2.2 Қазақстандағы құқық функцияларының жүйесі

Ү рдістер мен қ ұ ыбылстарды зерттеуде жү йелік тә сілді қ олдану қ азіргі заманғ ы ғ ылымның, жаң а ғ ылыми ойлаудың қ азіргі заманғ ы стилінің айрық ша ерекшеліктерінің бірін тудырады.

Бірың ғ ай тұ тас жү йе ретіндегі қ ұ қ ық функциясының талдауы жеке функцияларды зерттеген кезде білімді жай ғ ана топтастырып, тә ртіпке келтірмейді. Мұ ндай талдау білімнің ө сіп-ө нуін береді, ә р функцияның мазмұ нын терең ірек, толығ ырақ тү сінуге мү мкіндік береді.

Бә рімізге белгілі, егер де танудың мү мкіншіліктері жеке-даралық тық тың дә режесімен шектелетін болса, егер де, дербес элементтер арасында олардың жү йесін анық тауғ а талпынбаса, онда танудың мү мкіншіліктерінің нә тижелілігі нашар болады. Сонымен қ атар бұ л қ ұ қ ық функциясының шын ө мірде бір-бірінен оқ шауланғ ан тү рде тіршілік етепейтініне байланысты, олар бір‑ бірімен тығ ыз байланысты. Сол себепті олардың біреуі де олардың басқ а функциялармен байланысынанық таусыз, яғ ни, оны жү йеде зерттеусіз жеткілікті терең жә не толық зерттеліне алмайды. Қ ұ қ ық функциялары жү йесі кү рделі кө пдең гейлі қ ұ рылым болып табылады. Ең басынан бастап қ ұ қ ық функциясын тұ тас жә не осы тұ тастың функциясы ретінде ажырату керек. Қ ұ қ ық функциялары жү йесі ең тікелей жолмен қ ұ қ ық жү йесімен байланысты.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы – бұ л мемлекет пен қ ұ қ ық ты, олардың қ ұ рамын, арасындағ ы байланысты зерттеу. Қ ұ қ ық тың функцияларын анық тау арқ ылы қ ұ қ ық тың ә леуметтік мә нін анық тауғ а болады. Осылайша, қ ұ қ ық функциялары теориясын ашу арқ ылы біз мемлекет пен қ ұ қ ық теориясы «қ ұ қ ық » санатының ә леуметтік міндетін қ арастырамыз.

Ғ ылымда «функция» термині тү рлі мағ ыналарда қ олданылады. Математикада функция тә уелді айнымалы шама, яғ ни аргумент деп аталатын басқ а шаманың ө згеру кө леміне байланысты ө згеретін шама болып саналады. Биологияда – бұ л орган жә не организмнің (қ ол, қ алқ анша без жә не т. б. функциясы) ерекше қ ызметі.

Қ ұ қ ық таптық қ ұ былыс ретінде тарихи қ алыптасты жә не ең бастысы экономикалық ү стемдік ететін таптардың ерік – жігері мен мү дделерін білдірді. Егер ә дет – ғ ұ рыптар адамдардың сана – сезімінде сақ талса, онда қ ұ қ ық жалпығ а мә лім жазбаша тү рде ресімделе бастады. Қ ұ қ ық тың пайда болуы - ә леуметтік байланыстардың кү рделенуінің салдары, қ оғ амдағ ы қ айшылық тардың шиеленісуін реттеу.

Қ ұ қ ық тың жоғ арғ ы қ оғ амдық міндет- мақ саты - нормативті тә ртіпте қ оғ амда бостандық ты қ амтамасыз ету жә не кепіл болу, ә ділеттілікті нығ айту, қ оғ амдық ө мірден бассыздық ты жоя отырып, қ оғ амда экономикалық жә не рухани факторлардың ә рекетінің басымдылығ ына тиімді жағ дай туғ ызу.
Қ ұ қ ық тың қ ұ ндылығ ы – бұ л бү кіл қ оғ амның, азаматтардың ә леуметтік ә ділетті, прогрессивті сұ раныстары мен мү дделерін қ анағ аттанадыру мақ сатындағ ы жә не қ ұ ралы ретіндегі қ ұ қ ық тың бейімділігі. Қ ұ қ ық тың мә ні – мә дениеттендіру жағ дайында қ оғ амдық қ атынастарды реттеу, яғ ни нормативті негізде демократия, экономикалық бостандық, жеке адамның бостандығ ы жү зеге асырылатын тұ рақ ты ұ йымдасқ ан қ оғ амғ а жету.

