2.1 Құқықтың негізгі қызметтеріне қысқаша сипаттама

Қ ұ қ ық функциялары – бұ л қ ұ қ ық тың қ оғ амдық қ атынастарды реттеудегі рө лін кө рсететін қ ұ қ ық тық ық падың негізгі бағ ыттары.

Қ ұ қ ық функцияларының тү рлері: сыртқ ы (экономикалық, саяси, тә рбиелік) жә не ішкі (реттеуші жә не қ орғ аушы).

Қ ұ қ ық функциялары жү йесінде басты жә не айқ ындаушы орынды регулятивті функция алады. Қ ұ қ ық нормативті немесе қ ұ қ ық қ олдану кесімдері нысанында айқ ындалса да, жалпы немесе нақ ты қ ұ қ ық тық қ атынастарда жү зеге асса да, азаматтардың қ ұ қ ық тық статусын, қ ұ қ ық иеленуін белгілеседе, мемлекеттік органдар мен заң ды тұ лғ алардың ө кілетін анық тасада – барлық осы нысандарда оның басты ә леуметтік міндеті – қ оғ амдық қ атынастарды реттеуайқ ын кө рінеді.

Бұ л функцияның ерекшеліктері ең алдымен, тә ртіптің позитивті ережелерін белгілеуден, қ оғ амдық қ атынастарды ұ йымдастырудан, ә леуметтік ө зара байланыстардың координациясынан тұ рады.

Регулятивті функция аясында 2 функцияшаны ажыратады: регулятивті статикалық жә не регулятивті динамикалық.

Регулятивті статикалық функция қ оғ амдық қ атынастарғ а ық пал ету арқ ылы қ андай да бір қ ұ қ ық тық институттарда бекуде айқ ындалады. Қ ұ қ ық тық реттеудің міндеттерінің (мақ саттарының ) бірі осында жатыр. Бірақ ең алдымен, қ оғ амның қ алыпты, тұ рақ ты тіршілік етуінің негізін білдіретін, айқ ын реттелген қ оғ амдық қ атынастардыдә режеге кө тереді, заң ды тү рде бекітеді жә не билік басында тұ рғ ан кү штер мен кө пшіліктің қ ызығ ушылық тарына сә йкес келеді.

Статикалық функцияны жү ргізу барысында шешуші рө л меншік қ ұ қ ығ ы институттарына тиесілі, ал олардың заң ды мә ні сол қ оғ амдық қ ұ рылғ ының экономикалық негіздерін бекіту. Статикалық функция басқ а да институттарда (соның ішінде, саяси қ ұ қ ық тар мен азаматтардың міндеттері институттарында, зияткерлік, шығ армашылық жә не сайлау мә нерінде) айқ ын бейнеленген.

Регулятивті динамикалық функция қ оғ амдық қ атынастарғ а, олардың қ озғ алысын (динамикасын) рә сімдеу жолымен ық пал ету болып табылады. Ол мысалы, экономикадағ ы жә не қ оғ амдық ө мірдің басқ а да салаларындағ ы ү рдістерді орталайтын азаматтық, ә кімшілік, ең бек қ ұ қ ық тары институттарындаіске асырылғ ан.

Қ ұ қ ық тың регулятивті функциясының сипаттамасы оны жү зеге асырудың аса маң ызды жолдарын анық тауды білдіреді, ө йткені, олардың кез келгені қ ұ қ ық тық жү йе іске асыратын тү гел ү рдісте елеулі рө л атқ арады.

Қ ұ қ ық функциялары жү йесінде басты жә не айқ ындаушы орынды регулятивті функция алады. Қ ұ қ ық нормативті немесе қ ұ қ ық қ олдану кесімдері нысанында айқ ындалса да, жалпы немесе нақ ты қ ұ қ ық тық қ атынастарда жү зеге асса да, азаматтардың қ ұ қ ық тық статусын, қ ұ қ ық иеленуін белгілесе де, мемлекеттік органдар мен заң ды тұ лғ алардың ө кілетін анық таса да – барлық осы нысандарда оның басты ә леуметтік міндеті – қ оғ амдық қ атынастарды реттеу айқ ын кө рінеді.

