Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.

Тұ лғ а — жеке адамның ө зіндік адамгершілік, ә леуметтік, психологиялық қ ырларын ашып, адамды саналы іс-ә рекет иесі жә не қ оғ ам мү шесі ретінде жан-жақ ты сипаттайтын ұ ғ ым. Адамның ә леуметтік қ асиеттерінің жиынтығ ы, қ оғ амның даму жемісі жә не белсенді қ ызмет ету мен қ арым-қ атынас орнату арқ ылы жеке адамды ә леуметтік қ атынастар жү йесіне енгізудің жемісі.

Философиялық тү сінік бойынша - Тұ лғ а философиялық тұ рғ ыда адамды “адам” ретінде тануғ а, яғ ни оның рухани-адамгершілік, ділдік, мә дени қ ырларына баса назар аударумен пайымдалады. Психология тұ лғ аның ө зіне тә н кү ш-жігерін, мінез-қ ұ лқ ын, психофизиология ерекшеліктерін зерттейді. Социологияда тұ лғ а қ оғ ам мү шесі ретінде қ арастырылып, оның ә леуметтік қ ырлары, саналы қ оғ амдық ә рекеті жан-жақ ты зерттеледі. Қ оғ амдық -гуманитарлық ғ ылымдар саласының қ ай-қ айсында болсын адам орталық мә селе болғ андық тан олар тұ лғ а ұ ғ ымын ортақ қ олданып, ә рқ айсысы ә р қ ырынан зерттеп-таниды жә не осы ғ ылым салаларының зерттеу нә тижелерінің ө зара ық палдастығ ы мен бір-біріне ә сері бар. Ә р ғ ылым саласы тұ лғ а сө зіне ө зіне тә н танымдық -ұ ғ ымдық мағ ына сыйғ ызады.

Психологиялық тү сінік бойынша - Тұ лғ а психологияда ө зінің ө мір жолын белгілей алатын, қ айталанбас даралық ерекшелігін сезінетін субъект. Тұ лғ а адам ұ ғ ымынан гө рі нақ ты мағ ынағ а ие. Ө йткені адам тұ лғ алық сипатты иелену ү шін ө з “менің ” ө зге “менен” ажыратып, есейіп, ө з бетінше дербес ә рекет ету мү мкіндігін ашуы керек. Яғ ни, белгілі бір мә нді іспен айналысатын, азды-кө пті білімі, ө мірлік тә жірибесі, дү ниетанымы мен сенімі бар адамды тұ лғ а деп атайды. Қ азақ ұ ғ ымында бала мұ ндай азаматтық атқ а бозбалалық шақ та ие бола бастайтынын “Он ү ште отау иесі” деген мақ алдан кө руге болады. Халық та ө зінің ө негелі істерімен, имандылығ ымен ерекшеленген адамды ерекше қ астерлеп, кісілігі бар тұ лғ а дейді. Тұ лғ а бойындағ ы адамгершіліктің кө рінісі ар-ұ ятқ а кір келтірмеуінен, намысын жоғ ары ұ стауынан байқ алады.

Тұ лғ ааралық қ атынас - Тұ лғ ааралық қ атынас — этно психологияда ә рбір тайпаның, халық тың ұ лттық дә стү рлерге байланысты ә дет-ғ ұ рыптары, салт-дә стү рлері жә не т. б. Тұ лғ ааралық қ атынас ә рбір халық пен ұ лттың этностық қ арым-қ атынас ерекшеліктерімен ө згешеленеді. Мысалы, қ арым-қ атынастың абысын-ажын арасындағ ы сақ ина-жү зік, білезік алмасу; ер-азаматтар арасында ер-тоқ ым алмасу; сауғ а тарту, сә лемдеме жолдау жә не т. б. тү рлері болғ ан. Сол сияқ ты, ізет, қ ұ рмет, сыйластық сезімдері де адамдар арасындағ ы қ атынастың бір тү рі болып саналады.

