![]()
|
|||||||
1.1 Құқық түсінігі, мәні, функциясы және қайнар көздері
Қ ұ қ ық – бұ л мемлекет белгілеген, қ амтамасыз ететін, кепіл болатын жә не қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге бағ ытталғ ан жалпығ а міндетті, формалды анық талғ ан қ ұ қ ық нормаларының жү йесі. Қ ұ қ ық тың мә нін қ арастыруда екі аспектіні есепке алу маң ызды: формалды жә не мазмұ нды.
1)Конституция; 2)Конституциялық заң дар; 3)Жайзаң дар. Оларғ а мыналар жатады: «Қ ұ қ ық функциялары» тү сінігі аясындағ ы 1 ғ асырғ а жуық уақ ыт аралығ ында жү ргізіліп жатқ ан белсенді зерттеулер ә лі де бұ л тақ ырыпта қ андай да бір ортақ кө зқ арас қ алыптастыра алмады. Егер де барлық қ алыптасқ ан кө зқ арастарды синтездейтін болса, онда нә тижесінде, «қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі не қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін, не қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ытын, не осы 2 тұ жырымның жиынтығ ын білдіретінін кө реміз. Соң ғ ы кө зқ арас қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін де, қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ытын да жеке алып қ арастырғ анда, олардың біреуі де қ ұ қ ық функциясы тү сінігін қ амти алмауына байланысты. Егер де қ ұ қ ық функциясы тү сінігін қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті ретінде қ арастыратын болсақ, онда мұ ндай тү сінік тым жалпылама сипатқ а ие болады. Қ ұ қ ық функциясы тү сінігін тек қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыты ретінде қ абылдағ анда осы ық палдың бағ ыттаушы сә ті ескерілмей қ алады. Сол себепті қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыттарын қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетімен тең естіру немесе керісінше, оларды бір-біріне қ арсы қ ою орынсыз екендігіне ерекше кө ң іл аудару қ ажет. «Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі қ ұ қ ық тың міндетін де жә не содан пайда болатын қ ұ қ ық тың қ оғ амдық қ атынастарғ а ық палы бағ ыттарын да бір мезгілде қ амтуы керек. Сондық тан да қ ұ қ ық тың қ андай да бір функциясының қ ұ рамын алып қ арағ анда, қ ұ қ ық тың міндеті мен оның ық палының бағ ыттары арасындағ ы байланысты ә рқ ашан кө кейде ұ стағ ан жө н. Тегінде, қ ұ қ ық функциясы – бұ л қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін іске асыру. Ал қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті мен қ ұ қ ық тық ық пал дегеніміз не? Қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті қ оғ амдық даму қ ажеттіліктерінен туады жә не солардан қ ұ ралады. Қ оғ амның ә леуметтік мұ қ таждық тары мен қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру мақ сатында белгілі бір қ атынастарды бекітуге, реттеуге жә не қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан заң дар жарық қ а шығ ады. Сонымен бірге қ ұ қ ық тың қ андай да бір міндеті белгілі бір қ оғ амдық қ атынастардың дамуын бекіту, қ орғ ау немесе бағ дарлау, яғ ни оның ә леуметтік рө лінің мұ қ таждығ ы (қ ажеттілігі) ө ткір болғ ан сайын, соншалық ты ол айқ ын кызмет етеді. Қ оғ амдық қ атынастардың тә ртіптілігі, олардың жү йелілігі жә не динамизмі қ оғ амның дамуы мен қ ызмет етуінің қ ажетті шарттары болып табылады. Сондық тан қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндеті қ оғ амдық қ атынастарды тә ртіпке келтіру, реттеу, оларғ а