Заң ғ ылымында «функция» термині мемлекет пен қ ұ қ ық тың ә леуметтік рө лін сипаттау ү шін қ олданылады.

Осылайша, «функция» терминінің мағ ынасы кө п. Ол кез келген динамикалық қ ұ рылымдарды сипаттауғ а қ олайлы, бұ л осы термин қ олданылатын математика, биология, ә леуметтану, қ ұ қ ық тану ғ ылымдарының танымдық міндеттері спецификасымен негізделеді.

Қ ұ қ ық саласында «функция» термині қ андай мағ ынаны береді? Қ ұ қ ық функциясы деген не жә не қ ұ қ ық тың қ андай функциялары ерекшеленеді? Осы жә не басқ а да сұ рақ тардың жауаптары менің «Қ ұ қ ық функциялары» атты курстық жұ мысымда талқ ыланады.

Қ ұ қ ық жү йесін қ ұ райтын элементтерге сә йкес олардың жү йесін қ ұ райтын бес топты ажыратуғ а болады:

o жалпық ұ қ ық тық (қ ұ қ ық тың барлық салаларына тә н);

o саларалық (қ ұ қ ық тың екі жә не одан да кө п салаларына тә н);

o салалық (қ ұ қ ық тың бір саласына тә н);

o қ ұ қ ық тық институттарды (нақ ты қ ұ қ ық институтына тә н);

o қ ұ қ ық нормалары (қ ұ қ ық нормаларының нақ ты бір тү ріне тә н);

Қ ұ қ ық функцияларының тү рлі дең гейлерінің қ атынасы жө ніндегі сұ рақ маң ызды рө лді ойнайды, себебі, қ ұ қ ық жү йесінің қ ұ рылымдық элементтеріне берілген элементтердіқ ұ қ ық тық қ адағ алаудың пә ні, ә дісімен жә не олардың қ ұ қ ық тық жү йедегі міндетімен анық талатын белгілі спецификасы бар функциялар тиесілі. Қ андай да бір жалпық ұ қ ық тық функция азырақ немесе кө бірек дә режеде ә жептә уір томен дә режелі функциялармен дә лдене алады. Ол біріншіден, жалпық ұ қ ық тық функцияның мінезіне, екіншіден, саланың, институттың, қ ұ қ ық нормасының жә не сә йкесінше, олардың функцияларының міндетіне тә уелді. Мысалы, қ ылмыстық қ ұ қ ық функциялары жалпық ұ қ ық тық қ орғ аушы функцияны отбасылық немесе жер қ ұ қ ық тарына қ арағ анда біраз кө бірек дә режеде нақ ты дә лдейді.

Одан басқ а жалпық ұ қ ық тық функциялар қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тың ық палының нақ ты жолдары мен формаларының сан алуандығ ын қ амтымайды жә не қ амти алмайды. Олар қ ұ қ ық функцияларының басқ а топтарының ә рекетінен «бө лшектенеді». Осылайша, орнына берілген ық пал қ ұ қ ық тың қ орғ аушы функциясының элементі ретінде азаматтық немесе ең бек қ ұ қ ығ ының орнына берілген функциясы арқ ылы жү зеге асырылады. Жазаланатын ық пал қ ылмыстық қ ұ қ ығ ының жә не т. б. тиісті функциясын іске асыруда аса байқ алады.

Алайда, қ ұ қ ық тың жалпы теориясы пә ніне сү йенер болсақ, тек негізгі жалпық ұ қ ық тық (меншіктік-заң и) функцияларды қ арастырамыз.

Белгілі дә режеде жалпық ұ қ ық тық функцияларды тү рлендірудің негізін қ алағ ан санаттардың екі тобын ажыратуғ а болады:

ішкі (қ ұ қ ық тың ө з шең берінде орналасқ ан) жә не сыртқ ы (қ ұ қ ық шең берінің сыртында орналасқ ан).