Қ ұ қ ық тың регулятивті функциясын жү зеге асырудың ө зіндік жолдары (элементтері) болып мыналар табылады:

· қ ұ қ ық нормалары арқ ылы азаматтардың қ ұ қ ық қ абілеттілігі мен қ ұ қ ық иеленушілігін анық тау;

· азаматтардың қ ұ қ ық тық статусын ө згерту жә не бекіту;

· мемлекеттік органдардың қ ұ зыреттілігін, соның ішінде, лауазымды тұ лғ алардың да қ ұ зыреттілігін (ө кілеттігін)анық тау;

· заң ды тұ лғ алардың қ ұ қ ық тық статусын орнату;

· қ ұ қ ық тық қ атынастардың пайда болуына, оларды ө згертуге жә не тоқ татуғ а бағ ытталғ ан заң фактілерін анық тау (ескеру);

· қ ұ қ ық субъектілері арасында нақ ты қ ұ қ ық тық байланыс орнату (регулятивті қ ұ қ ық тық қ атынастар);

· нақ ты қ оғ амдық қ атынастарғ а қ атысты қ ұ қ ық тық реттеудің ұ тымды (рұ қ сат берілетін) тү рін анық тау.

Жоғ арыда айтылғ андардың негізінде қ ұ қ ық тың регулятивті функциясын оның ә леуметтік міндетіне негізделген қ ұ қ ық субъектілеріне заң дық міндеттерді жү ктеу жә не субъективті қ ұ қ ық тарды табыс етуде, тә ртіптің позитивті ережелерін орнатуда айқ ындалатын қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыты ретінде санауғ а болады.

Қ ұ қ ық тың басқ а да меншіктік-заң и функциясы-қ орғ аушылық функциясының маң ызын айта кеткен жө н.

Қ оғ амдық қ атынастарды қ орғ ау қ ажеттілігі болғ ан жә не ә рқ ашан болады. Қ ұ қ ық, біз білетініміздей, барлық уақ ытта болғ ан жоқ, бірақ ол пайда болғ ан мезеттен бастап қ оғ амдық қ атынастарды қ орғ аудың аса маң ызды қ ұ ралына айналады. Қ ұ қ ық тық ық палдың берілген кө рінісі қ орғ аушы функция болып табылады.

Қ ұ қ ық тың қ орғ аушы функциясы – бұ л жалпығ а бірдей елеулі, аса маң ызды экономикалық, саяси, ұ лттық, жеке қ атынастарды қ орғ ауғ а, аталмыш қ оғ амғ а жат қ ұ былыстарды ығ ыстыруғ а бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетімен шартталғ ан қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыты.

Ұ сынылғ ан анық тама негізінде, қ оғ амның кө пшілікпен қ абылданғ ан, тіреуші қ атынастарын қ орғ ауды да, нақ ты бір қ оғ амғ а жат қ атынастарды ығ ыстыруды да қ ұ қ ық жү зеге асыратынын кө ріп отырмыз.

Қ оғ ам ө мірінен жағ ымсыз қ ұ былыстарды тү бірімен жою қ ұ қ ық ә рекетінің екінші қ айтара нә тижесі болып табылады, ал қ ұ қ ық қ ызметінің бастапқ ы нә тижесі –бұ л мұ ндай қ орғ анысты қ ажет етпейтін қ атынастарды қ орғ ау қ ұ ралы. Ал осы қ атынастарды қ орғ ай отырып, қ ұ қ ық қ алыпты дамудың шарттарын бұ затын, қ оғ ам, мемлекет пен азаматтардың қ ызығ ушылық тарына қ арсы келетін ә рекеттерге тыйым салады, тоқ татады, жазалайды жә не солайша оларды ығ ыстырады.

Қ орғ аушы функция тек қ ұ қ ық бұ зушылық жасалғ ан жағ дайда ғ ана кө рінеді деуге де болмайды.

Бұ л функцияның басты міндеті қ оғ амдық қ атынастарды превентивті қ орғ ау жә не қ ұ қ ық нормаларын бұ зуды алдын алу болып табылады.

Қ ұ қ ық нормаларының алғ ышарттарына бағ ынып, тыйымның талабын орындағ ан қ ұ қ ық субъектілері кө п болғ ан сайын қ орғ аушы функцияның нә тижелілігі арта береді. Тыйым салу немесе санкция белгілеудің ө зі кейбір тұ лғ аларғ а ө те байсалды ә сер етеді, олардың жазаланатын ә рекеттен ө з еркімен бас тартуына ә келеді. Ол дегеніміз, қ ұ қ ық тық ық пал мақ саттарының бірі – нақ ты қ оғ амдық қ атынасты қ орғ ау жү зеге асады деген сө з.

