2.2Мелиоративтік топырақ жағдайы

Геологиялық дә уір ішінде тең іздің астында жатып, тең із суы тартылғ ан соң пайда болғ ан қ ұ рлық та топырақ қ ұ рылу процесі тең із шө гінділерінде жү реді. Ә детте, олардың механикалық жә не химиялық қ ұ рамы ө те кү рлелі. Ұ зақ мерзімде лайы кө п екі ү лкен ө зеннің суын қ абылдағ ан Арал тең ізінің астында жиналғ ан шө гінділерді осындай категорияғ а жатқ ызуғ а болады. Осығ ан орай, мұ нда топырақ қ ұ рылу процесінің бағ ыты мен пайда болғ ан қ арапайым топырақ тү рлерінің агромелиоративтік қ асиеттерін сол телімдердегі шө гіндінің қ ұ рамы анық тайды. Зерттеулердің нә тижелері тең іздің орнындағ ы барлық бө ліктерінде шө гінділердің қ ұ рамы бірдей емес екенін кө рсетті.

Бар мә ліметтерге қ арағ анда, ө зен суының қ ұ рамындағ ы қ атты тұ нбалардың мө лшері жағ ынан Сырдария мен Ә мудария ә лемдегі ө зендердің ішінде алдың ғ ы орындардың бірінде тұ рады. Демек, екі ө зеннің лайлы суы ағ ызып келген шө гінділері азғ антай болмаса керек. Арал тең ізінің шығ ыс бө лігі тайыз болуын Сыр мен Ә мудің ағ ысы алып келген тұ нба қ ұ м-лайдың шө гіндіге тү суінен болғ анын дә лелдейтін айғ ақ ты деректер болмағ ан соң ол жө нінде дө п басып айту қ иын. Бірақ тең із табанының сә л болса да биіктеуіне, ә сіресе шығ ыс бө лігінде, ө зен тұ нбасының қ атысы бар екенін жоқ қ а шығ аруғ а болмайды.

Арал тең ізінің астындағ ы шө гіндінің қ ұ рамын батиметриялық ә діспен зерттегенде оның негізгі массасы карбонатсыз материалдардан жиналғ аны белгілі болды. Тең іздің шығ ыс жағ ындағ ы тайыз бө лігінде ірі бө лшектер қ ұ м (md 0, 35-0, 15 мм, бө лшектердің орташа диаметрі), онан ары батысқ а қ арай терең деген сайын шө гіндінің негізі алеврит (md 0, 1-0, 01 мм), ең терең батыс бө лігінде (Арал грабені) ө те майда пелит (md 0, 005-0, 001 мм) шө гінділері тарағ ан. Ә рине, ө зен ағ ысымен келген бө лшектердің тең із суына тү скен соң таралуы тү рліше болады. Ағ ыстың тең ізбен тоғ ысқ ан жерінде ең ірі қ ұ м бө лшектер, ал онан ары сортталғ ан аллювий шө гіндіге тү седі. Ең соң ында ө зен ағ ысының ық палы болмағ ан бө лігінде тең іздің байырғ ы терригендік шө гінділері жиналады.

Ө зен суымен тең ізге жеткен лайдың шө гіндіге тү суіне тең із суындағ ы тұ здардың коогуляциялық ә сері, тотығ у-тотық сыздану реакцияларынан пайда болатын шө гінділер, температура мен газ режимі, ә р тү рлі организмдердің, су астындағ ы жә не тең із бетіндегі ө сімдіктердің ық палы болады. Шө гіндіге тү сетін лайдың мө лшеріне антропогендік қ ызметтің ә сері аз болмаса керек. Ө йткені, ө зен суының белгілі бө лігі егіс далаларына таратылып, онымен бірге лайдың едә уір бө лігі егістік жерге тү седі.

Ө зен ағ ысының тең ізге қ ұ йғ ан тұ сында терригендік грунттың бетін аллювийлік шө гінділер бү ркеп жатыр. Мұ нда тең із шө гінділерінің бір бө лігі ө зен ағ ысымен келетін химиялық шө гінділердің ү лесіне тиеді. Арал тең ізіндегі химиялық шө гінділердің негізгі формасы корбонаттар болса керек.

Тең із астынан шық қ ан жаң а қ ұ рлық та топырақ қ ұ рылу процесі байырғ ы терригендік жә не аванатыраудағ ы аллювийлік шө гінділерде жү реді. Олардың қ ұ рамындағ ы химиялық жә не органикалық заттардың мө лшеріне, грунттың тең із суынан босағ ан мерзімінің ұ зақ тығ ына жә не ө сімдік жабынының қ алың дығ ына байланысты мелиоративтік кү йі ә р тү рлі топырақ тар қ алыптасуда. Зерттеулердің барысында алынғ ан топырақ кесінділерінің генетикалық қ абаттары туралы мә ліметтер мен олардың мелиоративтік кү йін кө рсететін лабораториялық талдаудың нә тижелерін келтіреміз.

