1.5 Мұнаймен ластанған топырақтарды фиторемедиация процестерімен қайта қалпына келтіру әдістері

Топырақ тың мұ наймен контаминациясы ластанудың ерекше тү рі болып табылады, себебі ол топырақ тың ө німділігін сипаттайтын барлық негізгі қ асиеттерін (физикалық, химиялық, биологиялық жә не морфологиялық ) тү бегейлі ө згертеді, оның сің ірімділік қ асиеті ө згеріп, азот пен фосфордың жылжымалы қ осылыстары кү рт тө мендеп кетеді. Экологиялық таза технология ретінде, жаң а ә р тү рлі ә дістер қ олданылып, мұ найғ а тө зімді ө сімдіктер қ ауымдастығ ын пайдаланылады [37, 38]. Ремедиация ә дістері табиғ атты қ орғ ау технологияларының ең маң ызды секторларының бірі болып табылады, яғ ни ластанғ ан топырақ ты поллютанттардан тазарту.

Қ оршағ ан ортада органикалық поллютанттардың негізгі шығ у кө зі антропогенді жә не олар кө птеген ағ заларғ а жат (ксенобиотик) болып келеді; олардың кө бісі токсинді, ал кейбіреулері канцерогенді.

Бейорганикалық поллютанттар табиғ и тү рде атмосфера жә не жер қ ыртысында кездеседі, ал адамдардың қ ызметі қ оршағ ан ортаның ластануына алып келетін бейорганикалық поллютанттардың босап шығ уына мү мкіндік туғ ызуда. Бейорганикалық поллютанттардың жойылып кетуі мү мкін емес, алайда фиторемедиация қ оршағ ан ортаны осындай поллютанттардан тұ рақ тандыру жә не ө сімдіктер ұ лпаларында оқ шаулау жолдары арқ ылы тазалай алады. Фиторемедиация бейорганикалық поллютанттармен қ атар ө сімдіктердегі макроэлементтерді (нитарттар, фосфаттар), микроэлементтерді (Cr, Cu, Fe, Mn, Mo, Zn), ө сімдіктер ү шін маң ызы жоқ элементтерді (Cd, Co, F, Hg, Se, Pb, V, W) жә не радиоактивті изотоптарды (U₂₃₈, Cs₁₃₇ жә не Sr₉₀) тазалауда кең қ олданылуы мү мкін [39].

Алайда ө неркә сіпті дамығ ан елдерде қ азіргі кезде кө мірсутекті ластанудан тазартудың ең болашағ ы зор (перспективалы) ә дісі болып фиторемедиация табылады. Фиторемедиация – бұ л топырақ ты ө сімдіктер кө мегімен тазарту. Бұ л ә дістің негізгі артық шылығ ы – басқ а ә дістермен салыстырғ анда ең жоғ ары экономикалық тиімділігі.

Микробиологиялық ә дістермен салыстырғ анда фиторемедиация ә дісі су қ оймалары ү шін тиімді, ал ө сімдіктерді топырақ ты тазартуда қ олданғ ан тиімдірек.

Алғ ашында фиторемедиация топырақ ты тазарту ә дісі ретінде ауыр металды жою ү шін жасалғ ан. Ө сімдіктің кейбір тү рлері қ орғ асын, сынап, цинк иондарын басқ аларғ а қ арағ анда ондағ ан, тіпті жү здеген мың есе кө бірек жұ тып жә не жинақ тауғ а қ абілетті.

Бұ л жаң алық оң ай шешім табуғ а мү мкіндік жасады. Енді топырақ ты тазалау ү шін бар-жоғ ы оғ ан қ ажет ө сімдік тү рін сеуіп тастау, ал маусым соң ында ауыр металдар «ө німін» жинап алып, арнайы кө шуге шығ ару.