Қ ұ қ ық функцияларының сыныпьамасының ішкі санаттары (негіздері) қ ұ қ ық жү йесінен, оның адамдар тә ртібіне ық пал етудің тә сілдерінен, жү зеге асу формаларынан туындайды.

Қ ұ қ ық функцияларының меншіктік-қ ұ қ ық тық материя арасындағ ы ү зілмейтін байланыс негізгі меншіктік‑ заң и функциялардың тіршілік етуін дә лелдейді: регулятивті жә не қ орғ аушы.

Регулятивті жә не қ орғ аушы функциялар – қ ұ қ ық қ а иманентті функциялар. Бұ л қ ұ қ ық ты ерекше сапалы дербестігі бар қ ұ рылым ретінде сипаттайтын функциялар. Сонымен қ атар қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндет ретінде ө мір сү ру қ ажеттілігі қ ұ қ ық тың осы функцияларының жү зеге асырылуының қ ажетттілігінен тұ рады.

Қ ұ қ ық функциясы жү йесін талқ ылауды тамамдай отырып, оны мә ң гі бақ иғ а берілген, ө згермейтін қ ұ рылым ретінде қ арастыруғ а болмайтынына назар аударайық. Берілген ереже бірінші кезекте, салааралық жә не ә леуметтік функцияларғ а қ атысты. Осылайша, қ азіргі уақ ытта қ оғ амның табиғ атқ а тек тұ тынушылық кө зқ араспен қ арауы экологиялық мә селелердің шектен тыс асқ ынуына ә кеп соқ ты жә не іс жү зінде, ө ркениеттің тіршілік етуіне ү лкен қ ауіп тө ндіріп тұ р. Мұ ндай жағ дайда қ оғ амдық қ атынастар жү йесінде аса маң ызды жә не біршама дербес орынды экология алып тұ р, осының арқ асында кейбір ғ алымдар қ ұ қ ық тың экологиялық функциясының болуын дә лелдеуге мү мкіндік берді.

Жалпы ереже мұ нда былай: қ оғ амдық ө мірдің қ андай да бір саласы айтарлық тай маң ызды болғ ан сә тте, қ ұ қ ық тың барлық (немесе кө пшілік) салаларымен белсене реттеле бастайды – ө зіне тиісті функцияның тіршілік етуі жайында сұ рақ ты заң ды тү рде кө тереді.

Егер де қ оғ амда маң ызды экономикалық жә не саяси ө згерістер болып жатса, оның қ ұ қ ық тық жү йесі де ө згеріссіз қ алмайды. Ө йткені қ оғ амның экономикалық жә не саяси жү йесі қ ұ қ ық тың қ атысынсыз ө мір сү руі мү мкін емес. Кез келген мемлекеттің қ ұ қ ық тық жү йесі қ оғ амның дамуының заң дылық тарын, оның тарихи, ұ лттық, мә дени ерекшеліктерін кө сетеді. Ә р бір мемлекеттің басқ а мемлекеттің қ ұ қ ық тық жү йелерімен ұ қ састық тары жә не ө зіндік ерекшеліктері бар жеке қ ұ қ ық тық жү йесі болады.
Қ ұ қ ық тық жү йе дегеніміз – белгілі бір елдегі қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін бір-бірімен тығ ыз байланысқ ан қ ұ қ ық тық қ ұ рылымдардың жә не сол елдің қ ұ қ ығ ының даму дең гейін сипаттайтын элементтердің жиынтығ ы.