Тұ лғ алық белгілер - Тұ лғ алық белгілер — адамның даралық ерекшеліктерін кө рсететін, психологиялық жә не физиологиялық элементтерін жә не оның ойлауы мен қ ылығ ын сипаттайтын ө мір бойы қ алыптасатын психофизиологиялық жү йе. Тұ лғ алық белгілер теориясы — негізінде " тұ лғ аның ерекшелік белгілері" деген ғ ылыми анық талғ ан терминді қ арастыратын тұ лғ а теориясы. Тұ лғ а қ асиетінің теориясы тұ лғ а дамуының қ ұ рылымын, шығ у тегін, қ алыптасуын қ арастырады.

Тұ лғ аның бағ ыттылығ ы - Тұ лғ аның бағ ыттылығ ы - тұ лғ аның іс-ә рекетін бағ дарлайтын жә не нақ ты бар жағ даяттан біршама тә уелсіз, орнық ты тү рткі-ниеттер жиынтығ ы. Тұ лғ аның бағ ыттылығ ы оның мү дделерімен, бейімдерімен, сенімдерімен, мұ раттарымен сипатталады жә не бұ лар арқ ылы адамның дү ниетанымы білінеді. Тұ лғ аның дамуы — білім беру міндеттері тұ рғ ысынан екі мағ ынағ а ие: 1) тұ лғ аны қ оғ амдық ө мірдің ә р тү рлі саласына жауапкершілікпен қ атысуғ а тә рбиелейді; 2) жеке адамның жан-жақ ты ү йлесімді дамуы, зиятты, ақ ыл-ойы, еркі, сезімі мен оң тайлы логикалық -эмоциялық -психологиялық сапалары мен кө зқ арастары.

Қ арым-қ атынастың адам ө міріндегі маң ызы. Қ арым-қ атынас адамзат қ оғ амының жә не жеке тұ лғ аның жарқ ын ө мір сү руінің міндетті шарты. Қ арым-қ атынас аса ү лкен қ ұ ндылық болып табылады.

Қ арым-қ атынассыз адамның тек ө зін-ө зі танып білу, ә леуметтену яғ ни индивидтің жеке тұ лғ а ретінде дамуы, ә леуметтік тә жірибені адамнан адамғ а, ұ рпақ тан ұ рпақ қ а тарату, ә леуметтік топтардың қ ауымдастық тар мен мемлекеттердің ө мір сү руінің ө зі, сондай-ақ, индивидтің (дара адамның ) психикалық іс-ә рекеті де мү мкін емес.

Адамның оны қ оршағ ан ортамен ө зара ә рекеттесуі қ оғ амдық ө мірде, ең алдымен ө ндірістік іс-ә рекетте адамдар арасында қ алыптасатын объективті қ атынастар жү йесінде жү зеге асады. Қ оғ амның негізі ретінде ө ндірістік қ атынастардың мә нін аша отырып К. Маркс былай деп жазды: «Ө ндірісте адамдар тек табиғ атпен ғ ана қ атынасқ а тү спейді. Олар бірлескен іс-ә рекеттерімен ө зара алмасу ү шін қ анадай да бір тү рде бірлеспей, бірікпей ештең е ө ндіре алмайды. Ө ндіру ү шін адамдар белгілі бір байланыстар менқ атынастарғ а тү седі, ә рі тек осы қ оғ амдық байланыстар мен қ атынастардың шең берінде ғ ана олардың табиғ атқ а деген қ атынасы іске асады».

Объективті қ атынастар мен байланыстар (тә уелді болу, бағ ыну қ атынастары, ынтымақ тастық, ө зара кө мек кө рсету жә нен т. б. ) кез-келген нақ ты топта сө зсіз жә не заң ды тү рде пайда болады. Топ мү шелерінің арасындағ ы мұ ндай объективті ө зара қ атынастардың кө рінісі болып ә леуметтік психология зерттейтін субъективті тұ лғ ааралық қ атынастар табылады.

Топ ішіндегі тұ лғ ааралық ө зараә рекеттесулер мен ө зарақ атысуларды зерттеудің негізгі жолы – бұ л ә р тү рлі ә леуметтік фактілерді, сондай-ақ аталмыш топтың қ ұ рамына енетін адамдардың ө зараә рекеттесулерін терең білу.