тиісті орнық тылық беру жә не азаматтардың қ ұ қ ық тарын іске асыру мен жалпы азаматтық қ оғ амның қ алыпты тіршілік етуіне қ ажетті жағ дайлар жасаудан тұ рады. Қ ұ қ ық тық ық пал – бұ л қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық ық палының жолдары, тә сілдері мен тү рлерін сипаттайтын санат. Бұ л қ оғ амдық ө мірдегі, мемлекет, оның органдары, қ оғ амдық ұ йымдар мен азаматтардың ә рекеттеріндегі қ ұ қ ық тық қ ағ идаларды, ұ станымдарды, тыйымдарды, алғ ышарттар мен нормаларды іске асыру. Ық палдың бағ ыты –қ ұ қ ық функциясының аса бір елеулі қ ұ раушысы, ол қ оғ амдық дамудың қ ажеттіліктеріне ө зіндік бір жауап, сонымен қ атар осы қ ажеттіліктерді жинақ тайтын жә не оларды позитивті қ ұ қ ық қ а айналдыратын заң шығ ару саясатының нә тижесі болып табылады. «Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігін талқ ылағ анда, «қ ұ қ ық тық ық пал» мен «қ ұ қ ық тық реттеу» сияқ ты санаттардың қ атынасына да назар аударғ ан жө н. Қ ұ қ ық тық ық пал – бұ л тек нормативтік қ ана емес, сонымен қ атар бұ л қ ұ қ ық тың адам сезімдері, тү йсігі мен ә рекеттеріне психологиялық, идеологиялық ық пал. Қ ұ қ ық тық ық палдың тү рлеріне, мысалы, қ ұ қ ық тың ақ параттық жә не қ ұ ндылық ты-бағ ыттаушы ық палы жатады. Қ ұ қ ық тық реттеу – қ ұ қ ық тық қ ұ ралдар (заң нормалары, қ ұ қ ық тық қ атынастар, қ ұ қ ық тық алғ ашарттар жә не т. б. ) жү йесінің кө мегімен жү зеге асырылатын қ оғ амдық қ атынастарды тә ртіпке келтіру. Қ ұ қ ық тық реттеу қ ұ қ ық тық ық палдың бір тү рі болып табылады жә не онымен тұ тастай да, оның бө лігі ретінде де ара қ атынаста болады. Қ ұ қ ық тық ық палдың тү рлі формаларының болуы қ ұ қ ық тың заң и ық палы (қ ұ қ ық тық реттеу) мен заң и емес (ақ параттық жә не бағ дарлаушы) ық палы арасындағ ы айырмашылық ты айқ ынырақ кө руге мү мкіндік береді. «Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі жоғ арыда аталғ ан екі ық палды да қ амтиды. «Қ ұ қ ық функциясы» тү сінігін одан ә рі айқ ын анық тау мақ сатында оның мағ ыналас, мә ндес келетін «қ ұ қ ық тың рө лі», «қ ұ қ ық тың міндеті» жә не «қ ұ қ ық тың қ ызмет етуі» сияқ ты заң санаттарыменарасындағ ы айрмашылық ты белгілеген абзал. «Қ ұ қ ық тың рө лі» термині қ оғ ам ө мірінде, жалпы мемлекетте немесе олардың белгілі бір даму сатысындағ ық ұ қ ық тың маң ызын білдіреді. Қ оғ амның қ андай да бір даму сатысында немесе қ андай да бір мә селелерді шешуде қ ұ қ ық тың рө лі қ андай болғ аны (немесе болатыны) жө ніндегі сұ рақ қ а жауап берген кезде қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін сипаттайтын қ ұ қ ық тың атқ аратын қ ызметтерін анық тауғ а тура келеді. «Қ ұ қ ық тың рө лі» тү сінігі «қ ұ қ ық функциясы» тү сінігіне қ арағ анда жалпылама, кең тү сінік. Қ арастырылатын санаттардың айрмашылығ ын осыдан кө реміз. «Қ ұ қ ық тың міндеті» термині – бұ л қ ұ қ ық шешуге тиісті, оның алдында тұ ратын экономикалық, саяси, ә леуметтік мә селе. Қ ұ қ ық тың міндеті бұ л ө зі қ ол жеткізуге тиісті немесе соғ ан барынша жә рдем беретін тұ рақ ты немесе уақ ытша, қ ысқ а мерзімді немесе соң ғ ы мақ сатқ а мең зейді. Қ ұ қ ық тың алдында тұ рғ ан міндеттердің біреуі де қ ызметтердің іске асырылуынсыз шешілмейді, қ ызметтер ә рқ ашанда міндеттердің шешілуіне бағ ытталады. Сондық тан белгілі бір міндеттер лайық ты қ ызметтерді талап етеді деуге