1.1 Құқық түсінігі, мәні, функциясы және қайнар көздері

Қ ұ қ ық – бұ л мемлекет белгілеген, қ амтамасыз ететін, кепіл болатын жә не қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге бағ ытталғ ан жалпығ а міндетті, формалды анық талғ ан қ ұ қ ық нормаларының жү йесі.
Қ ұ қ ық тың белгілері:
1. ерікті сипаты;
2. жалпығ а міндеттілігі;
3. нормативтілігі;
4. мемлекетпен байланысы;
5. формалды анық талғ андығ ы;
6. жү йелілігі.

Қ ұ қ ық тың мә нін қ арастыруда екі аспектіні есепке алу маң ызды: формалды жә не мазмұ нды.
    Объективті қ ұ қ ық – бұ л мемлекет белгілеген, қ амтамасыз ететін, кепіл болатын жә не қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге бағ ытталғ ан жалпығ а міндетті, формалды анық талғ ан қ ұ қ ық нормаларының жү йесі. Объективті қ ұ қ ық - бұ л белгілі бір кезең дегі нақ ты мемлекеттің заң нама, қ ұ қ ық тық ә дет – ғ ұ рыптар, заң преценденттері жә не нормативті шарттар. Ол объективтілігі жеке адамның сана – сезімне байланысты еместігімен жә не оғ ан тиесілі еместігімен тү сіндіріледі.
    Субъективті қ ұ қ ық – бұ л тұ лғ аның ө з мү дделерін қ анағ аттандыруғ а арналғ ан заң ды мү мкін болатын мінез – қ ұ лық тарының ө лшемі. Субъективті қ ұ қ ық тарғ а адамның нақ ты қ ұ қ ық тары жатады (ең бек етуге қ ұ қ ық, білім алуғ а қ ұ қ ық жә не т. с. ). Ол субъективтілігі субъектімен тікелей байланыстылығ ымен жә не оғ ан тиістілігімен жә не оның сана – сезіміне, ерік –жігеріне тә уелдігімен тү сіндіріледі.
    Қ ұ қ ық тың заң ды мағ ынасындағ ы мә німен қ атар (объективті, субъективті) табиғ и қ ұ қ ық тар да бар, ол ө мір сү руге қ ұ қ ық, бостандық қ а қ ұ қ ық сияқ ты қ ұ қ ытарды қ амтиды. Табиғ и қ ұ қ ық тарғ а жататын қ ұ қ ық тар қ андай – да бір қ ұ жаттарда бекілітілгеніне немесе бекітілмегеніне байланыссыз ө мір сү ре береді, жә не де олар заттардың, ө мірдің ө зінен тікелейтуындайды.
    Табиғ и қ ұ қ ық тан, қ ұ қ ық тың заң ды мағ ынасындағ ылардан (объективті, субъективті) басқ а позитивті қ ұ қ ық сияқ ты, яғ ни заң дарда жә не басқ а да қ айнар кө здерде кө рсетілген қ ұ қ ық тар да болады.
    Қ ұ қ ық тың пайда болуынан бастап жә не оның даму барысында оның қ арама – қ арсы жә не де сонымен біруақ ытта ө зара байланысты екі жағ ы анық талды.
    Кө пшілік (бұ қ аралық ) қ ұ қ ық – бұ л мемлекеттік істер облысы, яғ ни мемлекеттің қ ұ рылымы мен қ ызметі кө пшілік (бұ қ аралық ) билік, барлық кө пшілік институттар сияқ ты билік пен бағ ыныштылық бастауларына, субординация қ атынастарына орнатылғ ан.
    Жеке қ ұ қ ық - бұ л жеке істер облысы, яғ ни дербестікке, субъектілердің заң ды тең дігіне, олардың бір – біріне бағ ынбаушылық бастауларына негізделген жеке бастың ерікті мә ртебелерінің облысы.
    Қ ұ қ ық қ оғ амдық қ атынастардың мемлекеттік реттеушісі ретінде – қ ұ қ ық тың мемлекетпен тығ ыз байланыстылығ ы ө те маң ызды рө л атқ арады.
    Қ ұ қ ық ты тү сіндірудегі қ азіргі уақ ыттағ ы тә сілдер: нормативті тә сіл, табиғ и – қ ұ қ ық тық тә сіл, теологиялық, қ ұ қ ық тық – тарихи, психологиялық, ә леуметтік жә не т. б.
    Қ ұ қ ық қ ағ идасы –бұ л қ ұ қ ық ты арнайы ә леуметтік реттеуші ретіндегі мә нін білдіретін негізгі, алғ ашқ ы бастаулар, жағ дайлар, ережелер, идеялар.
    Таралу сферасына байланысты жалпы қ ұ қ ық тық, сала аралық жә не салалық қ ағ идалар болып бө лінеді.
Қ ұ қ ық функциялары – бұ л қ ұ қ ық тың қ оғ амдық қ атынастарды реттеудегі рө лін кө рсететін қ ұ қ ық тық ық падың негізгі бағ ыттары.
    Қ ұ қ ық функцияларының тү рлері: сыртқ ы (экономикалық, саяси, тә рбиелік) жә не ішкі (реттеуші жә не қ орғ аушы).
    Қ ұ қ ық тың қ айнар кө здері – бұ л мемлекеттен туындайтын немесе қ ұ қ ық нормаларын кө рсететін жә не бекітетін, оларғ а заң ды жә не жалпығ а міндетті кү ш беретін мемлекет қ абылдағ ан ресми қ ұ жаттық нысандар.

