Қарым-қатынастың түрлері мен формалары.

Психология ғ ылымындағ ы негізгі ұ ғ ымдардың біреуі – қ арым-қ атынас. Қ арым-қ атынассыз жеке адамды тү сіну, оның дамып-жетілуін талдау мү мкін емес.

Қ арым-қ атынас тү рлері мен формалары бойынша ә р алуан. Тура, жанама, тікелей, біреу арқ ылы (тікелей емес). Алғ ашқ ысы тікелей қ арым-қ атынас, соның негізінде тікелей емес қ арым-қ атынас пайда болады.

Тікелей емес қ арым-қ атынас – жазбаша тү рдегі немесе техникалық қ ұ ралды пайдалану негізіндегі толық емес психологиялық контакт.

Адамзат тә жірибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқ а ә р тү рлі техникалық қ ұ ралдың пайда болуы тікелей емес қ арым-қ атынас жасаудың жү йесін кү рделендірді.

Қ арым-қ атынас ары қ арай жеке адамаралық жә не кө пшіліктік қ арым-қ атынас болып бө лінеді. Жеке адамаралық қ арым-қ атынас – топтарда, жұ птарда жеке дара ерекшеліктерін білу, қ айғ ы-қ уанышына ортақ тасу, тү сіну, бірігіп іс-ә рекет ету негіздерінде қ алыптасатын тү рі.

Кө пшіліктік қ арым-қ атынас – кө пше тү рдегі таныс емес адамдардың жә не кө пшіліктік мә лімет қ ұ ралдары арқ ылы қ арым-қ атынас жасау, осындай қ атынастың тү ріне ө нер, эстетикалық қ арым-қ атынастарды да жатқ ызады.

Қ арым-қ атынаста адамдар ө зін кө рсетеді, ө зі ү шін жә не басқ алар ү шін психологиялық қ асиеттерін аша тү седі. Сонымен бірге ол қ асиеттері қ арым-қ атынаста қ алыптасады да. Адамдармен қ арым-қ атынаста адамның адамзаттық тә жірибені игеруі, қ алыптасқ ан мораль, қ ұ ндылық тар, білім мен іс-ә рекет тү рлерін игеруі, жеке адам жә не дара адама тү рінде қ алыптасуы іске асырылады. Яғ ни, қ арым-қ атынас адамның психологиялық дамуының ы маң ызды факторы. Жалпы алғ анда, қ арым-қ атынасты былай анық тауғ а болады: адамның бү кіл ө мірі барысында психикалық процестері мен мінез-қ ұ лқ ы қ алыптасатын жан-жақ ты шындық.

Қ арым-қ атынастың маң ызды 5 функциясын бө ліп қ арастыруғ а болады. Қ арым-қ атынас адамдардың ұ жымдық іс-ә рекетінде байланыстырғ аш ролджі атқ арады. Бұ л функциясын шартты тү рде «прагматикалық » функция деп атауғ а болады. Бұ л шартты орындамау Інжілде айтылғ ан атақ ты Вавилон мұ нарасы туралы аң ызғ а ә келіп соғ уы мү мкін. Маң ызы бойынша екінші функциясын «қ алыптастырғ ыш» функция деп атауғ а болады. Бұ л функция адамның психологиялық бейнесін қ алыптастырып ө згертудің маң ызды шарты. Бала дамуының белгілі кезең дерінде мінез-қ ұ лқ ы, іс-ә рекеті жә не баланың қ оршағ ан ә лем мен ө зіне деген қ атынасы ү лкендер арқ ылы іске асырылады. Д. Элькониннің айтуынша: «Бала ә рқ ашанда 2 адам – оның ө зі жә не ересек адам». Даму барысында бала мен ересектің сыртқ ы тікелей емес қ арым-қ атынасы баланың ішкі психолоиялық процесіне жә не де баланың дербестік ерікті іс-ә рекетіне айналады.

Онтогенездің бастапқ ы кезең дерінде қ арым-қ атынас бала ө мірінде аса маң ызды функция атқ арады. Орта ғ асырда бір испан епископы былай деп жазғ ан екен: «Жетімханадағ ы балалар зерігіп, зеріккендіктен ө леді». 30-жылдары АҚ Ш-та эксперимент жү ргізілген: 2 клиникада қ ауіпті, ә рең жазылатын ауру балалар жатқ ан. Оның біреуінде балалар туысқ андарымен кездеседі, ал екіншісінде туысқ андарымен жолық тырылмайды. Осы екі клиникада жазылу тиімділігін салыстырғ анда: оның біріншісінде – бала ө лімі жоқ, ал екіншісінде – балалардың ү штен бір бө лігі шетінеген.

Бала мен ересектің қ арым-қ атынасы білім, іскерлік, дағ дыны берудің жай қ осындысы емес, ө зара ә серлесу нә тижесінде ө зара баю мен ө згерудің кү рделі процесі. Бала ө зіне берілетін басқ аның тә жірибесін белсенді тү рде ой елегінен ө ткізіп, ө ң деп пайдаланады. Қ арым-қ атынастың ү шінші функциясы ретінде «бекітетін, қ олдаушы» деген функциясын атауғ а болады. Басқ аша айтқ анда, басқ а адаммен қ арым-қ атынаста адам ө зін-ө зі танып-біліп, ө зіне-ө зі сенімге ие болады. Адам ө зін-ө зі бағ алау ү шін басқ аның мақ ұ лдауын қ ажет етеді. У. Джеймстің айтуы бойынша: «Адам ү шін қ оғ амда ө з бетімен назардан тыс қ алу жә не басқ алардың оны мү лде байқ амауы – ең зор жаза». Кө птеген психотерапевтік жү йелерде адамның мұ ндай жағ дайы «қ олданылмағ ан, бекітілмеген» деген ұ ғ ым арқ ылы беріледі жә не де «Сенікі жө н емес», «Сен жамансың » деп мойындамауғ а қ арағ анда (бұ л жағ дайда теріс болса да бекітудің белгілі ү лесі бар), бекітілмеу «Сен бұ л жерде жоқ сың », «Сен тірі адам емессің » дегенді кө рсетеді.

Атақ ты ағ ылшын психологы Р. Д. Ленг – бекітілмеу, кө птеген психологиялық ауру, ә сіресе шизофренияның себебі деген қ орытындығ а келген. Оның байқ аулары бойынша, басқ а да зерттеулер кө рсеткеніндей, эндогенді психозбен кө бінесе ата-аналары тарапынан шеттелінген балалар ауырады екен.

Адамдар ө міріндегі ә р тү рлі дә стү рлер – амандасу, тү рліше кө ң іл аудару рә сімдері «бекітілу терапиясы» деп саналады. Қ арым-қ атынастың тө ртінші функциясы жеке адамаралық қ атынастарды ұ йымдастыру жә не қ олдау болып табылады. Басқ а адамдарғ а деген эмоциялық кө зқ арастар – «сү йкімді - сү йкімсіз», «ұ найды - ұ намайды» деген терминдермен белгіленеді. Ә рине, эмоциялық қ арым-қ атынас адам ө мріндегі жалғ ыз қ атынастың тү рі емес, бірақ олар адамның барлық қ арым-қ атынас жү йесінде кө рінеді, кө бінесе іскерлік немесе тіпті ролдік қ атынасына да ө з ә серін тигізеді. Келесі, бесінші функциясы «жеке адамішілік функциясы». Бұ л жағ дайда адамның ө з-ө зімен қ арым-қ атынас жасауын (ішкі немесе сыртқ ы сө йлеу арқ ылы – диалог типінде) адамның ойлауының ә дісі тү рінде қ арастыруғ а болады. Осығ ан байланысты Л. С. Выготский былай деген: «... адам ө зімен-ө зі болғ анда да қ арым-қ атынас функциясын сақ тайды».

Сонымен біз қ арым-қ атынастың тү рін, формалары мен функцияларын қ арастырдық. Ә леуметтік психологияда баса назар аударылатыны жеке адамаралық, тікелей қ арым-қ атынас тү рі, ең терең зерттелгені де осы тү рі.

Қ оғ амдық қ арым-қ атынасқ а қ арағ анда жеке адамаралық қ арым-қ атынастың табиғ аты бө лекше, оның ө зіндік ерекшелігі – эмоциялық негізінің болуы. Адамдар бір-бірімен қ арым-қ атынасқ а тү скенде, оның бір-біріне деген ә р тү рлі кө зқ арастары сезімдер негізінде қ алыптасады. Психология ғ ылымы жеке тұ лғ аның эмоциялық кө ріністерінің ү ш тү рін немесе ү л дең гейін бө ліп қ арастырады: аффектілер, эмоциялар мен сезімдер. Жеке адамаралық қ арым-қ атынаста осылардың бә рі де кө рініс бергенімен, кө бінесе сезімдерге баса кө ң іл аударылады, олардың ө зін екі топқ а бө ліп қ арастыру қ абылданғ ан:

конъюктивті – адамдарды жақ ындататын, біріктіретін, бірлескен іс-ә рекетке итермелейтін сезімдер;
дизъюнктивті – адамдарды бір-бірінен аластататын, бірлескен іс-ә рекеттен қ ашқ ақ тататын сезімдер.