Сонымен барлық ө ндіріс адамдардың бірігуін талап етеді. Алайда ешқ андай адамзатқ ауымы егер ө з қ ұ рамындағ ы адамдарарасында байланыс орнамаса, олардың арасында ө зара тү сіністікке қ ол жетпесе толық қ анды бірлескен іс-ә рекетті іске асыра алмайды. Мысалы, мұ ғ алім оқ ушыларғ а бір нә рсені ү йрету ү шін қ арым-қ атынасқ а тү суі керек.

Адамдардың толық немесе жартылай ә леуметтік жә не сенсорлық жағ ынан оң ашалану жағ дайында болғ ан адамдардың психикалық ерекшеліктерін бақ ылауғ а арналғ ан кө птеген зерттеулердің нә тижесі мынаны кө рсетті: ол қ ағ ида бойынша қ абылдау, ойлау, есте сақ тау, эмоционалдық процестердің, т. б. бірқ атар бұ зылуына ә келеді. Осығ ан байланысты аса белгілі эксперименттердің бірі американың ә йгілі зерттеушісі Геронның басшылығ ымен жү ргізілген (1956 ж). Зерттеушілер тобына тө лем ақ ығ а оң ашаланғ ан камерада неғ ұ рлым ұ зақ уақ ыт ө ткізу ұ сынылғ ан. Арнайы қ ұ рылғ ылардың кө мегімен (кө зілдірік, сенсорлық изолятор жә не т. б. ) қ оршағ ан дү ниемен қ арым-қ атынас жасау минимумғ а жетелеп тү сірілді. Адамдармен қ арым-қ атынас жасау мү мкіндігі жойылды. Зерттеушілердің кө бі бұ л экспериментті алғ ашқ ыда оң ай ақ ша табу мен демалу тә сілі дегенге сенді. Алайда, тек кейбіреулері ғ ана мұ ндай жағ дайда 2-3 кү нге дейін ө мір сү руге шыдам білдірді. Анағ ұ рлым мық тылары 6 тә улікке шыдап, мұ ндай жетістікті ү лкен батырлық деп есептеген. Ө йткені зерттелінушілердің 80 пайызынан артығ ы галлюцинацияның қ ұ рбаны болып, «дененің екіге бө ліну», «рухтың денеден бө ліну» сезіміне душар болды, кө бісі қ арапайым арифметикалық жә не логикалық есептерді шеше алмады жә не т. б.

Оң ашалану (изоляция) жағ дайында адамның дауыстап, ө з-ө зімен, қ оршағ ан заттармен, жануарлармен жә не ойдан шығ арылғ ан ә ң гімелесушілермен сө йлесетіні байқ алғ ан. Осы тә різдес жағ дайларғ а ө з еркімен немесе кездейсоқ тық та қ оғ амнан жә не тұ лғ ааралық қ арым-қ атынастан айрылғ ан адамдар мысалы: (тең іздер мен мұ хиттарда жалғ ыз саяхаттағ ан, полярлық жағ дайда қ ыстағ андар, ү ң гірлерді зерттеушілер, жер сілкінісі кезінде ү йінділер астында, елсіз аралдарда қ алғ андар, жеке камерағ а қ амалғ андар т. б. ) дә лел болады.

Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас жасаудың қ ажеттілігі мен маң ызын жапондық тардың жеке басын тә рбиелеп жетілдіру ә рекетіндегі істерінен айқ ын аң ғ аруғ а болады. Адам ө зінің бойындағ ы қ абілеті мен іскерлігін жетілдіруді «Дзен» деп атап, оны неғ ұ рлым ө зін-ө зі сынап кө реді екен. Мұ ндай сынақ адамның денесі мен рухани жағ ынан дамып жетілу жолындағ ы кү рделі қ иындық тарды жең уге тура келеді. Бұ л сынақ бойынша адамның ешкіммен қ арым-қ атынас жасауына тыйым салынып, оны 10 тә улік бойы елсіз даланың ү ң гірінде тіршілік етуге баулитын кө рінеді. Бұ л жапон тілінде « Моритао» делініп, адам ө зімен-ө зі тілдесуге де тыйым салынатын кө рінеді. Мұ ндай жағ дайда адамның рухани дамуы тежеліп, жалғ ыздық тіршіліктің ащы дә мін тататын болады.