Қ ұ қ ық тың қ айнар кө здерінің тү рлері:
1. Нормативті заң ды актілер;
2. Санкцияланғ ан ә дет – ғ ұ рыптар;.
3. Заң прецеденті;
4. Нормативті шарт;
5. Қ ұ қ ық тың жалпы қ ағ идалары;
6. Діни мә тіндер.
    Нормативті қ ұ қ ық тық актілер – бұ л қ ұ қ ық нормаларынан тұ ратын жә не нақ ты қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге бағ ытталғ ан қ ұ зырлы мемлекеттік органнан шығ атын ресми қ ұ жаттар. Нормативті актілерді нормашығ армашылық қ ұ зырлығ ы бар мемлекеттік органдар қ атаң белгіленген нысанда шығ арады. Заң ды кү шіне байланысты барлық нормативті актілер заң дарғ а жә не заң кү шіндегі актілерге бө лінеді.
    Заң – бұ л жоғ арғ ы кү ші бар жә не аса маң ызды қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, халық тың ерік – жігерін білдіретін, ерекше тә ртіпте заң шығ арушы орган немесе референдумда қ абылданғ ан нормативті акт.
    Заң ның тү рлері:

1)Конституция;

2)Конституциялық заң дар;

3)Жайзаң дар.
Заң кү шіндегі актілер – бұ л заң ның негізінде жә не солардың орындалуы ү шін шығ арылғ ан, қ ұ қ ық нормаларынан тұ ратын нормативті акт.

Оларғ а мыналар жатады:
1. Президенттің жарлық тарыменө кімдері;
2. Ү кіметтің қ аулыларыменө кімдері;
3. Мемлекеттікаймақ тық жә нежергіліктімуниципалдық органдардың актілері;
4. Ведомстволық актілер.

«Қ ұ қ ық функциялары» тү сінігі аясындағ ы 1 ғ асырғ а жуық уақ ыт аралығ ында жү ргізіліп жатқ ан белсенді зерттеулер ә лі де бұ л тақ ырыпта қ андай да бір ортақ кө зқ арас қ алыптастыра алмады. Егер де барлық қ алыптасқ ан кө зқ арастарды синтездейтін болса, онда нә тижесінде, «қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі не қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін, не қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ытын, не осы 2 тұ жырымның жиынтығ ын білдіретінін кө реміз.