Топырақ тан асыл металдарды алу жайлы ұ сынысы бұ л ә дістің қ ызық ты дамуы болды. Себебі, кейбір ө сімдіктер, соның ішінде жай қ ырық қ абат жерден, кү міс пен платинаның тамыр жү йесіне ғ ана тиесілі барлық иондарын «табу» арқ ылы кө п мө лшерде ө зінде жинақ тауғ а қ абілетті екені анық талады.

Бізді қ ызық тырғ ан «жас» бағ ыт қ атарындағ ы болашағ ы зор, одан ә рі дамуда ү лкен мү мкіндігі бар бағ ыт болып ө сімдіктер кө мегімен кө мірсутекті ластануды тазарту табылады.

Ластаушыларды ө сімдіктерден тазалаудың негізгі тө рт ә дісі белгілі:

- фитодеградация;

- фитобулану процесі;

- ризодеградация;

- фитотұ рақ тандыру.

Фитотұ рақ тандыру жинақ тау немесе жер асты сулар мен топырақ тан ластаушы заттарды ө сімдіктер арқ ылы иммобилизациялау болып табылады. Сонымен қ атар ә ртү рлі процестердің механизмі болуы мү мкін - поллютанттарды тамыр арқ ылы абсорбциялау жә не олардың ө сімдіктерде жинақ талуы, тамырдан тыс зоналарда поллютанттарды адсорбциялау - ризосфера жә не (немесе) олардың сол жерде тұ нуы. Ө кінішке орай, қ арастырылғ ан барлық ө сімдіктердің ішінен ешқ айсысы мұ най жә не мұ най ө німдеріне қ атысты маң ызды нә тиже бере алмады, алайда бұ л ә діс грунтті сулар мен топырақ тан ауыр металдарды жоюда ө з тиімділігін кө рсетті [40].

Бұ л ашылу қ арапайым нә тиже шығ аруғ а мү мкіндік берді - енді топырақ ты тазалау ү шін қ ажетті ө сімдік тү рін егіп, маусым соң ында ауыр металдар " ө німін" жинап, арнайы кө метін орындарғ а жеткізу керек. Бұ л ә дістің дамуы топырақ тан асыл металдарды бө ліп алуы болды. Себебі кейбір ө сімдіктер, мысалғ а қ арапайым орамжапырақ (қ ырық қ абат) тамыр жү йесіне ене алатын алтын, кү міс жә не платинаның иондарын жерден " ө ндіріп", кө бейген мө лшерде ө зінде жинай алатын қ абілеті болғ ан.

Фитодеградация - («ішкі» бү лінуі) - ө сімдіктермен кө мірсутектердің " іштей" бұ зылуы - яғ ни мұ най ө німдерінің тү гелдей бө лінуі арқ ылы ыдырауы кезінде, жұ тылудан кейін " іштей" немесе метаболиттік процестің жү руі кезінде ыдырау. Қ азіргі уақ ытқ а дейін шетелдерде дұ рыс нә тиже берген бірнеше зерттеулер жү ргізілген, яғ ни мұ най жә не мұ най ө німдерінің бө лініп - ыдырауы ө сімдіктер қ ұ рамына қ ауіпсіз екені дә лелденген. Бір жағ ынан ол мұ най ластаушыларын тазалау бағ ытының дамуына айғ ақ болса, екінші жағ ынан болашақ та тағ ыда зерттеулер жү ргізу керектігін білдіреді [41].

Фитобулану – ө сімдіктер ө зінің бойында су мө лшерін сақ тап тұ ру процесі кезінде мұ най жә не мұ най ө німдерін сің іру қ абілетін айтады, яғ ни топырақ тан сумен бірге ластаушы заттарды сорып шығ арады [42] Бұ л қ абілеттілік ластаушыларды тазалауда жартылай ғ ана қ олданылуы мү мкін, ө йткені бұ л жағ дайда транспирация процесі кезінде ластаушы заттар атмосферағ а шығ арылады.

Тазалаудың ең нә тижелі, ең тиімдісі ө сімдіктердің фитобулану мен фитонашарлау қ абілеттіліктерін қ атар қ олдануы.

