Вербалды қарым-қатынас техникасы

Вербалды емес қ арым – қ атынас жү йесі ө те маң ызды болғ анымен, ол тек ойды айқ ындап, нақ тылайды жә не нақ ты бір ақ паратты эмоция арқ ылы білдіреді.

Ал вербалды қ арым – қ атынас қ ұ рамы кү рделі болып табылады.

Лексика (гр " lekikos" – сө здік) – бір тілде барлық сө здердің жиынтығ ы деген ұ ғ ымды білдіреді. Оны сө здік қ ұ рам деп те атайды.

Фразеология (гр" phrasis" – сө здік манерасы) тұ рақ ты сө з тіркесі.

Грамматика (гр" gramma" - ә ріп жазу) – тіл қ ұ рамы, тіл формаларының жү йесі, сө з айтудың ә дісі, синтаксистік конструкция тіл қ арым-қ атынасының негізін қ ұ раушы.

Синтаксис (гр " syntaxis" – орын тә ртіп қ ұ ру) – сө з, сө з тіркесін сө йлем қ ұ растырудың тә сілі.

Дикция (лат " dictio" – оқ ылу, айтылу) – сө здердің оқ ылу жә не айтылу манерасы.

Вербалды коммуникация жү йесі

Грамматика

Лексика

Морфология

Фразеология

Сө з қ ұ рамы

Таң дау дағ дысы

Синтаксис

Дикция

Сө йлеу қ арым-қ атынасы тек сө йлеу ғ ана емес. Ол ойды нақ тылап сө з, сө йлем арқ ылы жеткізуінің кү рделі тү рі. Ол яғ ни қ арым-қ атынасқ а дә л сө з тауып, одан сө йлем қ ұ рау, сө йлеу, серіктес адамды тың дау, оның ойын, ұ станымын айқ ындау тағ ы басқ а.

Тілді білу ол барлық сө йлеу қ арым-қ атынасының мә дениетін ұ йғ арады, ойды жинақ тау дағ дысы серіктес адамғ а тү сінікті ету жеткізе білу, оның реакциясына уақ ытында жауап қ айтару, серіктесін сендіру.

Сө йлеу қ арым-қ атынасының мә дениетінде тіл сө зді кең, нақ ты, мә нерлі, мағ ыналы етіп жеткізу ү шін қ олданады. Ол лексикалық, грамматикалық. Фонетикалық мә дениетінен тұ рады.

Лексикалық мә дениет адамның сө з байлығ ын, қ олданатын сө здердің нақ тылығ ын, мә нерлігін кө рсетеді.

Грамматикалық мә дениет сө здің толық, нақ ты етіп қ ұ рылым кө рсетеді.

Фонетикалық мә дениет сө здің дұ рыс оқ ылуы жә не нақ ты дикциясы арқ ылы серіктесіне ойдың мағ ынасын жеткізу.

Адамның қ азіргі лексикасы сө йлеу қ арым-қ атынас мә дениетінде оның ой толғ ауы мен ө мірлік тә жірибесіне оның дұ рыс емес, тө менгі профессионалдық лексикасын жағ ысмыз қ абылдауы мү мкін.

Сө йлеу қ арым-қ атынас процесінде барлығ ы маң ызды: серіктесіне қ алай ү ндеу, ә ң гіменің басында жә не аяғ ында не айтылуы, ойды білдіруге қ олданылатын сө здер т. б.

Кә сіпкер оның ә ріптесінің ә ң гімелесу барысында тө менгі профессионалдық терминді қ олдануына дайын болуы керек. Ол келе жатқ ан кездесудің тақ ырыбын, оның профессионалдық сө здігін білуді қ ажет етеді.

Тә жірибенің кө рсетуі бойынша қ ысқ а ә рі мағ ыналы сө здер ө те оң ай жә не нақ ты тү сінік қ абылданады.

Іскерлік қ арым-қ атынаста монолог жә не диалог сияқ ты формаларын ажырта білу ө те қ ажет. Монолог негізінде серіктеске бағ ытталмағ ан. Ол ақ паратты, мә ліметті жеткізуге арналғ ан. Қ арым-қ атынас барысында монолог 20-50% коммуникациялық эффектісін беретінін есте сақ тау керек. Бұ л ақ парат ә рекеті де орташа эффект береді жә не қ айтарма байланысын міндет етпейді.