Қ ұ қ ық тық жү йе келесі элементтерден қ ұ рылады:
1. позитивті қ ұ қ ық, яғ ни заң дарда немесе басқ а да нормативтік актілерде бекітілген мемлекет белгілеген жалпығ а бірдей міндетті нормалар жү йесі;
2. қ ұ қ ық тық идеология – қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тық кө зқ арастар, идеялар, тү сініктер жиынтығ ы.
3. қ ұ қ ық тық сана – жеке адамдардың жә не ә леуметтік бірлестіктердің мемлекетте ә рекет еттетін жә не қ оғ ам қ алайтын қ ұ қ ық қ а қ атынасы;
4. сот тә жірибесі.
    Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йесі Қ азақ стан Республикасының Конституциясының 1-4 баптарының негізінде қ ұ рылады. Бұ л баптарда заң шығ арудың, қ ұ қ ық тық тә жірибенің жә не ү стемдік ететін қ ұ қ ық тық сананың демократиялық, гуманистік сипаты, яғ ни Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йесінің қ ұ рылымының ерекшеліктері кө рсетіледі.
    Егемендік алғ аннан кейін Қ Р ә р тү рлі факторларды ескере отырып ө зінің жаң а ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йесін қ ұ райды.
    Жалпы Қ Р-ң қ ұ қ ық тық жү йесінің ерекшеліктерін кө рсете отырып, оның роман-германдық қ ұ қ ық тық жү йеге жатқ ызуғ а болады.

    Ең алдымен, Республикамызда қ ұ қ ық тың негізгі қ айнар кө зі – нормативтік-қ ұ қ ық тық акт.
    Конституцияның 4-бабында «Қ Р-да қ олданылатын қ ұ қ ық Конституциясының, оғ ан сә йкес келетін заң дар, ө зге де нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің, Республиканың халық аралық шарттың жә не ө зге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республиканың Конституциялық Кең есінің жә не Жоғ арғ ы Сотының нормативтік қ аулыларының нормалары болып табылады» делінген.
    Қ Р-ң қ ұ қ ық тық жү йесі қ ұ қ ық ты қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, жалпығ а бірдей мінез-қ ұ лық ережелерінің жиынтығ ы ретінде тү сінуге негізделеді.
    Адамның табиғ и қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ын мойындау, конституция дең гейінде бекіту жә не ерекше мә н беру – Қ Р-ң қ ұ қ ық тық жү йесінің тағ ы бір ерекшелігі болып табылады.
    Сот органдарының заң шығ аруғ а қ ұ қ ығ ы жоқ. Олар тек заң ды қ олданады жә не қ ұ қ ық тық нормаларғ а тү сінік береді.
    Қ Р-ң қ ұ қ ық тық жү йесінің тағ ы бір ерекшелігі – Конституцияның жоғ арлылығ ы. Бұ л принцип мелмекеттің Конституцияғ а бағ ыныштылығ ын білдіреді, яғ ни, барлық мемлекеттік органдардың, қ оғ амдық бірлестіктердің, лауазымды адамдардың жұ мысы Конституцияғ а негзделуі керек.
    Қ Р-ң негізгі заң ы, барлық нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің негізі.
    Республикада қ абылданғ ан заң дар мен ө зге актілердің Конституцияғ а сә йкестігін Конституциялық Кең ес қ абылдайды.
    Қ Р-да қ ұ қ ық тың жеке салаларына жататын мемлекет заң дары бірың ғ ай жү йеге келтірілген.
    Қ орытындылай келе, Қ Р-ң ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йесінің роман-германдық қ ұ қ ық тық жү йеге сә йкес келетін кө птеген белгілері бар.

Олар:
1. қ ұ қ ық тың негізгі қ айнар кө зі – нормативтік-қ ұ қ ық тық акт;
2. заң дардың жү йеленуі;
3. Конституцияның тікелей қ олданылуы;
4. қ ұ қ ық ты қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, жалпығ а бірдей мінез-қ ұ лық ережелерінің жиынтығ ы ретінде тү сіну жә не тағ ы басқ алары.

Қ ұ қ ық тың қ айнар кө здері – бұ л мемлекеттен туындайтын немесе қ ұ қ ық нормаларын кө рсететін жә не бекітетін, оларғ а заң ды жә не жалпығ а міндетті кү ш беретін мемлекет қ абылдағ ан ресми қ ұ жаттық нысандар.

Қ ұ қ ық тың қ айнар кө здерінің тү рлері:

1. Нормативті заң ды актілер;

2. Санкцияланғ ан ә дет – ғ ұ рыптар; .

3. Заң прецеденті;

4. Нормативті шарт;

5. Қ ұ қ ық тың жалпы қ ағ идалары;

6. Діни мә тіндер.