Қ орғ аушы функцияны регулятивті функцияғ а қ арсы қ оюғ а болмайды, себебі, олардың біреуі негативті (жауапкершілік, санкциялар мен тыйым салулардан тұ ратынына байланысты), ал екіншісі позитивті, ө йткені, ол қ ұ қ ық субъектілерінің жағ ымды қ ызметтерін координациялауғ а бағ ытталғ ан. Осы екі функция, бірақ ә рқ айсысы ө зінше қ оғ амдық қ атынастарды дамыту мен кү шейтуге жә рдемдесе отырып, жеке адам қ ұ қ ық тарын бекіту мен қ орғ ау болып табылатын маң ызды тапсырманы орындайды.

Қ орғ аушы функцияның спецификасы мынадан тұ рады:

§ Біріншіден, ол қ ұ қ ық ты санкция қ аупімен, тыйым салумен, қ ұ қ ық тық жауапкершілікті іске асырумен адамдардың ық тиярына ә сер ету болып табылатын адамдардың ө зін-ө зі ұ стауына ық пал етудің ерекше бір тә сілі ретінде сипаттайды.

§ Екіншіден, ол қ оғ амдық қ атынастар субъектілеріне қ ұ қ ық тық алғ ышарттар аясында қ андай ә леуметтік қ ұ ндылық тар қ орғ ауғ а алыгғ аны жайында ақ параттандырушы болып қ ызмет етеді.

§ Ү шіншіден, ол қ ұ қ ық та кездесетін гуманистік бастаулардың, қ оғ амның мә дени жә не саяси дең гейінің кө рсеткіші болып табылады.

Қ орғ ау тә сілі ө те жиі қ оғ амның азаматтық дамуынан, оның саяси мазмұ нынан тә уелді болады.

Егер қ ұ қ ық тың қ орғ аушы функциясын мемлекеттің қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметімен салыстырса, онда оның ө зіне тә н қ асиеттерін анық тау байқ ауғ а болады. Мемлекеттің қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің жалпы міндеті – қ ұ қ ық субъектілерінің заң талаптарын бұ лжытпай орындауын қ амтамасыз ету, яғ ни, заң дылық тә ртібін сақ тауды қ амтамасыз ету. Бұ л қ ұ қ ық бұ зушылық тарды анық таумен, оларды тергеумен, айыптыларды жауапқ а тартумен, азаматтардың қ ұ қ ық тарын қ орғ аумен жү зеге асырылады. Осылайша, егер қ ұ қ ық тың қ орғ аушы функциясы – бұ л қ ұ қ ық тың ө зінің ә рекеті болса, онда мемлекеттің қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі біріншіден, қ ұ қ ық талаптарын орындаудың материалды кепілдігі болып табылады, ө йткені, бұ л қ ұ қ ық қ орғ ау бойынша арнайы органдар мен мекемелердің (ІІМ, прокуратура, сот) ә рекеттері; екіншіден, бұ л қ ұ қ ық тың ө зінің ә рекеттері емес, ал, оғ ан қ атысты сыртқ ы фактор –мемлекеттің ә рекеттері.

Қ ұ қ ық функцияларының жү зеге асырылу формаларын қ арастырайық. Қ ұ қ ық белгілі бір ө зін-ө зі реттеу дә режесіне жетсе де, ол ө зінің барлық ү рдістерін ө з бетінше реттеп, қ адағ алауғ а дейінгі даралық қ а жеткен жоқ жә не жете алмайды да. Осыдан барып ол ө зінің (ішкі) жү зеге асырылу механизмімен қ атар қ ұ қ ық тың барлық субъектілерінен (азаматтар, лауазымдық тұ лғ алар, қ оғ амдық бірлестіктер, мемлекеттік органдар жә не т. б. ) тұ ратын сыртқ ы жү зеге асырылу механизміне ие де болып отыр.

Қ ұ қ ық функциялары қ андай формаларда жү зеге асырылады? Жоғ арыда айтылғ андай, қ ұ қ ық функциясы – бұ л ақ параттық, бағ дарлық жә не қ ұ қ ық тық реттеу сияқ ты ү ш формадан тұ ратын қ ұ қ ық тық ық пал. Осы формаларғ а сә йкес қ ұ қ ық функцияларының жү зеге асырылуының ү ш формасын ерекшеленеді: ақ параттық, бағ дарлық жә не қ ұ қ ық тық реттеу.