Диалог эффектісі маң ыздырақ. Ол монолог пен белсенді тың даудан тұ рады. Сө йлесу қ арым-қ атынасының осы екі тү рі де жекеше, сондай – ақ кө пшілік ә рекетінде қ олданылады.

Сө йлеу қ арым-қ атынас эффектісі жоғ арылату ү шін арнайы коммуникативтік техникаларды қ олдану қ ажет.

Вербалды коммуникативтік техника – бұ л ақ паратты монолог жә не диалог ә рекетімен жеткізу, кө пшілік алдында сө з сө йлеу, тү сінікті жә не белсенді тың даудың қ абілеті.

Вербалды коммуникативтік техниканы дұ рыс қ олдану ү шін серіктесінің актуалдық модальностін кө рсететін тә сілдерді білуі керек. Модальность жә не техника жұ мысының негізін тү сіну ү шін келесі жағ дайды анық тау қ ажет. Адамның ой-санасы белгілі бір ортада қ ызмет ететіні белгілі. Адамның ә с-ә рекеті мен оның бұ рынғ ы тә жірибесі, сондай-ақ ойдан қ ұ растырғ ан қ иялдар мен есте сақ талғ ан бейнелер билейді.

Сыртқ ы ө мір жә не ой-санамен ү ш модальность арқ ылы ә рекеттеседі – негізгі бейнелер жү йесі, тү йсіктер жә не елестер: визуалдық (кө ру), аудиалдық (есту), кинестетикалық (сезу),

Негізінде, адамның ақ паратты қ айта қ ұ растыру барысында модальностарының біреуі басты болып келеді. Мұ ндай модальность адамның басты репрезентивті жү йесі деп аталады. Осығ ан байланысты модальностер 3 группағ а бө лінеді:

визуалдық (ақ паратты бейне ретінде қ абылдау жә не қ айта қ арастыру)
аудиалдық (ақ паратты дыбыс жә не сө з ретінде қ абылдау жә не қ айта қ арастыру)
кинестетикалық (ақ паратты тү йсіну арқ ылы қ абылдау жә не қ айта қ арастыру)

Қ арым-қ атынаста ақ парат нақ ты тү рде беріледі, егер де ақ парат серіктесінің модальностіне жақ ын, ұ қ сас термині қ олданылса.

Осығ ан байланысты коммуникация қ арым – қ атынасты ақ паратты дербес беру жә не қ абылдауы мә лімет ретінде кө рсетіледі, вербалды жә не вербалды емес жү йесінің визуалдық, аудиалдық, кинестетикалық, аудио-визуалдық, визуалды-кинестетикалық каналдар кө мегімен беріледі. Коммуникациялық қ ұ ралдар мен каналдардың икемді етіп пайдалануы қ арым-қ атынас ә рекеттесуінің мақ сатына ә келеді.

Вербальді коммуникация. Сө йлеу – бұ л вербальді коммуникация, яғ ни тілдің кө мегімен қ арым-қ атынас жасау процесі. Вербальді коммуникацияның қ ұ ралы болып қ оғ амдық тә жірибеде белгілі бір мағ ынаны қ ұ райтын сө здер табылады. Сө здер дауытап, іштей айтылуы, жазылуы мү мкін немесе естімейтін адамдарда олардың орнын мағ ына беретін ерекше ым-ишаралар, жесттар басуы мү мкін (дактиология деп аталады, онда ә рбір ә ріп саусақ қ озғ алыстарымен белгіленеді жә не жесттік сө йлеу, мұ нда жест тұ тас бір сө здің немесе сө здер тобының орнын басады).

Сө йлеудің мынандай тү рлері бар: жазбаша жә не ауызша сө йлеу, соң ғ ысы ө з кезегінде диалогтық жә не монологтық деп бө лінеді.

Ауызша сө йлеудің ең қ арапайым тү рі диалог, яғ ни қ андай да бір мә селені бірлесіп талдайтын жә не бірлесіп шешетін ә ң гімелесушілердің ә ң гімесі болып табылады. Ауызша сө йлеуге репликалар, ә ң гімелесушінің жекелеген сө здері мен фразаларын қ айталау, сұ рақ тар қ ою, толық тырулар, сө йлеушіге ғ ана тү сінікті намектарды қ олдану, ә р тү рлі кө мекші сө здер мен??? тә н. Бұ л сө йлеудің ерекшелігі ә ң гімелесушілердің ө зара тү сінісу дә режелеріне, олардың ө зара қ атынастарына тә уелді. Ә ң гімелесу кезінде эмоционалдық қ озу дең гейінің ү лкен мә ні бар. Жабырқ ау, қ уанғ ан, қ орық қ ан, ашуланғ ан, таң даныс ү стіндегі адам тыныш кү йде болғ ан кезіндегідей сө йлемейді, тек басқ а интонацияларды ғ ана емес, сондай-ақ, басқ а сө здерді?? жиі қ олданады.