Соң ғ ы кө зқ арас қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін де, қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ытын да жеке алып қ арастырғ анда, олардың біреуі де қ ұ қ ық функциясы тү сінігін қ амти алмауына байланысты. Егер де қ ұ қ ық функциясы тү сінігін қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті ретінде қ арастыратын болсақ, онда мұ ндай тү сінік тым жалпылама сипатқ а ие болады. Қ ұ қ ық функциясы тү сінігін тек қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыты ретінде қ абылдағ анда осы ық палдың бағ ыттаушы сә ті ескерілмей қ алады. Сол себепті қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыттарын қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетімен тең естіру немесе керісінше, оларды бір-біріне қ арсы қ ою орынсыз екендігіне ерекше кө ң іл аудару қ ажет.

«Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі қ ұ қ ық тың міндетін де жә не содан пайда болатын қ ұ қ ық тың қ оғ амдық қ атынастарғ а ық палы бағ ыттарын да бір мезгілде қ амтуы керек. Сондық тан да қ ұ қ ық тың қ андай да бір функциясының қ ұ рамын алып қ арағ анда, қ ұ қ ық тың міндеті мен оның ық палының бағ ыттары арасындағ ы байланысты ә рқ ашан кө кейде ұ стағ ан жө н.

Тегінде, қ ұ қ ық функциясы – бұ л қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін іске асыру. Ал қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті мен қ ұ қ ық тық ық пал дегеніміз не?

Қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті қ оғ амдық даму қ ажеттіліктерінен туады жә не солардан қ ұ ралады. Қ оғ амның ә леуметтік мұ қ таждық тары мен қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру мақ сатында белгілі бір қ атынастарды бекітуге, реттеуге жә не қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан заң дар жарық қ а шығ ады. Сонымен бірге қ ұ қ ық тың қ андай да бір міндеті белгілі бір қ оғ амдық қ атынастардың дамуын бекіту, қ орғ ау немесе бағ дарлау, яғ ни оның ә леуметтік рө лінің мұ қ таждығ ы (қ ажеттілігі) ө ткір болғ ан сайын, соншалық ты ол айқ ын кызмет етеді.

Қ оғ амдық қ атынастардың тә ртіптілігі, олардың жү йелілігі жә не динамизмі қ оғ амның дамуы мен қ ызмет етуінің қ ажетті шарттары болып табылады. Сондық тан қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті қ оғ амдық қ атынастарды тә ртіпке келтіру, реттеу, оларғ а тиісті орнық тылық беру жә не азаматтардың қ ұ қ ық тарын іске асыру мен жалпы азаматтық қ оғ амның қ алыпты тіршілік етуіне қ ажетті жағ дайлар жасаудан тұ рады.

Қ ұ қ ық тық ық пал – бұ л қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық ық палының жолдары, тә сілдері мен тү рлерін сипаттайтын санат. Бұ л қ оғ амдық ө мірдегі, мемлекет, оның органдары, қ оғ амдық ұ йымдар мен азаматтардың ә рекеттеріндегі қ ұ қ ық тық қ ағ идаларды, ұ станымдарды, тыйымдарды, алғ ышарттар мен нормаларды іске асыру.

Ық палдың бағ ыты –қ ұ қ ық функциясының аса бір елеулі қ ұ раушысы, ол қ оғ амдық дамудың қ ажеттіліктеріне ө зіндік бір жауап, сонымен қ атар осы қ ажеттіліктерді жинақ тайтын жә не оларды позитивті қ ұ қ ық қ а айналдыратын заң шығ ару саясатының нә тижесі болып табылады. «Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігін талқ ылағ анда, «қ ұ қ ық тық ық пал» мен «қ ұ қ ық тық реттеу» сияқ ты санаттардың қ атынасына да назар аударғ ан жө н.