Кесінді салғ ан телім даласының Оң тү стік батысында Қ аратерең елді мекенінен батысқ а қ арай 45 км-де. Бұ л жердің тең із суынан босағ анына қ азір 18 жыл. Оның себебі грунттың қ ұ рамы қ ұ мшық, сонан болса керек қ абығ ы жұ мсақ

3-кесте. Қ аратерең елді мекенінің батыс бө лігіндегі грунттық қ абаттың қ ұ рамына қ арай топтасуы

Р/с	Грунтты қ абат, см	Сипаттамасы
	0-12	Сұ р тү сті майда қ ұ мшық. ө сімдіктің майда тамырлары бар.
	12-22	Қ оң ыр тү сті саз аралас майда қ ұ мшық.
	22-34	Сұ р тү сті майда қ ұ мшық, темірдің тотығ ы (Fe2O3) жиналғ ан саз аралас майда қ ұ мшық жұ қ а белдеу тә різді басқ а қ абаттармен аралас қ абаттасып орналасқ ан.
	34-60	Жоғ ары жағ ы кө гілдір тү сті саздақ грунт, ә р жерде темірдің тотығ ы жиналғ ан сұ р тү сті қ ұ мшық профильдің тө менгі жағ ында орналасқ ан.
	60-74	Саздақ қ абат темірдің тотығ ы жиналғ ан қ ызғ ылт тү сті қ абаттармен аралас қ абаттасып жатыр.

Қ аратерең нен батысқ а қ арай 22 км жерде «Қ ұ йылыс» жазығ ының оң тү с тік батыс бө лігінде салынды. Грунт беті кә дімгі тақ ырлау топырақ тың беткі қ абатына ұ қ сас тілімденіп кеткен, саз қ абыршақ ты. Ө сімдігі жұ таң. Ө сімдік жабынының тү рлік қ ұ рамы Жың ғ ыл, Қ арабарқ ын, Итсигек. Тө менгі белдікте сиректеу ө скен ә р тү рлі майда эфемерлер.

Тең із суынан ертерек босағ ан «Қ ұ йылыс» жазығ ының қ арапайым топырағ ында тұ здың концентрациясы (қ ұ рғ ақ қ алдық ) – 1, 76% (0-13 см). Бұ л онша жоғ ары кө рсеткіш емес. Профиль бойынша тө менгі қ абаттарда – 1, 5%. Тұ здың қ ұ рамында сульфат анионы (0, 82%) мен кальций катионы (0, 03%) кө птеу. Соғ ан қ арағ анда тұ здардың ішінде СаSO4-ның ү лесі басым екені байқ алады. Профильдің жоғ арғ ы бір метрлік бө лігінің екінші жартысында

(64 см-ден тө мен) галит пен сульфат натрийдің мө лшері кө птеу. Топырақ тың бұ л тү рін шаруашылық қ а пайдалануғ а қ азір қ олайлы емес (4 – кесте).

4 – кесте. Қ аратерең елді мекенінің оң тү стік батыс бө лігіндегі топырақ қ абатының жіктелуі

Р/с	Грунтты қ абат, см	Грунтты қ абаттың қ ұ рамына сипаттама
	0-13 см.	Сұ р тү сті ө те майда қ ұ мшық, қ ұ рғ ақ, ө сімдік тамырлары сирек.
	13-35 см.	Қ оң ыр тү сті саз, ә р жерде шіріген ө сімдік тамырларының қ ызғ ылт тү сті ізі бар, ө те тығ ыз саз, кірпіш тә різді тү йіршіктерге бө лінеді, ө сімдіктің тамырлары сирек, аздап ығ алы бар.
	35-64 см.	Сұ р тү сті ө те майда қ ұ мшық, темір тотығ ының қ ызғ ылт тү сті дақ сияқ ты белгілі бір жү йесіз шашыраң қ ы тарағ ан, майда қ абаттары кө лденең жатыр. Ығ алы бар.

Аралдарияның (ө зеннің кө не дә уірдегі негізгі арналарының бірі) аванатырауы. Ақ лақ тан солтү стік-батысқ а қ арай 21 км. Қ аратерең тү бегінің оң тү стік-батыс мү йісін айналып, қ азіргі Кө карал бө гетіне баратын ескі сү рлеу жолғ а жақ ын. Грунт беті тілімденген, тү сі боз оқ панды.

Ө сімдік жабынын бұ талардан Жың ғ ыл, Қ арабарқ ын жә не қ ұ мдау телімдерінде ө сімдігінің кө пшілігін ә р тү рлі эфемерлер қ ұ райды (5 – кесте).