Тыйым салынғ ан жағ дайдан босанғ ан адам ауыр халден қ ұ тылғ андай кү й кешіп, кез-келген адаммен сө йлесіп, тілдескенде одан орасан зор лә ззат алып, жан дү ниесі рахаттанғ андай болып, бойындағ ы кү ш-қ уаты артатын кө рінеді. Бұ л жайттардан біздер адамның кез-келген іс-ә рекетінде тілдесіп сө йлеу, қ арым-қ атынас жасаудың шешуші маң ызы бар ә рекет екендігін терең ірек ұ ғ ынамыз. Егер адамдар ө зара сө йлесіп, қ арым-қ атынас жасамаса, онда оның ө мір тіршілігінің мә н-мазмұ ны да болмас еді

Қ арым-қ атынас іс-ә рекеттің тиімді болуының маң ызды факторы болып табылатындығ ы туралы ХІХ ғ. аяғ ында француз физиологы Фере, ал кейіннен Ф. Олпорт ашқ ан еді. В. Меде мен В. М. Бехтерев И. Н. Лангемен бірігіп ә леуметтік фасилитация феноменін суреттеген (ағ ылшынның facilitate - жең ілдету). Индивидтің іс-ә рекетінің жылдамдығ ы мен ө німділігінің жоғ арылауы сол индивидтің ә рекетіне бақ ылаушының немесе бақ талас тү рінде шығ атын шынайы қ атысушылардың немесе оның санасында басқ а адам бейнесінің болуына байланысты. Таныс емес адамдардың енжар қ атысуының ө зі адамның іс-ә рекетінің нә тижесіне ә сер ететіндігі анық талғ ан. Қ асындағ ы адамдар ұ қ сас жұ мыс істегенде немесе олар жұ мыс ү стінде бір-бірімен қ арым-қ атынас жасағ анда мұ ндай ә сер кү штірек болады. Ұ жымдық іс-ә рекеттердің жекелеген іс-ә рекеттерге қ арағ анда анағ ұ рлым ө німді болатындығ ы В. М. Бехтерев эксперименттерінің қ атарында кө рсетілген. Басқ а зерттеушілердің эксперименттерінде шешім қ абылдауда топтық тә сілдің жекелеген тә сілден артық шылығ ын дә лелдейтін нә тижелер алынғ ан. Алайда ғ ылымда басқ а адамдармен нақ тылы қ арым-қ атынас жасаудың ө зі іс-ә рекетнә тижесіне кері ә сер ететіндігін дә лелдейтін басқ а да фактілер анық талғ ан. Осығ ан орай ә леуметтік ингибиция феномені айқ ындалғ ан. Ә леуметтік ингибиция (латынның inhebere – тежеу, тоқ тату) яғ ни басқ а адамдардың (шынайы немесе қ иялдағ ы) қ атысуының орындалып жатқ ан іс-ә рекеттің сапасы мен жылдамдығ ының нашарлауына ә келеді.

Сонымен, қ арым-қ атынас жасау ақ ылды адамғ а ғ ана тә н табиғ и қ асиет жә не ол адамның тіршілік бейнесі мен мә дени ө мірінде, тұ рмыс салтында кү нделікті қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыратын тұ рақ ты шарт. Ойын мен оқ у жә не ең бек адам іс-ә рекетінің негізгі тү рлері осы қ арым-қ атынас арқ ылы дамып жетіліп жү зеге асады. Адамдар ө зара тілдесіп ө мір сү руге бейімделуі организм тіршілігі ү шін су мен ауа, кү н шұ ғ ыласы сияқ ты табиғ и қ ажеттілігімен бірдей.

Қ арым-қ атынастың адамның психикалық дамуына тигізетін ә сері аса маң ызды. Мұ ны госпитализм деп аталғ ан қ ұ былыстан білуге болады. Кең ес ү кіметінің алғ ашқ ы жылдарында балабақ шадағ ы балалардың жақ сы тамақ танып, жақ сы кү тім жасалғ анғ а кө ң іл бө лінген. Алайда жақ ын арада мұ ның жеткіліксіз екендігі анық талды: балалар аурушаң болып даму дең гейінде артта қ алды. Олардың қ имыл-қ озғ алысы дамымай сө йлеу ә рекеті қ алыптасқ ан жоқ. Оның себебі тә рбие ық палының жеткіліксіз, аз болғ анында еді. Госпитализм қ ұ былысын жең у жолы ә р баламен жекелеп жү йелі тү рде қ арым-қ атынас орнату, қ оршағ ан заттармен баланың ә рекетін ұ йымдастыру болып табылады.