Қ ұ қ ық тық ық пал – бұ л тек нормативтік қ ана емес, сонымен қ атар бұ л қ ұ қ ық тың адам сезімдері, тү йсігі мен ә рекеттеріне психологиялық, идеологиялық ық пал. Қ ұ қ ық тық ық палдың тү рлеріне, мысалы, қ ұ қ ық тың ақ параттық жә не қ ұ ндылық ты-бағ ыттаушы ық палы жатады.

Қ ұ қ ық тық реттеу – қ ұ қ ық тық қ ұ ралдар (заң нормалары, қ ұ қ ық тық қ атынастар, қ ұ қ ық тық алғ ашарттар жә не т. б. ) жү йесінің кө мегімен жү зеге асырылатын қ оғ амдық қ атынастарды тә ртіпке келтіру.

Қ ұ қ ық тық реттеу қ ұ қ ық тық ық палдың бір тү рі болып табылады жә не онымен тұ тастай да, оның бө лігі ретінде де ара қ атынаста болады.

Қ ұ қ ық тық ық палдың тү рлі формаларының болуы қ ұ қ ық тың заң и ық палы (қ ұ қ ық тық реттеу) мен заң и емес (ақ параттық жә не бағ дарлаушы) ық палы арасындағ ы айырмашылық ты айқ ынырақ кө руге мү мкіндік береді. «Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі жоғ арыда аталғ ан екі ық палды да қ амтиды.

«Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігін одан ә рі айқ ын анық тау мақ сатында оның мағ ыналас, мә ндес келетін «қ ұ қ ық тың рө лі», «қ ұ қ ық тың міндеті» жә не «қ ұ қ ық тың қ ызмет етуі» сияқ ты заң санаттарыменарасындағ ы айрмашылық ты белгілеген абзал.

«Қ ұ қ ық тың рө лі» термині қ оғ ам ө мірінде, жалпы мемлекетте немесе олардың белгілі бір даму сатысындағ ық ұ қ ық тың маң ызын білдіреді.

Қ оғ амның қ андай да бір даму сатысында немесе қ андай да бір мә селелерді шешуде қ ұ қ ық тың рө лі қ андай болғ аны (немесе болатыны) жө ніндегі сұ рақ қ а жауап берген кезде қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін сипаттайтын қ ұ қ ық тың атқ аратын қ ызметтерін анық тауғ а тура келеді. «Қ ұ қ ық тың рө лі» тү сінігі «қ ұ қ ық функциясы» тү сінігіне қ арағ анда жалпылама, кең тү сінік. Қ арастырылатын санаттардың айрмашылығ ын осыдан кө реміз.

«Қ ұ қ ық тың міндеті» термині – бұ л қ ұ қ ық шешуге тиісті, оның алдында тұ ратын экономикалық, саяси, ә леуметтік мә селе.

Қ ұ қ ық тың міндеті бұ л ө зі қ ол жеткізуге тиісті немесе соғ ан барынша жә рдем беретін тұ рақ ты немесе уақ ытша, қ ысқ а мерзімді немесе соң ғ ы мақ сатқ а мең зейді.

Қ ұ қ ық тың алдында тұ рғ ан міндеттердің біреуі де қ ызметтердің іске асырылуынсыз шешілмейді, қ ызметтер ә рқ ашанда міндеттердің шешілуіне бағ ытталады. Сондық тан белгілі бір міндеттер лайық ты қ ызметтерді талап етеді деуге болады. Алайда, олардың ара қ атынасы соншалық ты біржақ ты емес. Себебі, міндет, негізінде, қ ұ қ ық тың тү пнегізі болып табылмайды. Ол қ оғ амның экономикалық, саяси, ә леуметтік мұ қ таждық тарынан туындайды, мемлекет пен қ ұ қ ық тың жалпыә леуметтік даму заң дылық тарымен, қ оғ амның, мемлекеттің (сә кесінше, қ ұ қ ық тың да) жеке даму сатыларындағ ы ә леуметтік-экономикалық жағ дайлардың ерекшеліктерімен, тарихи ахуалмен, саяси кү штердің ара қ атынасымен, ұ лттық факторлармен жә не т. б. анық талады.