Жеке адамаралық қ арым-қ атынасты зерттеуде американ психологы Дж. Морено (1958) ұ сынғ ан социометрия ә дісі кең қ олданылады. Социометрия негізінде нақ ты іс-ә рекет кезіндегі шағ ын топтың қ арым-қ атынасын (жақ тыру, жақ тырмау) анық тауғ а болады. Дегенмен, топты толық зерттеу ү шін тек социометрия ә дісі жеткіліксіз болып табылады.

Кең естік психолоияда қ арым-қ атынасты, бір жағ ынан, іс-ә рекеттің бір тү рі, екіншіден, іс-ә рекеттің ө зіндік кө рінісі деген ұ ғ ымда қ олдану басым. Қ арым-қ атынастың іс-ә рекетке кіріктірілуі оғ ан қ атысушылардың ә рекеттерін «ү йлестіріп» немесе «ү йлестірмей» іске асырады. Мұ ндай ү йлестірушілік қ арым-қ атынастың ерекше ә сер етушілік функциясымен байланысты.

Қ арым-қ атынастың ү ш жағ ы. Қ арым-қ атынастың қ ұ рылымы кү рделі болғ андық тан, шартты тү рде талдау мақ сатымен, кө біне оның бір-бірімен тығ ыз байланысты ү ш жағ ын қ арастырады: коммуникативті, интерактивті, перцептивті (1, 2 схема).

Қ арым-қ атынастың осы ү ш жағ ын бірлікте қ арастыру қ ажет. Қ арым-қ атынастың коммуникативті жағ ы (тар мағ ынада) – қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің бір-бірімен мә лімет алмасуы.

Интерактивті жағ ы – қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің ө зара ә рекеттесуін ұ йымдастыру, яғ ни, білім, идеялар жә не ә рекеттермен алмасу (ә рекеттестік). Бірлескен ә рекеттің ұ йымдастырылуы.

Перцептивті жағ ы – қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің бір-бірін қ абылдауы, тануы (тү сінуі), соның негізінде ө зара тү сіністіктің пайда болып қ алыптасуы.

Осы ү ш жақ тың бірлігінде қ арастырылатын қ арым-қ атынас бірлескен іс-ә рекетті жә не оғ ан қ атысушы адамдардың ө зара қ атынастарын ұ йымдастыру тә сілі болып табылады. Қ арым-қ атынастың заң дылық тарын білу жә не қ арым-қ атынас дағ дылары мен қ абілеттерін дамыту ә сіресе педагогтар ү шін ө те маң ызды, ө йткені олар оқ ушыларды ө здерімен бірлесіп ә рекет етуге жемісті тү рде тарта алғ ан жағ дайда, тә рбиешінің мақ саттары мен міндеттеріне жауап беретін ө зара ә рекеттестік пен ө зара тү сінушілікті жолғ а қ оя білгенде, яғ ни толық қ анды педагогикалық қ арым-қ атынасты жү зеге асыра алғ анда ғ ана кә сіби міндетін табысты тү рде атқ ара алады.

Сонымен қ атар, жеке тұ лғ ааралық қ арым-қ атынас: императивті, манипулятивті жә не диалог болып бө лінеді. Императивті қ арым-қ атынас – авторитарлы, директивті (ө ктем) тү рде қ арым-қ атынасқ а тү сушіге жасалынатын ә сер. Бұ л жағ дайда қ арым-қ атынас партнері - ә сер етілетін обьект, «пассивті» обьект болып есептелінеді.

Кө птеген іс-ә рекетте, мә селен, ә скери ө мірде, кейбір шытырман, қ иын-қ ыстау жағ дайларда осындай қ арым-қ атынас қ ажет. Мұ ндай қ арым-қ аитынастың орынсыз, этикағ а сыймайтын кездері де болады: ө те жақ ын адамдар арасында, тә рбиелік, педагогикалық, т. б. қ арым-қ атынастарда.

Манипуляция – қ арым-қ атынас партнеріне ө зінің іштей мақ саттарын жасырын тү рде жү зеге асыру ү шін жасалынатын қ арым-қ атынас тү рі. Қ арым-қ атынастың бұ л тү рі, ә сіресе, бизнес, іскерлік қ арым-қ атынаста ә бден орынды болғ анымен, достық, жолдастық, сү йіспеншілік саласында орынсыз. Императивті жә не манипулятивті қ арым-қ атынасты біріктіріп, монологтық қ арым-қ атынас деп сипаттауғ а болады. А. А. Ухтомскийдің айтуынша, адам ө з маң айындағ ыларды басқ а адам емес, ө зінің «сың арлары» деп қ абылдайды. Ө зіне деген бағ дардан басқ а адамғ а деген бағ дарғ а кө шетін қ арым-қ атынас тү рі – диалогты қ арым-қ атынас.

