Текстны электрон калыпка Гали Мусин күчерде. 5 страница

Карт яратмыйча кулын селкеде:

— Нә рсә ул кызык? Гыйбрә тле хә ллә р диген син, энекә ш. Кызыклар булалар да онытылалар.

— Сө йлә ә ле, бабай!

Карт беравык дә шми торды. Аның кү злек пыялаларында ялкын шә ү лә лә ре уйный. Менә ул кү тә релеп кү ккә карады, утлап йө ргә н атларга ишарә лә п:

— Атлар хә л алганчы берә р нә рсә сө йлимме ә ллә? Ү земнең дә аякларыма кө ч керсен дип утырам, — диде.

Без барыбыз да учак янына тезелештек. Хафиз бабай башы юнылган таягын атып бә рде. Аның кызган кисә ү лә р ө стенә ничек барып тө шү енә, ничек яна башлавына сү зсез генә карап торды да, борылып, барыбызга да берә м-берә м карап чыкты. Безнең тың ларга ә зерлә нү ебездә н канә гать булды ахрысы, җ ыерчык белә н уелган ямьсез чырае яктырып, чибә рлә неп китте.

— Моннан мең еллар чамасы элек менә бу урыннарда Алып батыр кебек таза гә ү дә ле, батыр йө рә кле халык яшә гә н. Бу җ ирлә р ул заманнарда калын кара урманнар белә н капланган икә н. Кешелә р шул урманнарда гомер сө ргә ннә р, аюга йө ргә ннә р, бал ашаганнар. Аланнарга бодай чә чкә ннә р, кө меш сулы елгалардан балык сө згә ннә р.

Бер заманны бу җ ирлә ргә яу килгә н. Ил ө стенә, сукыр черкидә н дә ә рсезрә к булып, дошман ябырылган. Яше-карты, ук-җ ә ясен тотып, сө ң гесен тө бә п, сугышка чыккан. Урман кешелә ре арысландай кө рә шкә ннә р, туган йортларына яуны җ ибә рмә гә ннә р. Дошманны кырып салганнар, ү злә ре дә бик кү п һ ә лак булганнар. Сө ң ге, чукмар тотып атка менгә н ир-егетлә р ү злә ренең яралы тә ннә рен дошман гә ү дә лә ре белә н кү мгә ннә р.

Ике атнадан соң шау-шу тынган. Кү к белә н җ ирне тоташтырган тузан басылган, кояш кү ренгә н. Ил тагын йортта исә н калганнарны яу урынына ө ндә гә н. Нә нилә рен кү крә клә ренә кыскан хатыннар, ат-ат уйнар яшендә ге сабыйлар, карчык-корчыклар җ ыелып яу урынына килгә ннә р. Илбасарларның кырылып беткә нен кү ргә ннә р. Ил егетлә ренең соң гылары сугыш кырында җ ан биреп яталар икә н. Бик каты елашкан халык, елау тавышы кү клә ргә иң гә н. Кояш булып кояш бу хә лгә тү змә гә н, офыктан кара япанчасын тартып алып, битен каплаган.

Исә н калганнар тө не буе елаганнар да, иртә н торып, дошман гә ү дә лә ре арасысннан ү з улларын, ирлә рен, якыннарын эзлә п алганнар.

Ә кмә л китергә н тө п бө тен яктан дө рли-дө рли яна иде. Хафиз бабай кулларын учак ягына сузган кө е, озынча, ябык бармакларын җ ылытып, озак кына дә шми торды.

— Ә нә кү рә сезме? — диде ул шулай бераз утыргач, горур һ ә м биек наратлар белә н капланган зә ң гә рсу тауга кү рсә теп. — Батырларны ә нә шунда кү мгә ннә р, һ ә м аларның җ аннарыннан менә шундый нык, биек, таза наратлар ү сеп чыккан. Бусы соң ыннан була инде. Ә ил халкы теге вакытта тә мам аптырашта калган. Иген басулары тапталган, бал кортлары таланган, аюлар качып киткә ннә р. Кө з якынайган. Урман юллары ү тә рлек тү гел. Сулар пычранган.

Менә, ак ялларын селкә -селкә, ак койрыгын болгый-болгый, җ ил-бураннарын ияртеп, кыш патшасы килә. Җ ирне кар белә н кү мә, су-чишмә лә рне биклә п, ачкычын кесә сенә сала. Урман арасында калган ятимнә р, зур бер йорт салып, һ ә ммә се бер гаилә, бер җ ан, бер тә н булып шунда яшилә р. Араларында иң ө лкә ннә ре бер дө м-сукыр аксакал була. Ил ө лкә не булып яуга да йө ри алмый ул, ауга да. Ә мма халык аның ү зен чиксез ярата торган була. Картның зирә к акылы, тә мле теле, киң кү ң еле була. Ө стә венә скрипканы да бик моң лы уйный икә н.