Қ ұ қ ық функциясының оның міндеттеріне тә уелділігі мынада айқ ындалады: біріншіден, міндеттер ә детте, функцияның болуынтікелей шарттайды, екіншіден, олардың қ ұ рамын анық тайды, ү шіншіден, ең елеулі тү рде олардың іске асуының формалары мен ә дістеріне ық пал етеді, қ ұ қ ық тық ә сер етудің нақ ты бағ ыттарын алдын ала анық тайды.

«Қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі» термині ә леуметтік жү йедегі қ ұ қ ық тың ә рекетін айқ ындайды. Қ ұ қ ық тың функционалды сипаттамасын беру дегеніміз оның ә рекеттерін (қ оғ амдық қ атынастарғ а ә сер ету жолдары мен формаларын) ашу жә не сипаттау.

Егер «қ ұ қ ық функциясы» - қ ұ қ ық тағ ы қ азіргі мен болашақ ты (мақ саттар мен міндеттерді) айқ ындайтын жиынтық тү сінік болса, «қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі», егер алдын ала басқ аша келісілмесе, қ азіргі уақ ыттағ ы қ ұ қ ық тың іс-ә рекетін белгілейді.

Осылайша, «қ ұ қ ық функциясы» жә не «қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі» ө те жақ ын, кейде бірдей, бірақ бір-бірімен сә йкес келмейтін тү сініктер болып келеді. Қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі –функцияның мә селесімен тікелей байланысты сұ рақ, ө йткені, функциялар жү йесінің сипаттамасы –бұ л қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуінің сипаттамасы. Бірақ дә лме-дә л, нақ ты мағ ынада «қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі» қ ұ қ ық тың мемлекет механизмі, сана, саясат жә не басқ а да ә леуметтік реттеуіштермен қ атар ә леуметтік жү йе элементі ретіндегі іс-ә рекетін білдіреді. Басқ аша айтқ анда, қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі – бұ л ә леуметтік жү йедегі қ ұ қ ық тың ә рекеті, оның ө з міндеттерін атқ аруы, қ оғ амдық қ атынастарда оларды жү зеге асыруы.

Қ ұ қ ық функциясы – қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетіне негізделген қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық пал етудің бағ ыттары. Ғ ылымда «функция» термині тү рлі мағ ыналарда қ олданылады. Мысалы, математикада функция тә уелді айнымалы шама, яғ ни аргумент деп аталатын басқ а шаманың ө згеру кө леміне байланысты ө згеретін шама болып саналады. Биологияда – бұ л орган жә не организмнің (қ ол, қ алқ анша без жә не т. б. функциясы) ерекше қ ызметі. Басқ а ғ ылымдарда функция – бұ л қ андай да бір жү йе ә рекетінің бағ ыты (мысалы, кибернетика). Осылайша, «функция» терминінің мағ ынасы кө п. Ол кез келген динамикалық қ ұ рылымдарды сипаттауғ а қ олайлы, бұ л осы термин қ олданылатын математика, биология, ә леуметтану, қ ұ қ ық тану ғ ылымдарының танымдық міндеттері спецификасымен негізделеді. Алайда, кө п жағ дайларда функция жү йенің (қ ұ рылымның, біртұ тастың ) сыртқ ы ортаның белгілі бір тараптарына іріктеуші, бағ ытталғ ан ық палымен байланысты. «Қ ұ қ ық функциялары» тү сінігі аясындағ ы 1 ғ асырғ а жуық уақ ыт аралығ ында жү ргізіліп жатқ ан белсенді зерттеулер ә лі де бұ л тақ ырыпта қ андай да бір ортақ кө зқ арас қ алыптастыра алмады. Егер де барлық қ алыптасқ ан кө зқ арастарды синтездейтін болса, онда нә тижесінде, «қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі не қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін, не қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ытын, не осы 2 тұ жырымның жиынтығ ын білдіретінін кө реміз.