Диалог – тең қ ұ қ ылық, субьективті қ арым-қ атынас, оның мақ саты: ө зара танып-тү сінісу, партнерлер арасында ө зін тү сіну, ө зіндік даму. Диалогты қ арым-қ атынас жасау қ арым-қ атынастың белгілі ережелерін сақ тағ анда ғ ана мү мкін.

Қ арым-қ атынастың коммуникативті жағ ы туралы жалпы тү сінік.

Қ арым-қ атынаста адамдар ө зара идеялар, қ ызығ улар, кө ң іл-кү йімен, сезімдерімен, т. б. бө ліседі. Мұ ның бә рін ә р тү рлі мә лімет ретінде қ арастыруғ а болады.

Адамдар арасындағ ы коммуникативті процестер техникалық қ ондырғ ылар арасындағ ы алмасудан ө згеше болады, оның мазмұ ны жә не формасы бойынша ө зіне тә н ерекше, маң ызды қ асиеттері бар. Олардың ерекшелігі – кері байланыс процесі, коммуникативті барьер, коммуникативтік ә сер жә не мә лімет берудің ә р тү рлі дең гейі (вербальды-сө з жү зіндегі, вербальды емес-сө з жү зіндегі емес) сияқ ты процестермен байланысты. Ә рқ айсысын бө лек-бө лек талдап кө рейік: тұ лғ ааралық қ арым-қ атынастағ ы кері байланыс. Ең алдымен мә лімет бір жақ ты болмайды, екі жақ ты пікір алмасу тү рінде ө теді. Мә ліметті беруші – коммуникатор, оны қ абылдаушы – реципиент деп аталады.

Сондық тан да негізгі мә ліметті беруден екінші адамғ а беру ғ ана емес, қ арым-қ атынас барысында ортақ кө зқ арас, пікір, ортақ мә нге келу маң ызды.

Бұ л міндетті орындауда ерекше механизм – кері байланыс іске қ осылады, ол реципиентің коммуникатордың іс-ә рекетін қ алай қ абылдап, бағ алауына байланысты. Сонымен, кері байланыс дегеніміз – коммуникатордың ә рекетіне деген реакциясын кө рсететін мә лімет. Кері байланыстың берілуі ә р тү рлі жолдармен іске асырылады. Ең алдымен тура жә не жанама. Тура кері байланыста реципиент пікірі ашық тү рде беріледі. Мысалы: «сенің пікірің мағ ан ұ намайды», «не айтып тұ рғ аның мағ ан тү сініксіз», т. б. жә не де ә р тү рлі қ имыл-қ озғ алыс (жест), ренжу, қ уану, т. с. с. бұ л тү рде тиімді болады.

Жанама кері байланыс – психологиялық мә ліметті берудің астыртын тү рі. Бұ л жағ дайда ә р тү рлі сұ рақ тар, кекету, кү тпеген эмоциялық реакциялар болуы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда коммуникатор партнердің не айтқ ысы келетінін ө зі тү сінуі қ ажет. Ә рине бұ лай тү сіну ә рқ ашан дұ рыс болмауы мү мкін, сондық тан тү сінісу қ иынырақ болады.

Коммуникация процесінде тек мә лімет алмасу ғ ана емес, оны партнерлердің бірдей тура тү сінуі қ ажет. Яғ ни коммуникация процесінде келіп тү скен мә ліметті дұ рыс тү сіну (интерпретация) проблемасы туындайды. Біріншіден, мә ліметтің формасы мен мазмұ ны коммуникатордың жеке даралық ерекшелігі, реципиент туралы кө зқ арасы, ол туралы ө зінің пікірі жә не қ арым-қ атынас процесіндегі жағ дайларғ а байланысты. Екіншіден, оның жіберген мә ліметі реципиенттің жеке-дара психологиялық ерекшеліктеріне, кө зқ арасы, пікірлеріне, жағ дайғ а байланысты ө згеріске тү седі. Мә селен, бастығ ы мен ө зінің ұ лынан естіген бір мә лімет екі тү рлі психологиялық реакцияғ а ә келеді. (Бастық тың айтқ анын зейінмен тың даса, баласыныкіне ашулануы мү мкін). Мә ліметті ә р тү рлі қ абылдау бірнеше себептерге байланысты. Солардың ішінде маң ыздысы – коммуникативтік барьердің болуы (тү сініспеушілікке ә келетін тосқ ауыл), ол – коммуникативтік процестің екінші ерекшелігі. Тү сініспеушілік барьері, ә леуметтік-мә дени барьер, қ арым-қ атынас барьерлері болуы мү мкін.