Педагогикалық қ арым-қ атынас – бұ л педагог пен оқ ушылардың ө зара ә рекеттесу тә сілдерінің жү йесі. Қ арым-қ атынастың мазмұ нын ең алдымен, хабар алмасу, мұ ғ алімнің ә р тү рлі коммуникативті қ ұ ралдарынаң кө мегімен оқ ушылармен ө зара тү сіністік пен ө зарақ атынастарды ұ йымдастыруы қ ұ райды. Оқ ытушылар мен оқ ушылар ұ жымының қ арым-қ атынас процесін ұ йымдастырмайынша, педагог қ ызметінің дидактикалық жә не тә рбиелік міндеттерін жемісті тү рде іске асыту мү мкін емес. Сонымен, педагог қ ызметіндегі қ арым-қ атынас дегеніміз: біріншіден, жеке оқ у міндеттерін шешу қ ұ ралы ретінде; екіншіден тә рбие процесін ә леуметтік психологиялық қ амтамассыз ету жү йесі ретінде; ү шіншіден, оқ ытушылар мен оқ ушылардың оқ у мен тә рбиенің табысты болуына негіз болатын ө зарақ атынастарының белгілі бір жү йесін ұ йымдастыру тә сілі ретінде, тө ртіншіден, оқ ушы тұ лғ асын онсыз тә рбиелеу мү мкін емес процесс ретінде кө рінеді. Педагогикалық қ арым-қ атынас дегеніміз- мазмұ ны хабар алмасу, оқ у-тә рбиелік ық пал ету жә не ө зара тү сіністікті ұ йымдастыру болып табылатын, педагог пен оқ ушылар ұ жымы арасындағ ы ө зара ә рекеттестік жү йесі, тә сілдері мен дағ дылары. Педагог осы процестің инициаторы болады, оны ұ йымдастырады жә не басқ арады.

Педагогикалық қ арым-қ атынас бір жағ ынан, оқ у-тә рбие процесінің эмоционалдық фоны, ал екінші жағ ынан оның тікелей мазмұ ндық сипаттамасы болып табылады.

Педагогикалық қ арым-қ атынас – бұ л педагог пен оқ ушылардың ө зара ә рекеттесу тә сілдерінің жү йесі. Қ арым-қ атынастың мазмұ нын ең алдымен, хабар алмасу, мұ ғ алімнің ә р тү рлі коммуникативті қ ұ ралдарынаң кө мегімен оқ ушылармен ө зара тү сіністік пен ө зарақ атынастарды ұ йымдастыруы қ ұ райды. Оқ ытушылар мен оқ ушылар ұ жымының қ арым-қ атынас процесін ұ йымдастырмайынша, педагог қ ызметінің дидактикалық жә не тә рбиелік міндеттерін жемісті тү рде іске асыту мү мкін емес. Сонымен, педагог қ ызметіндегі қ арым-қ атынас дегеніміз: біріншіден, жеке оқ у міндеттерін шешу қ ұ ралы ретінде; екіншіден тә рбие процесін ә леуметтік психологиялық қ амтамассыз ету жү йесі ретінде; ү шіншіден, оқ ытушылар мен оқ ушылардың оқ у мен тә рбиенің табысты болуына негіз болатын ө зарақ атынастарының белгілі бір жү йесін ұ йымдастыру тә сілі ретінде, тө ртіншіден, оқ ушы тұ лғ асын онсыз тә рбиелеу мү мкін емес процесс ретінде кө рінеді. Педагогикалық қ арым-қ атынас дегеніміз- мазмұ ны хабар алмасу, оқ у-тә рбиелік ық пал ету жә не ө зара тү сіністікті ұ йымдастыру болып табылатын, педагог пен оқ ушылар ұ жымы арасындағ ы ө зара ә рекеттестік жү йесі, тә сілдері мен дағ дылары. Педагог осы процестің инициаторы болады, оны ұ йымдастырады жә не басқ арады.