Қ ұ қ ық функциялары жү зеге асырылуының ақ параттық формасы алушыларғ а адамдардың мінез-қ ұ лқ ына қ атысты мемлекет талаптарын хабарлаудан, басқ аша айтқ анда, жалпығ а бірдей мақ саттарғ а қ ол жеткізуге арналғ ан қ ұ ралдар мен тә сілдердің, объектілердің, мү мкіндіктердің қ оғ амда барын жә не мемлекетпен мақ ұ лданатынын, рұ қ сат етілетінін жә не керсінше, мемлекет, азаматтар мен қ оғ амның қ ызығ ушылық тарына қ айшы келетіндерінжеткізуден тұ рады.

Азаматтардың қ ұ қ ық нормаларының қ ұ рамы жайында ақ парат алудың қ айнар кө здері сан алуан болуы мү мкін: ресми қ айнар кө з, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары, заң кең есшілері, қ орғ аушылар, заң мамандығ ының басқ а ө кілдері, тү рлі дә режедегі басшылар да болуы мү мкін, достар, таныстар, туыстар, танымал заң и ә дебиет жә не т. б. қ айнар кө здер.

Қ ұ қ ық тық ақ параттанудың маң ызы зор, алайда, бү гінгі кү ні оның дә режесі қ оғ амдық дамудың мұ қ таждық тарын біршама қ анағ аттандыра алмай отыр жә не елеулі жоғ арылатуды қ ажет етеді.

Қ ұ қ ық тың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқ ылы қ оғ амдық қ атынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағ ыттарын анық тап отыру.

Қ ұ қ ық тың қ орғ ау функциясы – нормативтік актілердің қ оғ амдағ ы қ арым-қ атынасқ а ық палын, ә серін кү шейту, жаман қ атынастарғ а тыйым салу. Жоғ арыда айтылғ андай, қ ұ қ ық – жалпығ а бірдей міндетті, мемлекет қ амтамасыз ететін, қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін нормалардың жиынтығ ы. Қ ұ қ ық тық норма – қ ұ қ ық тың бір клеткасы, қ оғ амдық қ атынастардың жақ сы дамуының ү лгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұ мысының, тә ртібінің шең берін анық тап, олардың бостандығ ын жә не қ арым-қ атынасын реттеп, басқ арып отырады.

Ү рдістер мен қ ұ ыбылстарды зерттеуде жү йелік тә сілді қ олдану қ азіргі заманғ ы ғ ылымның, жаң а ғ ылыми ойлаудың қ азіргі заманғ ы стилінің айрық ша ерекшеліктерінің бірін тудырады.

Бірың ғ ай тұ тас жү йе ретіндегі қ ұ қ ық функциясының талдауы жеке функцияларды зерттеген кезде білімді жай ғ ана топтастырып, тә ртіпке келтірмейді. Мұ ндай талдау білімнің ө сіп-ө нуін береді, ә р функцияның мазмұ нын терең ірек, толығ ырақ тү сінуге мү мкіндік береді.

Бә рімізге белгілі, егер де танудың мү мкіншіліктері жеке-даралық тық тың дә режесімен шектелетін болса, егер де, дербес элементтер арасында олардың жү йесін анық тауғ а талпынбаса, онда танудың мү мкіншіліктерінің нә тижелілігі нашар болады. Сонымен қ атар бұ л қ ұ қ ық функциясының шын ө мірде бір-бірінен оқ шауланғ ан тү рде тіршілік етепейтініне байланысты, олар бір‑ бірімен тығ ыз байланысты. Сол себепті олардың біреуі де олардың басқ а функциялармен байланысынанық таусыз, яғ ни, оны жү йеде зерттеусіз жеткілікті терең жә не толық зерттеліне алмайды. Қ ұ қ ық функциялары жү йесі кү рделі кө пдең гейлі қ ұ рылым болып табылады. Ең басынан бастап қ ұ қ ық функциясын тұ тас жә не осы тұ тастың функциясы ретінде ажырату керек. Қ ұ қ ық функциялары жү йесі ең тікелей жолмен қ ұ қ ық жү йесімен байланысты.