Тү сініспеушілік барьерлерінің бірнеше тү рлері болады:

1) фонетикалық барьер жатады. Ә р тү рлі тілде, диалектіде сө йлеу, тілдегі кемістік (немесе дикция), тілдің граматикалық қ ұ рылымының ө згеруі. Ө те тез сө йлеу, сө зді анық айтпау, қ осымша дыбыстардың болуы да осығ ан себеп болады.

2) семантикалық барьер сө з мә нінің ерекшеліктері (тезаурус) ә р тү рлі жаргондар, слэнгтер. Ә р тү рлі ортаның ө зіне тә н «мини-тілі» болады. Ө здерінің қ алжың дары, тілінің оралымдары, т. с. с. Мұ ндай барьерлерден аттай білу мұ ғ алімдер, дә рігерлер, басшылар ү шін ө те қ ажет.

3) стилистикалық барьер – коммуникатор тілінің стилі жағ дайғ а сә йкес келмегенде немесе реципиенттің психологиялық кө ң іл-кү йіне сә йкес болмағ анда кө рінеді.

Мысалы, балаларғ а берілген мә лімет қ ызық ты, тү сінікті тілде емес, қ иын ғ ылыми тілде айтылса, осындай қ ұ былыс байқ алады. Сондық тан коммуникатор ө зінің реципиенттерінің кө ң іл-кү йі, жағ дайларын сезіне білуі керек, қ арым-қ атынас жағ дайларының ө згерістерін тез сезінеп, соғ ан байланысты ө згерістер енгізуі қ ажет.

4) логикалық барьер коммуникатордың ұ сынғ ан логикалық тұ жырымдары ө те кү рделі болғ анда туындайды. «Ерлер логикасы», «ә йелдер логикасы», «балалар логикасы», т. б. логикалар туралы айтуғ а болады.

Қ арым-қ атынастағ ы ә леуметтік-мә дени ерекшеліктерге саяси, діни, кә сіби ерекшеліктерді жатқ ызуғ а болады. Қ арым-қ атынас процесіндегі мә лімет алмасу дең гейлері екі тү рде іске асырылады: вербалды, вербалды емес.

Вербалды (сө з арқ ылы) дең гейінде (негізгі) – тіл пайдаланыады. Сонымен қ атар вербалды емес жү йелер де пайдаланылады: оларғ а оптикалық -кинестезиялық жә не акустикалық жү йелер жатады. Оптикалық -кинестезиялық жү йеге адамның сыртқ ы тү рі жә не ә серлі қ имыл-қ озғ алыстары, ым ишараттары, мимикасы, отырыс-тұ рысы, жү рісі, т. б. жатады. Бұ л жү йенің маң ызды тү ріне кө здік контакт жатады. Адамның сезімдері негізінен осылар арқ ылы беріледі. Партнердің сө зіне сенбегенде осыларғ а кө ң іл аударамыз.

Акустикалық жү йеге сонымен бірге коммуникатордың дауысының сапасын (тембрі, биіктігі, қ аттылығ ы), интонация, сө йлеу темпі, дауыс екпіні жә не ә р тү рлі сө з арасындағ ы ү зілістер (пауза), жө телістер, кү лкілері, т. б. жатқ ызады.

Жә не де коммуникативті процестің кең істікте, уақ ытта уайымдастырылуы да маң ызды. Қ арама-қ арсы отыру – дұ рыс контакт, сыртынан айқ айлау, керісінше бұ рыс контакт болып есептелінеді.

Сонымен бірге тиімді тың дай білу техникасы да маң ызды. «Есту» жә не «тың дау» кү рделі еріктік процесс, зейін қ ойып, ө з проблемасын ұ мытып, ө згенің проблемасына терең дей білу ә рқ ашанда бола бермейді.

Тиімді тың даудың екі тү рі бар: зейін қ ойып ү ндемей тың дау – басын изеу, мимикалық реакциялар, кө з контактысы, зейінін бө лудің ә р тү рлі фазалары. Кейде «Иә -иә » деген сө здерді айту немесе соң ғ ы сө здерді қ айталау да қ олданылады. Екінші тү рі рефлексивті тың дау, ә р тү рлі сұ рақ тар арқ ылы, сө йлесушінің сө здерін басқ аша айту, бір ойды басқ а сө здермен жеткізу (парафраз), қ орытындылау, аралық қ орытындыларды айтып беру.

⇐ Предыдущая 123 4 5 Следующая ⇒