болады. Алайда, олардың ара қ атынасы соншалық ты біржақ ты емес. Себебі, міндет, негізінде, қ ұ қ ық тың тү пнегізі болып табылмайды. Ол қ оғ амның экономикалық, саяси, ә леуметтік мұ қ таждық тарынан туындайды, мемлекет пен қ ұ қ ық тың жалпыә леуметтік даму заң дылық тарымен, қ оғ амның, мемлекеттің (сә кесінше, қ ұ қ ық тың да) жеке даму сатыларындағ ы ә леуметтік-экономикалық жағ дайлардың ерекшеліктерімен, тарихи ахуалмен, саяси кү штердің ара қ атынасымен, ұ лттық факторлармен жә не т. б. анық талады. Қ ұ қ ық функциясының оның міндеттеріне тә уелділігі мынада айқ ындалады: біріншіден, міндеттер ә детте, функцияның болуынтікелей шарттайды, екіншіден, олардың қ ұ рамын анық тайды, ү шіншіден, ең елеулі тү рде олардың іске асуының формалары мен ә дістеріне ық пал етеді, қ ұ қ ық тық ә сер етудің нақ ты бағ ыттарын алдын ала анық тайды. «Қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі» термині ә леуметтік жү йедегі қ ұ қ ық тың ә рекетін айқ ындайды. Қ ұ қ ық тың функционалды сипаттамасын беру дегеніміз оның ә рекеттерін (қ оғ амдық қ атынастарғ а ә сер ету жолдары мен формаларын) ашу жә не сипаттау. Егер «қ ұ қ ық функциясы» - қ ұ қ ық тағ ы қ азіргі мен болашақ ты (мақ саттар мен міндеттерді) айқ ындайтын жиынтық тү сінік болса, «қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі», егер алдын ала басқ аша келісілмесе, қ азіргі уақ ыттағ ы қ ұ қ ық тың іс-ә рекетін белгілейді. Осылайша, «қ ұ қ ық функциясы» жә не «қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі» ө те жақ ын, кейде бірдей, бірақ бір-бірімен сә йкес келмейтін тү сініктер болып келеді. Қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі –функцияның мә селесімен тікелей байланысты сұ рақ, ө йткені, функциялар жү йесінің сипаттамасы –бұ л қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуінің сипаттамасы. Бірақ дә лме-дә л, нақ ты мағ ынада «қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі» қ ұ қ ық тың мемлекет механизмі, сана, саясат жә не басқ а да ә леуметтік реттеуіштермен қ атар ә леуметтік жү йе элементі ретіндегі іс-ә рекетін білдіреді. Басқ аша айтқ анда, қ ұ қ ық тың жұ мыс істеуі – бұ л ә леуметтік жү йедегі қ ұ қ ық тың ә рекеті, оның ө з міндеттерін атқ аруы, қ оғ амдық қ атынастарда оларды жү зеге асыруы. Қ ұ қ ық функциясы – қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетіне негізделген қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық пал етудің бағ ыттары. Ғ ылымда «функция» термині тү рлі мағ ыналарда қ олданылады. Мысалы, математикада функция тә уелді айнымалы шама, яғ ни аргумент деп аталатын басқ а шаманың ө згеру кө леміне байланысты ө згеретін шама болып саналады. Биологияда – бұ л орган жә не организмнің (қ ол, қ алқ анша без жә не т. б. функциясы) ерекше қ ызметі. Басқ а ғ ылымдарда функция – бұ л қ андай да бір жү йе ә рекетінің бағ ыты (мысалы, кибернетика). Осылайша, «функция» терминінің мағ ынасы кө п. Ол кез келген динамикалық қ ұ рылымдарды сипаттауғ а қ олайлы, бұ л осы термин қ олданылатын математика, биология, ә леуметтану, қ ұ қ ық тану ғ ылымдарының танымдық міндеттері спецификасымен негізделеді. Алайда, кө п жағ дайларда функция жү йенің (қ ұ рылымның, біртұ тастың ) сыртқ ы ортаның белгілі бір тараптарына іріктеуші, бағ ытталғ ан ық палымен байланысты. «Қ ұ қ ық функциялары» тү сінігі аясындағ ы 1 ғ асырғ а жуық уақ ыт аралығ ында жү ргізіліп жатқ ан белсенді зерттеулер ә лі де бұ л тақ ырыпта қ андай да бір ортақ кө зқ арас қ алыптастыра алмады. Егер де барлық қ алыптасқ ан кө зқ арастарды синтездейтін болса, онда нә тижесінде, «қ ұ қ ық функциясы» тү сінігі не қ ұ қ ық тың ә леуметтік міндетін, не қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ытын, не осы 2 тұ жырымның жиынтығ ын білдіретінін кө реміз. Қ ұ қ ық функцияларын 2 топқ а бө леді. Жеке алғ анда, жалпыә леуметтік функцияларғ а: а) экономикалық функция – мысалы, азаматтық -қ ұ қ ық тық келісімшарттар материалдық игіліктердің орнын ауыстыру ү рдісін қ амтамасыз етеді; ә ) саяси функция – қ ұ қ ық саяси жү йе субъектілерінің қ ызметін реттейді; б) коммуникативті функция – қ ұ қ ық тың кө мегімен басқ ару объектілерінің арасындағ ы байланыс қ амтамасыз етіледі; в) экологиялық функция. Арнайы-заң и функциялар: а) регулятивті – тү рлі жағ дайларда адамдардың ө зін-ө зі ұ стау ережелерін анық тау арқ ылы қ оғ амдық қ атынастарғ а қ ұ қ ық тық ық пал жасау, қ оғ амдық тә ртіпті қ амтамасыз ету; ә ) қ орғ аушы – арнайы қ орғ аушы нормаларды қ олдану жолымен іске асатын аса елеулі қ оғ амдық қ атынастарды қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан функция; б) бағ алаушы – қ ұ қ ық тың кімде-кімнің ә рекеттерінің заң ды немесе заң сыздығ ын анық тау барысында ө лшем ретінде қ ызмет етуі; в) тә рбиелік функция – қ ұ қ ық белгілі бір идеологияны айқ ындайды, адамдардың мінез-қ ұ лқ ына ә сер етеді. Қ ұ қ ық тың функционалды ық палына тү сетін қ оғ амдық қ атынастардың ортасына жә не қ ұ рылуына қ арай қ ұ қ ық ты былайша ажыратады: Ø келісілген бастамаларда қ ұ қ ық тың нормалары, салалары мен институттарын біріктіретін қ ұ қ ық тың барлық ішкі мемлекеттікжү йесіне жататынжалпық ұ қ ық тық функциялар; Ø бұ қ аралық немесе жеке қ ұ қ ық, материалдық немесе іс жү ргізу қ ұ ық ығ ы сияқ ты салалық жанұ яларда ә рекет ететін салааралық функциялар; Ø жеке алғ анда, конституциялық (азамат пен адамның қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бекіту функциясы), қ ылмыстық (қ ылмыстық деп танылатын іс-ә рекеттерді анық тау жә не оларды жасағ аны ү шін жаза белгілеу функциясы) қ ұ қ ық пен байланысты салалық функциялар; Ø қ ылмыстық қ ұ қ ық тағ ы тыйым салынатын нормалар, ең бек қ ұ қ ығ ындағ ы мадақ тау нормалары, ә кімшілік қ ұ қ ық тағ ы міндеттеуші нормалар жә не т. б. нормалар ә рекетімен байланысты ерекше бағ ыты бар қ ұ қ ық тың жеке нормаларының функциялары. Қ арастырылғ ан қ ұ қ ық тың барлық функциялары қ ұ қ ық тық реттеу мен қ ұ қ ық тық ық палдың кө псатылы ү рдісін білдіре отырып, қ оғ ам ө мірінде нормативті бастауларды қ амтамасыз етеді. Қ оғ ам кү рделі жә не аса кү рделі біртұ тас ретінде қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір орталарына жіктеледі. Ұ сақ тау талдаудан абстракциялана отырып, басты ү ш сала немесе жү йені ажыратуғ а болады: экономикалық, саяси, жә не тә рбиелік. Қ ұ қ ық тың бұ л функциялары ә леуметтік деп аталады. Ең жалпы тү рде қ ұ қ ық тың ә леуметтік функцияларын қ оғ амдық ө мірдің тиісті орталарына кері қ ұ қ ық тық ық палдың бағ ыты ретінде анық тауғ а болады. Осылайша, экономикалық функция экономикалық салағ а, саяси функция саяси салағ а, тә рбиелік функция рухани салағ а қ ұ қ ық тық ық палды білдіреді.
|
|||||||
|