Қ ұ қ ық тың мә нін қ арастыруда екі аспектіні есепке алу маң ызды: формалды жә не мазмұ нды.

Объективті қ ұ қ ық – бұ л мемлекет белгілеген, қ амтамасыз ететін, кепіл болатын жә не қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге бағ ытталғ ан жалпығ а міндетті, формалды анық талғ ан қ ұ қ ық нормаларының жү йесі. Объективті қ ұ қ ық - бұ л белгілі бір кезең дегі нақ ты мемлекеттің заң нама, қ ұ қ ық тық ә дет – ғ ұ рыптар, заң преценденттері жә не нормативті шарттар. Ол объективтілігі жеке адамның сана – сезімне байланысты еместігімен жә не оғ ан тиесілі еместігімен тү сіндіріледі.

Субъективті қ ұ қ ық – бұ л тұ лғ аның ө з мү дделерін қ анағ аттандыруғ а арналғ ан заң ды мү мкін болатын мінез – қ ұ лық тарының ө лшемі. Субъективті қ ұ қ ық тарғ а адамның нақ ты қ ұ қ ық тары жатады (ең бек етуге қ ұ қ ық, білім алуғ а қ ұ қ ық жә не т. с. ). Ол субъективтілігі субъектімен тікелей байланыстылығ ымен жә не оғ ан тиістілігімен жә не оның сана – сезіміне, ерік –жігеріне тә уелдігімен тү сіндіріледі.

Қ ұ қ ық тың заң ды мағ ынасындағ ы мә німен қ атар (объективті, субъективті) табиғ и қ ұ қ ық тар да бар, ол ө мір сү руге қ ұ қ ық, бостандық қ а қ ұ қ ық сияқ ты қ ұ қ ытарды қ амтиды. Табиғ и қ ұ қ ық тарғ а жататын қ ұ қ ық тар қ андай – да бір қ ұ жаттарда бекілітілгеніне немесе бекітілмегеніне байланыссыз ө мір сү ре береді, жә не де олар заттардың, ө мірдің ө зінен тікелей туындайды.

Табиғ и қ ұ қ ық тан, қ ұ қ ық тың заң ды мағ ынасындағ ылардан (объективті, субъективті) басқ а позитивті қ ұ қ ық сияқ ты, яғ ни заң дарда жә не басқ а да қ айнар кө здерде кө рсетілген қ ұ қ ық тар да болады.

Қ ұ қ ық тың пайда болуынан бастап жә не оның даму барысында оның қ арама – қ арсы жә не де сонымен біруақ ытта ө зара байланысты екі жағ ы анық талды.

Кө пшілік (бұ қ аралық ) қ ұ қ ық – бұ л мемлекеттік істер облысы, яғ ни мемлекеттің қ ұ рылымы мен қ ызметі кө пшілік (бұ қ аралық ) билік, барлық кө пшілік институттар сияқ ты билік пен бағ ыныштылық бастауларына, субординация қ атынастарына орнатылғ ан.

Жеке қ ұ қ ық - бұ л жеке істер облысы, яғ ни дербестікке, субъектілердің заң ды тең дігіне, олардың бір – біріне бағ ынбаушылық бастауларына негізделген жеке бастың ерікті мә ртебелерінің облысы.

Қ ұ қ ық қ оғ амдық қ атынастардың мемлекеттік реттеушісі ретінде – қ ұ қ ық тың мемлекетпен тығ ыз байланыстылығ ы ө те маң ызды рө л атқ арады.

Қ ұ қ ық ты тү сіндірудегі қ азіргі уақ ыттағ ы тә сілдер: нормативті тә сіл, табиғ и – қ ұ қ ық тық тә сіл, теологиялық, қ ұ қ ық тық – тарихи, психологиялық, ә леуметтік жә не т. б.

Қ ұ қ ық қ ағ идасы –бұ л қ ұ қ ық ты арнайы ә леуметтік реттеуші ретіндегі мә нін білдіретін негізгі, алғ ашқ ы бастаулар, жағ дайлар, ережелер, идеялар.

Таралу сферасына байланысты жалпы қ ұ қ ық тық, сала аралық жә не салалық қ ағ идалар болып бө лінеді.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 Следующая ⇒