Ә леуметтік-экономикалық қ атынастардағ ы ө згерістер саяси жә не қ ұ қ ық тық жү йелердің тү бегейлі реформаларымен бірге іске асып отырды. Осының ө зі Қ азақ станның берік қ ұ қ ық тық жү йесін қ алыптастыруғ а мү мкіндік берді. Уақ ыт ө ткен сайын қ азақ стандық саяси-қ ұ қ ық тық модель заң дардың орындалуы мен мемлекеттің беделін нығ айтып, Конституцияның мызғ ымастығ ын қ амтамасыз етті.

Қ азақ стан демократиялық мемлекетке тә н іс-ә рекетке тиісті ұ станымдарды тегіс бекітті. Біздің Конституциямызда демократияның, адамгершіліктің жә не ә ділеттің идеалдары кө рініс тапты.

Қ азақ стан Республикасы тә уелсіз мемлекет қ ұ ра бастағ алы бері елдің қ ұ қ ық тық жү йесін кешенді реформалауғ а бағ ытталғ ан ү ш бағ дарламалық қ ұ жат қ абылданды. Қ оғ амдық қ атынастардың ә рбір даму кезең і оны тиісінше қ ұ қ ық тық жолмен реттеуді, жаң аша ойлаудың жү йелерін қ ұ руды талап етті. Осылардың негізінде ұ лттық қ ұ қ ық пен институттық білімді қ оса алғ андағ ы барлық сот-қ ұ қ ық тық институттар қ ұ рылды. Сө йтіп, экономикалық, саяси, ә леуметтік жә не басқ а да салалардағ ы ө згерістер қ ұ қ ық тық «ө мірді» жаң ғ ыртумен қ атар жү ріп отырды.

Қ азақ стан Республикасындағ ы қ ұ қ ық тық реформалар жө ніндегі мемлекеттік бағ дарламаның алғ ашқ ы қ ұ жаты 1994 жылдың 12 ақ панында қ абылданды. Бұ л қ ұ жатты іске асырудың ең басты жетістігі – ұ лттық заң намаларды (конституциялық, азаматтық, банктік, салық тық, қ аржылық, кедендік, азаматтық іс жү ргізу, қ ылмыстық жә не қ ылмыстық іс жү ргізу) тү бегейлі жаң ғ ыртуғ а қ ол жеткізілді.

Сонымен бірге, сот жү йесі мен қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ала берді, Қ азақ станның барлық заң намалық инфрақ ұ рылымы кезең -кезең мен реформаланды.

Екінші қ ұ жат – 2002 жылы қ абылданғ ан Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық тық саясатының тұ жырымы деп аталды. Онда 2010 жылғ ы кезең ге арналғ ан қ ұ қ ық тық жү йені дамытудың негізгі бағ ыттары айқ ындалды.

Мұ нда азаматтардың конституциялық қ ұ қ ық тары мен бостандығ ын одан ә рі қ амтамасыз ету ү шін қ ұ қ ық қ орғ ау жү йесі мен ә ділсот шешімдерін шығ арардағ ы соттардың тә уелсіздігін нығ айту жолдары заң дық дең гейде шешімін тапты. Соның ішінде, ә сіресе, судьялардың тә уелсіздігін қ амтамасыз ету ү шін қ осымша қ ұ қ ық тық жә не материалдық кепілдіктер жасалды. Ө лім жазасы тек адамдардың қ аза болуына соқ тырғ ан террорлық қ ылмыстарғ а жә не соғ ыс уақ ытындағ ы аса ауыр қ ылмыстарғ а ғ ана қ алдырылды, мұ ның ө зі Қ азақ стан жағ дайында оны атымен жоюғ а мү мкіндік берді. Соттың тұ тқ ындауғ а санкция беру тә ртібі енгізіліп, қ ылмыстық істі прокуратура мен соттың жү ргізу мү мкіндігіне тыйым салғ ан конституциялық норма ө згертілді. Қ азақ стан тә уелсіздігі жылдарында пайда болғ ан омбудсмен мен жеке нотариат институттары дамытылуда. Азаматтар мен ұ йымдардың қ ұ қ ын қ амтамасыз етудің жаң а тетіктері: медиация жә не сот актілерін жекеменшік негізде орындаулар ө мірге енгізілді.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 Следующая ⇒