— Ә ллә ул заманда да скрипкалар булган? - диде Ә кмә л, тү земсезлә неп.

Хафиз бабай ү зен бү лдерү гә бө тенлә й ә һ ә мият бир-мичә сү зен дә вам итте:

— Кышкы караң гы тө ннә рдә тешен шыгырдатып ишек тө бендә торган ачлыкның тавышын халык ишетмә сен ө чен, ул кичтә н алып таң гача уйный да уйный икә н. Моң астында сабыйлар да изрә п йоклаганнар, ө лкә ннә р дә сабырланганнар. Тә рә зә лә рдә н усал кыш патша ү зенең бозлы кулларын сузганда да карт уйнавын куймаган. Бармаклары ө шеп, тырнаклары тө шеп беткә н аның. Скрипка кыллары кычкырып елаганнар, кө лгә ннә р, шаярганнар. Моң йортнын иң караң гы почмакларына да ү теп кергә н...

Менә кояш кунакка киткә н ягыннан ә йлә неп кайткан. Кыш патшаның ак кикриклә ре шиң гә н, ул мыштым гына сыза башлаган. Ачуланып, гө рлә п тә караган, шулай да чокыр-чакырларда гына утырып кала алган. Кояш аны куган да куган. Җ ир ө стенә учлап-учлап умырзаялар, ландышлар чә чкә н, тапталган кырдагы уҗ ымнарны тергезгә н, чә чә к келә мнә ре җ ә еп бал кортларын чакырган. Елгалар чистартылган, мыжлап балыклар йө зә башлаган. Ил халкы сө енеченнә н нишлә ргә дә белмичә, скрипкачы карт янына килгә н. Аны сө йгә ннә р, ү пкә ннә р, яратканнар, «коткаручыбыз» дип атаганнар. Җ ылы урамга, кояш нурына алып чыкканнар. Скрипкачы бармак битлә ре белә н яшел тоҗ ымнарны капшап караган, учы белә н чү мереп чишмә суын эчкә н дә җ иргә ятып, тыныч кү ң ел белә н җ ан биргә н. Җ ылына алмаган ул, чө нки кыш буе кешелә ргә бирә -бирә тә нендә җ ылы калмаган икә н. Картны ил ө чен һ ә лак булган батырлар тавына кү мгә ннә р.

Халык тагын ү з җ аена яши башлаган, иген иккә н, балык тоткан, батырларын да онытмаган. Аларга истә лек итеп иң биек тау ө стенә ак мә рмә рдә н йорт салган. Йорт эченә батырларның кылычларын, сө ң гелә рен куйганнар. Шушы дә һ шә тле кораллар арасында иң мактаулы урынны скрипка алган. Аң а хә тфә дә н махсус савыт эшлә гә ннә р, мә рмә р таш багана ө стенә урнаштырганнар. Халык ел саен шушы йортка килеп, батырларын искә ала икә н.

Хә тфә савыт эчендә ге скрипка кыллары кө ннә рдә н бер кө нне телгә килгә ннә р һ ә м ү зара сө йлә шә башлаганнар:

— Минем аркада сез шундый хө рмә ткә лаек булдыгыз, — ди икә н беренче кыл. — Мин бит таулар-ташлар җ имерелү авазын, корыч калканнар шың гылдавын, кү к кү крә вен, язгы ташкыннар гө рлә вен отып алып, кешелә ргә җ иткердем. Аларның исә н калуына, авырлыкларны җ иң еп чыгуына минем тавышым ярдә м итте.

Икенче кыл моң а риза булмаган:

— Юк инде, агай-эне, — дигә н ул, — мин булмасам сезгә бу кө ннә рне кү рү тими иде. Мин, ичмасам, карт имә ннә рнең гө жлә вен, юлдан ү ткә н гаскә р тавышларын отып алган кыл. Кешелә р минем моң ымны яраттылар!

Ө ченче кыл тү змә гә н, болай дигә н:

— Нә рсә ул тимер-томыр тавышы? Абзагызга кү з салыгыз: камыш булып шаулый алам, сыерчык булып сызгырам, таң гы җ ил кебек моң аям, чишмә кебек чылтырыйм. Менә нә рсә ө чен элә кте сезгә бу дан, бу кадер!