Ауызша сө йлеудің екінші тү рі – монолог, мұ нда бір адам оны тың дап отырғ ан екінші адамғ а немесе кө п адамдарғ а қ арап сө йлейді: бұ л мұ ғ алімнің ә ң гімесі, оқ ушының жауабы, баяндама жә не т. с. с. монологтық сө йлеудің ү лкен композициялық кү рделілігі бар, ойдың аяқ талуын, грамматикалық ережелерді қ атаң сақ тауды, монолог айтушының айтқ ысы келгендерінің қ атаң логика мен жү йелілікпенбаяндалуын талап етеді. Монологтық сө йлеудің диалогтық сө йлеумен салыстырғ анда ү лкен қ иындығ ы бар, оның развергнутое формасы онтогенезде кешірек дамиды. Еркін, қ иындық сыз ә ң гімелесе алатын, бірақ монологтық сипаты бар ауызша хабарлама жасауда (баяндама, т. с. с. ) алдын-ала жазып дайындалғ ан мә тінге жү гінетін адамдардың кездесетіні кездейсоқ емес. Бұ л кө бінесе мектеп оқ ытушыларының оқ ушылардың бойында монологтық сө йлеуді қ алыптастыруғ а байланысты жұ мыс жү ргізуге жеткілікті кө ң іл қ оймағ андық тарының салдары.

Жазбаша сө йлеу ауызша сө йлеуге қ арағ анда адамзат тарихында кө п кейін пайда болды. Ол кең істік пен уақ ытқ а қ атысты алшақ ораласқ ан адамдар арасында қ арым-қ атынасқ а деген қ ажеттіліктердің нә тижесі ретінде пайда болды жә не пиктографиядан дамып шық ты (ол кезде қ азіргі жазу пайда болғ анғ а дейін ойлар шартты схемалық суреттер арқ ылы берілді, мың дағ ан сө здер бірнеше ондағ ан ә ріптердің кө мегімен жазылды).

Жазу арқ ылы адамдардың жинағ ан тә жірибелерін ұ рпақ тан ұ рпақ қ а қ олайлы тү рде жеткізу мү мкін болды, ө йткені оларды ауызша сө йлеудің кө мегімен беру кезінде ол бұ рмалануы, ө згеруі, тіпті ізсіз жоғ алып кетуі мү мкін. Жазбаша сө йлеу ғ ылымда пайдаланылатын кү рделі таң дауларды дамытуда, кө ркем бейнелерді беруде маң ызды рө л атқ арады. Жазу мен оқ у мектепте баланың ақ ыл-ой горизонтын кең ейтеді жә не білімдерді мең геру мен хабарлаудың маң ызды қ ұ ралы болып табылады. Жазбаша сө йлеуді пайдалану барынша дұ рыс тұ жырымдамалар жасау, логика мен грамматика ережелерін қ атаң сақ тау, ой мазмұ нының терең болу қ ажеттілігін туғ ызады.

Сө йлеу механизмі. Сө йлеу тү рлі механизмдер арқ ылы жү зеге асып отырады да, олардың нақ тымазмұ ны мен мә ніне, мақ сатына орай дамиды. Сө здерді қ абылдағ анда біз «сигналдардың сигналы» (2 сигнал жү йесі, бұ л – адамның сө йлеу ә рекетімен байланысты жоғ ары жү йке қ ызметі) арқ ылы тітіркендіру нә тижесінде нә рселердің мә н-жайын қ абылдап, олар туралы хабар аламыз. Ә рине, ондай хабарлар саналы да, санасыз да болуы мү мкін. Осы орайда, сө йлеудің физиологиялық негізі И. П: Павлов іліміндегі екінші сигнал жү йесіне негізделеді. Ал екінші сигнал дыбысты сө збен, сө йлеу ә рекетімен байланысты. Адам сыртқ ы тітіркендіргіштерге ә серленіп қ ана қ оймай, оларды тең мағ ынада сө з арқ ылы бейнелейді. Халқ ымызда «Кө з жеткізбегенді сө з жеткізеді» деген тамаша мақ ал бар. Мұ ның мағ ынасы тікелей таным арқ ылы бейнеленетін заттар мен қ ұ былыстардың қ асиеттері тү йсік, қ абылдау, елес, процестерінің шектеулі шең берін терең дете тү сіп, олардың мә н-мағ ынасы сө з бен сө йлеу ә рекетінің бейнелеуші – танымдық ерекшеліктері арқ ылы барынша ұ ғ ынық ты бола тү седі дегенге саяды.