Қ ұ қ ық функцияларын 2 топқ а бө леді.

Жеке алғ анда, жалпыә леуметтік функцияларғ а:

а) экономикалық функция – мысалы, азаматтық -қ ұ қ ық тық келісімшарттар материалдық игіліктердің орнын ауыстыру ү рдісін қ амтамасыз етеді;

ә ) саяси функция – қ ұ қ ық саяси жү йе субъектілерінің қ ызметін реттейді;

б) коммуникативті функция – қ ұ қ ық тың кө мегімен басқ ару объектілерінің арасындағ ы байланыс қ амтамасыз етіледі;

в) экологиялық функция.

Арнайы-заң и функциялар:

а) регулятивті – тү рлі жағ дайларда адамдардың ө зін-ө зі ұ стау ережелерін анық тау арқ ылы қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық пал жасау, қ оғ амдық тә ртіпті қ амтамасыз ету;

ә ) қ орғ аушы – арнайы қ орғ аушы нормаларды қ олдану жолымен іске асатын аса елеулі қ оғ амдық қ атынастарды қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан функция;

б) бағ алаушы – қ ұ қ ық тың кімде-кімнің ә рекеттерінің заң ды немесе заң сыздығ ын анық тау барысында ө лшем ретінде қ ызмет етуі;

в) тә рбиелік функция – қ ұ қ ық белгілі бір идеологияны айқ ындайды, адамдардың мінез-қ ұ лқ ына ә сер етеді.

Қ ұ қ ық тың функционалды ық палына тү сетін қ оғ амдық қ атынастардың ортасына жә не қ ұ рылуына қ арай қ ұ қ ық ты былайша ажыратады:

Ø келісілген бастамаларда қ ұ қ ық тың нормалары, салалары мен институттарын біріктіретін қ ұ қ ық тың барлық ішкі мемлекеттікжү йесіне жататынжалпық ұ қ ық тық функциялар;

Ø бұ қ аралық немесе жеке қ ұ қ ық, материалдық немесе іс жү ргізу қ ұ ық ығ ы сияқ ты салалық жанұ яларда ә рекет ететін салааралық функциялар;

Ø жеке алғ анда, конституциялық (азамат пен адамның қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бекіту функциясы), қ ылмыстық (қ ылмыстық деп танылатын іс-ә рекеттерді анық тау жә не оларды жасағ аны ү шін жаза белгілеу функциясы) қ ұ қ ық пен байланысты салалық функциялар;

Ø қ ылмыстық қ ұ қ ық тағ ы тыйым салынатын нормалар, ең бек қ ұ қ ығ ындағ ы мадақ тау нормалары, ә кімшілік қ ұ қ ық тағ ы міндеттеуші нормалар жә не т. б. нормалар ә рекетімен байланысты ерекше бағ ыты бар қ ұ қ ық тың жеке нормаларының функциялары.

Қ арастырылғ ан қ ұ қ ық тың барлық функциялары қ ұ қ ық тық реттеу мен қ ұ қ ық тық ық палдың кө псатылы ү рдісін білдіре отырып, қ оғ ам ө мірінде нормативті бастауларды қ амтамасыз етеді.

Қ оғ ам кү рделі жә не аса кү рделі біртұ тас ретінде қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір орталарына жіктеледі. Ұ сақ тау талдаудан абстракциялана отырып, басты ү ш сала немесе жү йені ажыратуғ а болады: экономикалық, саяси, жә не тә рбиелік. Қ ұ қ ық тың бұ л функциялары ә леуметтік деп аталады.

Ең жалпы тү рде қ ұ қ ық тың ә леуметтік функцияларын қ оғ амдық ө мірдің тиісті орталарына кері қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыты ретінде анық тауғ а болады. Осылайша, экономикалық функция экономикалық салағ а, саяси функция саяси салағ а, тә рбиелік функция рухани салағ а қ ұ қ ық тық ық палды білдіреді.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