Дү ртенче кыл кө лгә н-кө лгә н дә сө йлә п киткә н:

— Мин — сандугач! Мин булат кылыч булып чың лыйм, кеше кү ң елендә ге иң нечкә урыннарын белә м, кояш нуры белә н дә дусмын. Лә йсә н яң гыры да була алам, таң булып та сызылам. Мин булмасам, сез кү гә реп чормада, пә рә вез арасында аунар идегез, — дигә н ул.

Кө н бә хә слә шкә ннә р кыллар, тө н бә хә слә шкә ннә р. Ярсудан бер-берсенә иң ә шә ке сү злә рне ә йткә ннә р. Тик бер карарга килә алмаганнар. Кө ннә рнең берендә, ачуланышулары иң шә бә йгә н чакта, хә тфә савытларыннан чыкканнар да кешелә рне таң калдырырга телә п, берә м-берә м китеп барганнар.

Кешелә р ил яраларын тө зә тү белә н мә шгуль булганнар. Менә беренче кыл тау куеныннан ак таш казучы баһ адир егетлә р янына килгә н. Таш арасына урнашкан да бө тен кө ченә чың ларга тотынган бу. Чың лаган да чың лаган. Башта ташчылар аң а игътибар бирмә гә ннә р, соң ыннан колакларын тотканнар.

— Бу нинди ярык барабан тавышы соң? — дигә ннә р алар.

Беренче кыл, гарьлә неп, ташчылар тирә сеннә н кырчылар янына киткә н. Барса, бодай камылы арасында елап утырган икенче кылны кү ргә н. Икенче кылның моң ын ишеткә н игенчелә р: «Майламаган арба тавышы., — дип кө лгә ннә р икә н.

— Кешелә р безне аң ламас хә лгә килгә ннә р, — дип зарланышканнар алар.

Ө ченче кыл алма бакчасына барган. Сыерчыкларны уздырырга телә п сызгырган, чың лаган. Бакчадагы егет белә н кыз:

— Бу нинди ә шә ке җ ил исә? — дип, чыгып киткә ннә р.

Дү ртенче кыл яшь кыз бү лмә сенә тап булган. Ул кә ефлә неп мыекларын бө тергә н, биленә таянган да чың лап җ ибә ргә н. Кызның йө зе агарып киткә н, ул хыялыннан бү ленеп, бу шыксыз тавышлы кылны эзлә ргә тотынган һ ә м, бик тиз табып алып, чормага ыргыткан.

Кешелә р яң адан скрипка янына, баш ияргә килгә ннә р икә н. Буш калган скрипка кысасы аларга кылларының фаҗ игасен сө йлә п биргә н...

Хафиз бабай сү зен бетергә ч, ниндидер лә ззә тле хыялларга чумгандай, озак кына учакка карап торды.

Без дә тә эсирлә нү дә н сү з ә йтергә дә базмадык. Шулай бераз утыргач:

— Карагыз ә ле, нинди матур кояш! — дип кинә т кенә Ә кмә л кычкырып җ ибә рде.

Барыбыз да борылып карадык. Офык ө стеннә н бер-ике тә ртә биеклегендә, болытларның ачылып киткә н җ иреннә н, кояш карап тора иде. Җ ир ө сте рә хә т җ ылылык белә н тулды. Без иркә лә неп кү злә ребезне йомдык.

— Иртә гә кө н ә йбә т булачак, аяз кө н, — диде Хафиз бабай. — Кузгалдык, егетлә р, ә кият бетте.

— Менә бу ә кият дисә ң дә ә кият! — диде Ә кмә л. гашыйк кү злә рен Хафиз бабайдан ала алмыйча.

Учак тө тенсез генә яна да яна. Без киенеп атларыбызны җ иккә нче Хафиз бабай аны туфрак белә н кү меп ташлады.

— Я, балакайлар, ак юл сезгә, кайчагында минем ә киятне дә онытмагыз, — диде ул. — Бигрә к тә син, Вакыйф улым!

Ярдә ме һ ә м киң ә ше ө чен без аң а мең рә хмә т ә йттек.

Яң адан юлда. Офыкта болытлар тартылган, тик бер бә йлә м нур һ аман җ анны җ ылытып, кү ренеп тора иде. Бер бә йлә м нур! Димә к, болытлар артында җ ылы да, якты да бар. Иртә гә кө н ә йбә т булачак, ди Хафиз бабай. Мин. артыма борылып, чатанлый-чатанлый ерагаеп барган якын кешегә кул изим. Ул да изи.

1958 ел, Казан.

⇐ Предыдущая 1 2 3 45