Сө йлеудің динамикалық локализациясы. Осыдан 130 жылдай бұ рын (1861 ж. ) француз ғ алымы П. Брока адамның ми қ абығ ындағ ы сол жақ жарты шардың маң дай алабының ү шінші бө лігінде тө менгі қ атпарларда дыбысты дұ рыс айта алмай, сө йлеуде қ иналатынын анық тағ ан. П. Брока мидың бұ л бө лігін «сө здерді бейнелеудің қ озғ аушы орталығ ы» деп атады. Кейінірек, 1874 жылы К. Вернике мидың осы бө лігінің самай жағ ындағ ы жоғ ары қ атпарында сө здердің бейнелерін сезіп білу орталығ ы орналасқ ан деген қ орытынды жасады. Дегенмен, мұ ндай кө зқ арастар мен зерттеулердің жеткіліксіздігін Д. Джексон (1835-1911ж. ) сынағ ан болатын. Одан кейінгі кезең дерде физиологтар мен психологтар П. К. Анохин, Н. А. Бернштейн, А. Р. Лурия, А. Н. леонтьев, Д. Н. Узнадзе, АҚ Ш-та Дж. Миллер т. б. ө з зерттеулерінде сө йлеу ә рекеті жө ніндегі Брока мен Вернике тү сініктерінің дә лелдері жеткіліксіз екендігін ашып кө рсетті. П. К. Анохин сө йлеу ә рекетінің физиологиялық механизмін арнайы жә не бірнеше қ ызмет атқ аратын ө те кү рделі, сө йлеуге арналғ ан жү йе ретінде тү сіндірді. Ал екінші бір жү йе оны қ амтамасыз етіп отыратын ә рекет орталық тары екенін дә лелдейді. Сө йлеу механизмі – Н. И. Жинкиннің зерттеуі бойынша аса кү рделі ә рі сатылы процесс. Сө здерді қ абылдау мен тү сіну кү рделі механизмдер арқ ылы жү зеге асып отырадды.

Адамның сө йлеуі кү рделі психологиялық процесс екендігі жә не оның жоғ ары жү йке қ ызметімен байланысты болып тү р-тү рге бө лінуі, олардың орталық тары мидың тү рлі алаптарында орналасатыны жө нінде айтуғ а болады. Мә селен, ауызша сө йлеудің орталығ ы мидың маң дай алабында орналасқ ан болса, жазу сө зінің орталығ ы мидың желке бө лігінде орналасқ ан.

Сө йлеу ә рекетінің бұ зылуы мидың белгілі алабының зақ ымдануына байланысты. Осындай зақ ымдану салдарынан адам сө зінің жү йесі жә не бірізділігі жойылып, афазиялық жағ дайғ а ұ шырайды. Афазиялар ү лкен ми жарты шарларының белгілі бір алаптары жарақ аттанып, ісік пайда болғ анда, не тү рлі ауруларғ а ұ шырағ анда пайда болады. Афазиялар динамикалық, эфференттік, афференттік қ озғ алысты жә не семантикалық, сенсорлық болып бө лінеді. Осы салада зерттеу жү ргізген ә йгілі психолог ғ алым А. Р. Лурия еді. «Афазия» деген грек сө зінің мә нісі – мидың зақ ымдануы салдарынан адамның сө йлеу қ абілетінің толық жойылуы, не ө зге адамдармен қ арым-қ атынасындағ ы сө йлеу қ абілетінің мардымсыздығ ы дегенді білдіреді. Сө йлеу қ абілетінің мұ ндай кемістігінің тү рлері ә р қ илы. Динамикалық афазияғ а ұ шырағ ан адам сө здерінің реттік қ ұ рылымы бұ зылатын болса, ал эфференттік қ озғ алыс афазиясында сө здер мен сө йлемдердің грамматикалық жү йесі бұ зылады.

