ұ қ сас, бірдей деген ұ ғ ымды білдіреді). Бұ лар – қ ұ стар мен сү тқ оректілер.

Гомойотермді жануарларда зат алмасу қ арқ ынды жү рілетіндіктен, оның нә тижесінде бө лінетін энергия да мол болады. Бұ л энергия тек ішкі қ ызметтерді ғ ана атқ аруғ а емес, денесінің температурасын тұ рақ ты дең гейде сақ тап тұ руғ а да жұ мсалады. Жә не денесінің жылуын сыртқ ы ортағ а таратпай ұ стап тұ руына олардың жү ні мен тү біті, қ ауырсыны ү лкен рө л атқ арады. Жү ні мен қ ауырсыны сыртқ ы ортаның суығ ы мен ыстығ ын денесінің ішкі мү шелеріне ө ткізбеуге де кө мегін тигізеді. Сондық тан ортаның температурасы ө згерсе де гомойотермді жануарлардың температурасы ө згермей, тұ рақ ты дең гейде сақ талады. Олардың денесіндегі жылу тең дестігін сақ тауғ а ө зіндегі зат алмасу ү рдісінен ө ндірілген жылу негізгі рө л атқ арады, сыртқ ы ортаның денесін қ ыздыратын жылу елеулі ү лес қ оспайды. Сондық тан да гомойотермді жануарларды эндотермді немесе денесі іштен жылынатын (ішкі жылу кө зі арқ ылы денесінің температурасын реттейтін) жануарлар деген қ абат атаумен атайды.

Гомойотермді (эндотермді) жануарлар ө з денесінен бө лініп шық қ ан жылумен қ амтамасыз етілумен қ атар, жылуды қ анша мө лшерде ө ндіріп, қ анша мө лшерде жұ мсауды кез-кезінде дә лме-дә л реттеуге қ абілетті. Сондық тан да олардың температурасының тұ рақ тылығ ы ө згермейді. Эндотермділіктің нә тижесінде жануарлар сыртқ ы ортаның температурасына тә уелді болмай, еркін тіршілік етуіне айтарлық тай жол ашылатындық тан эндотермділік қ асиетінің жануарлар ү шін маң ызы зор.

Осындай реттеуінің нә тижесінде эндотермді жануарлардың денесінің температурасы жоғ ары мө лшерде болады жә не тұ рақ ты сақ талады. Қ алыпты жағ дайда қ ұ стардың ішкі температурасы шамамен 41°С дең гейінде. Қ ұ стардың жеміне жә не жеген жемінің сапасына байланысты 38-43, 5°С аралығ ында ауытқ иды. Сү тқ оректі жануарлардың дене температурасы қ ұ стардан тө менірек (36-37°С) жә не ә ртү рлі топтың сү рқ оректі жануарларының дене температурасы бірдей емес: біртесіктілердің (Monotremata) тік ішегінің температурасы 30-33°С (ішкі температураны ә детте тік ішектің температурасын ө лшеу арқ ылы зерттейді), қ алталылардың ішкі температурасы - 34°С, кеміргіштерде – 35-39, 5°С, тұ яқ тылар мен жыртқ ыштарда – 35, 2 - 39°С.

Гомойотермді сү тқ оректілердің кейбіреуі жылдың қ олайсыз мезгілінде қ ысқ ы ұ зақ ұ йқ ығ а кетеді. Қ ысқ ы ұ зақ ұ йқ ы кезінде олардың денесінің температурасы тө мендейтіні анық талғ ан (суыр, саршұ нақ, кірпі, жарғ анат, қ ұ стардан – ұ зынқ анат қ арлығ аш). Осылайша денесінің температурасының тұ рақ ты жоғ арылығ ы жылдың мезгіліне байланысты ауысып отыратын жануарлар – гетеротермді (heteros – басқ а, ә ртү рлі) немесе ә ртү рлі (ө згермелі) температуралы жануарлар тобын қ ұ райды

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