Қ арым-қ атынас пен іс-ә рекеттің бірлігі. Қ арым-қ атынастың бірлескен іс-ә рекетпен байланысы айқ ын кө зге тү седі. Бірақ, қ арым-қ атынас бірлескен іс-ә рекеттің бө лігі, бір қ ыры, аспектісі болып табыла ма немесе қ арым-қ атынас пен іс-ә рекет – екі дербес, тең қ ұ қ ылы процесс пе деген сұ рақ туындайды.

Бірлескен іс-ә рекетте адам қ ажет болғ ан жағ дайда басқ а адамдармен бірігуі, олармен қ арым-қ атынас жасауы, яғ ни байланыс орнатуы, ө зара тү сіністікке қ ол жеткізуі, қ ажет ақ паратты алуы, жауапты хабарлауы жә не т. с. с. тиіс. Бұ л жерде қ арым-қ атынас іс-ә рекеттің бө лігі, бір қ ыры ретінде, оның маң ызды ақ параттық аспектісі ретінде, коммуникация ретінде (бірінші тү рдегі қ арым-қ атынас) болады.

Алайда, коммуникация ретіндегі қ арым-қ атынастан қ ұ ралатын іс-ә рекет процесінде белгілі бір зат жасай отырып (прибор қ ұ растыру, ойын айту, машина қ ұ растыру жә не т. с. с. ) адам тек осымен ғ ана шектелмейді; жасалғ ан зат арқ ылы ө зін, ө зінің ерекшеліктерін, ө зінің индивидуалдығ ын басқ а адамдарғ а «трансляциялайды», ө зін басқ а адамдарда жалғ астырады.

Жасалғ ан зат (тұ рғ ызылғ ан ғ имарат, нақ ты поэзиялық шумақ, отырғ ызылғ ан ағ аш, жазылғ ан кітап, шығ арылғ ан немесе орындалғ ан ә н) бұ л, бір жағ ынан, іс-ә рекет ө німі, ал екінші жағ ынан – адамның қ оғ амдық ө мірде ө зін шың дауына кө мектесетін қ ұ рал, ө йткені бұ л зат басқ а адамдар ү шін жасалғ ан қ ұ рал арқ ылы адамдар арасындағ ы қ атынас іске асады, затты жасаушы мен істеушіге де, оны тұ тынушы мен игерушіге де тең дей тиесілі ортақ ө нім ретіндегі қ арым-қ атынас қ ұ ралады.

Ө зін басқ аларда жалғ астыру ретіндегі қ арым-қ атынас екінші тү рдегі қ арым-қ атынас болып табылады. Егер бірінші тү рдегі қ арым-қ атынас (коммуникация тү ріндегі қ арым-қ атынас) бірлескен іс-ә рекеттің бір қ ыры ретінде кө рінсе, екінші тү рдегі қ арым-қ атынастың маң ызды қ ыры болып қ оғ амдық қ ұ нды жә не тұ лғ алық мә ні бар затты ө ндіруге байланысты іс-ә рекет табылады. Бұ л жерде тә уелділік алмасады да іс-ә рекет қ арым-қ атынастың аспектісі, бө лігі, қ ажетті алғ ышарты ретінде болады.

Сонымен, іс-ә рекет – қ арым-қ атынастың бө лігі, бір қ ыры, қ арым-қ атынас – іс-ә рекеттің бө лігі, бір қ ыры. Алайда қ арым-қ атынас пен іс-ә рекет барлық жағ дайда бө лінбейтін бірлікті қ ұ райды.

Қ арым-қ атынас пен іс-ә рекеттің бірлігі.

Қ арым-қ атынастың бірлескен іс-ә рекетпен байланысы айқ ын кө зге тү седі. Бірақ, қ арым-қ атынас бірлескен іс-ә рекеттің бө лігі, бір қ ыры, аспектісі болып табыла ма немесе қ арым-қ атынас пен іс-ә рекет – екі дербес, тең қ ұ қ ылы процесс пе деген сұ рақ туындайды.

12 3 4 5 Следующая ⇒