5– кесте. Кө карал бө гетіне баратын ескі сү рлеу аванатыраудың грунтты телімдерінің жіктелуі

Р/с	Грунтты қ абат, см	Грунтты телімдерге сипаттама
1	0-13	Сұ р тү сті майда қ ұ мшық, қ ұ рғ ақ, ө сімдік тамырлары жоқ.
	13-72	Тығ ыз саз, сұ р тү сті, темірдің тотығ ы (Fe2O3) кө п аздап ығ алы бар.
	72-89	Саздақ, боз тү сті, лёсс тә різді лайдан шө гіндіге тү скен, оқ та-текте жұ қ алау сарғ ыш тү сті қ ұ мды саз қ абаттар кездеседі, ығ алы бар.

Аралдарияның қ ұ ярлығ ындағ ы (аванатырау) аллювийлік шө гіндіде пайда болғ ан топырақ тү рінің мелиоративтік кү йі тә уір. Шө гіндінің кө пшілігі алеврит бө лшектерден жиналғ ан тү сі ақ шыл-сарғ ыш (қ ұ ла) лесс тә різді, жұ мсақ, қ уыстылығ ы жоғ ары. Мұ нда профильдің беткі қ абатында тұ здың мө лшері (қ ұ рғ ақ қ алдық ) – 0, 48%, ал тө менгі қ абатта – 1, 08%. Профильдің тө менгі жағ ында жалпы тұ здың концентрациясы кө птеу екені байқ алады. Тең іздің қ ұ рғ ағ ан орнындағ ы топырақ тү рлерінің ішінде осы аванатыраулық тү рі егін егуге жарайды.

Ақ кө л тең із толтығ ының судан босағ анына 40 жылдан асып барады. Осы уақ ыт ішінде оқ та-текте қ олтық қ а ө зен суы тү сіп, соң ғ ы рет 2001 жылы су болғ ан еді. Сонан бері қ ұ рғ ақ. Сол кезде шық қ ан қ амыс пен басқ а шө птер грунт бетінде қ алың «қ опақ » қ алдырды. Қ азір ө сімдік жоқ. Шала шіріген органикалық массаның (0-13 см) қ ұ рамында тұ з кө п. Оның басым бө лігі NaCl мен Na2SO4 тұ здарының ү лесіне тиеді. Органикалық массаның («қ опақ ») астындағ ы грунт профильінде тұ здың концентрациясы онша кө п емес – 1, 48-1, 06%. Соғ ан сә йкес иондардың концентрациясы орташа дең гейде. Тең із астынан шық қ ан осы жерге дә нді дақ ылдар мен кө кө ніс-бақ ша егуге болады.

Топырақ тағ ы тұ здардың иондық қ ұ рамын салыстырғ анда кальцийдің (Са) концентрациясы ондағ ы НСО3 мен SO4 аниондарының мө лшерінен аздау екені кө зге тү седі. Демек, грунтте жиналғ ан тұ здардың қ ұ рамында гипстің (Са SO4) мө лшері басым жә не онымен бірге басқ а да сульфат тұ здары болса керек. Бұ л соң ғ ыларының ішінде натрий сульфатының (Na2SO4) ү лесі кө бірек деуге негіз бар.

Қ азіргі кезде тең іздің қ ұ рғ ағ ан орнында топырақ қ ұ рылу процесінің екпіні мен бағ ыты ә р бө лігінде бірдей емес. Ол шө гінділердің химиялық қ ұ рамына, грунттың су астынан шық қ ан мерзімінің ұ зақ тығ ына жә не шө п жабынының жетілуіне байланысты ә р тү рлі дең гейде тұ р. Қ иыр батысында шө птесінсіз терригендік жалаң аш грунтте топырақ қ ұ рылу процесі жаң а басталып келеді. Шығ ыс жағ ында мелиоративтік кү йі орташа қ арапайым топырақ тү рі пайда болғ ан. Мұ нда шаруашылық айналымғ а қ осатын жер телімдері бар.

- Тең іздің қ ұ рғ ағ ан орнындағ ы шө гінділерде пайда болғ ан топырақ тү рінің қ алыптасуы мен даму бағ ыты субаэралдық сортаң дау топырақ қ атарымен жү руде. Бұ л Арал ө ң ірінің табиғ и-климат жағ дайына тә н қ ұ былыс;

- Қ арапайым топырақ тү рінің мелиоративтік кү йі мен шаруашылық қ а жарамдылығ ы шө гіндң лердің қ ұ рамына, ө сімдік жабынының биомассасына жә не жергілікті жердің климат жағ дайына қ арай бағ аланады.

- Алдын ала кү рделі мелиоративтік жұ мыстарды орындамай-ақ бірінші кезекте іркіп суаратын (кө кө ніс, бау-бақ ша, дә нді дақ ылдар, жоң ышқ а, жеміс-жидек) дақ ылдар егуге аллювийлік топырақ тар мен қ ұ рғ ақ кө лтабандар жарайды.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 Следующая ⇒