Афференттік қ озғ алыс афазиясы – сө здерді буындарғ а бө ліп айта алмай қ иналудағ ы кемістік. Ондай адамдар жеке дыбыстарды да айта алмайды. Семантикалық афазия - ә рбір сө здің грамматикалық қ ұ рылысы мен мә нін жеткізудегі кемістік. Мысалы, осындай кемістігі бар адам «ә кесі», «ағ асы» деген сө здерді дұ рыс айтқ анымен, «ә кесінің ағ асы» не «ә кесінің інісі» деген сө здердің мә нін ажырата алмайды. Сенсорлық афазия ауруына душар болғ ан адамдар сө здерді дұ рыс қ абылдай алмай, олардың дыбыстық бө лшектерінің мә нісін тү сінбейді.

Сө йлеуде кездесетін афазиялық кемістіктердің бә рі де – жан жү йесі кү йзеліске душар болғ ан немесе ө зінің кім екенін де аң ғ ара алмай, ә р тү рлі сандырақ тарды айтып, елірме ауруғ а ұ шырағ ан, сө йлеу қ абілеті бұ зылғ ан адамдарда болып отыратын қ ұ былыс.

Сонымен6 сө йлеу ө те кү рделі қ ызмет болғ андық тан, сө йлеу іс-ә рекеті ү ш тү рлі орталық пен қ амтамасыз етіледі.

Броктың сө йлеу қ озғ алыс орталығ ы. (Бұ л орталық зақ ымданғ ан жағ дайда адам дыбыстарды ести алғ анымен ауызша сө йлеу жойылады).
Верникенің есту сө йлеу орталығ ы басқ алардың сө зін есту жә не тү сіну мү мкіндігін қ амтамасыз етеді. (Бұ л орталық зақ ымданғ ан жағ дайда адам басқ а адамның сө зін тү сінбейді).
Детериннің кө ру сө йлеу орталығ ы немесе оқ у немесе жазбаша сө йлеу орталығ ы. (Бұ л орталық зақ ымданғ ан жағ дайда оқ у қ абілетінің жоғ алуы байқ алады).

Сө йлеу орталық тары сол жақ ми жарты шарларында орналасқ ан (оң жақ ми жарты шары бұ л мағ ынада «мылқ ау немесе сақ ау» жә не «саң ырау» болып табылады). Оң жә не сол жақ атқ аратын қ ызметіне қ арай мидың оң жә не сол жақ ми жарты шарлары симметриялы болмайды (сол жақ ми жарты шары – дененің оң жағ ын басқ арады жә не керісінше).

«Сө йлеу» мен «тіл» ұ ғ ымдары бірдей емес. Сө йлеу дегеніміз – адамдардың тіл арқ ылы басқ а адамдармен қ арым-қ атынас жасау ә рекеті. Бұ л қ арым-қ атынасты ә р адам ө зінше, бірақ та сол ұ лттың қ олдванып жү рген тіл қ ұ ралдары арқ ылы іске асырады. Ал тіл болса, осы қ ұ ралдардың (дыбыс, сө з, сө йлем, осылардың арасындағ ы байланыс) жү йесі, яғ ң ни, дыбыс қ оры жә не сө здік қ оры сондай-ақ, грамматикалық формалар болып табылады. Тіл қ оғ амдық ө ндірістің даму барысында, адамдардың ө зара сө йлесі процесінде пайда болады, сө йтіп, адам дайын тілді игереді.

Тіл адамның санасы мен ақ ыл-ойын дамытушы фактор екендігін К. Маркс бір сө збен ғ ана тү йіндеп, «Тіл – сананың жиынтығ ы» дейді. Ал, қ азақ психологы М. Мұ қ анов: «Ой – жолаушы, тіл – кө лік, адамның басы - станция» деп бейнелік сө здермен ө те керемет ө рнектеп кеткен.

Тіл – қ оғ амдық қ ұ былыс жә не табиғ аттың адамғ а берген дарыны. Карталар, сызулар, есептеу қ ұ ралдары сияқ ты т. б. шартты белгілермен бірге ол да психологиялық қ ұ рал болып табылады. Ө йткені, сол белгілердің барлығ ы обьективтік шындық ты біздің санамызда ә р алуан таң балармен бейнелеп, олардың сыр-сипатын, мә н-жайын білдіреді. Осы бағ ытта қ арастырғ анда тілдің ө зі, сө здердің бә рі – таң ба, заттар мен қ ұ былыстардың белгісі.

⇐ Предыдущая 1 2 345 Следующая ⇒