Фиторемедиацияның ә дісінің негізі ретінде ластанғ ан топырақ ты тазарту ү шін қ олданылатын ө сімдіктердің ішінен тиімдісін таң дау болып табылады. Ондай ө сімдіктер ү шін келесідей талаптар қ ойылады:

- полютанттардың жоғ ары концентрациясына тө зімділігі;

- полютанттардың жоғ ары концентрациясын жұ ту жә не аккумуляциялау қ абілеті;

- полютанттарды тамырлық жү йеден жер беткі жойылатын биомассағ а тасымалдау қ абілеті.

Алайда қ азіргі уақ ытта мұ наймен ластанғ ан топырақ биорекультивациясының жалпы циклінде фиторемедиация толық зерттелмеген. Мұ найғ атолерантты ө сімдік тү рлері жайлы ақ парат аз, ә ртү рлі топырақ тү рлеріне фитоулылығ ымен жә не мұ наймиграционды процестермен ерекшеленетін, топырақ ты-климаттық зоналарғ а арналғ ан тиімді фиторемедианттардың сұ рыпталымдары анық талмағ ан.

Фиторекультиванттарғ а арналғ ан келесі негізгі міндеттерді атауғ а болады:

- мұ найдың жоғ ары дозаларына толеранттылығ ы, рекультивацияның микробиологиялық кезең індегі периодта дамуы жә не ө судің жоғ ары қ арқ ындылығ ы;

- рекультивацияланатын топырақ тү рлерінің негізгі физика-химиялық қ ұ рамына елгезектілігі;

- рекультвацияланғ ан топырақ сидерациясы немесе жаң а піскен азық алуғ а арналғ ан жасыл массаның жоғ арғ ы ө німі;

- тұ рақ ты ө сетін жабын жасауғ а арналғ ан рекультивациялайтын іс- шаралар жасайтын зоналардың климаттық жағ дайларына жақ сы бейімделуі.

Бұ л міндеттер тек мә дени жә не жабайы ө сетін мұ найғ атолерантты ө сімдік тү рлерінен қ ұ ралғ ан терімдерді пайдалану кезінде ғ ана орындалатынын зерттеулер кө рсеткен. Бұ ндай қ ұ рылыста қ арқ ынды ө су периоды жә не мә дени ө сімдік тү рлерінің дамуы топырақ тағ ы мұ найдың микробты деструкциясының негізгі кезең імен сә йкес келеді, оның тиімділігінің жоғ арылауына мү мкіндік туғ ызады, ал жабайы ө сетін ө сімдік тү рлерінің компоненттері биорекультивация циклінің ақ ырында жергілікті жердің ө сімдік бейімділігінің жабынын жасайды.

Скрининг нә тижесінде мұ найғ атолерантты ө сімдік тү рлері анық талды, топырақ тағ ы мұ найдың ә ртү рлі концентрациясына тұ рақ ты жабайы ө сетін флора ө кілдерінің 86 тү рі жә не мә дени ө сімдіктердің 20 тү рі. Топырақ тағ ы мұ найдың ә рбір концентрациясына қ алыпты ө суге, дамуғ а жә не қ ажетті биомасса қ ұ руғ а мү мкіндік тудыратын доминанттық топтар сә йкес келеді.

Соның ішінде жабайы ө сетін ө сімдіктердің 50 тү рі топырақ тағ ы мұ найдың 1, 0-4, 0 %, 15-20 тү рі 5, 0-6, 0 %, ал 7, 0-10, 0 %-дық қ ұ рамына 3-6 тү рі тұ рақ ты болғ ан. Зерттеу нә тижесі мұ наймен ластанғ ан топырақ тың биорекультивация технологиясына пайдалануғ а ұ сынылатын, фиторемедианттардың негізгі ресурстары болуы мү мкін мұ найғ атолерантты ө сімдік тү рлерінің тізімін жасауғ а мү мкіндік тудырғ ан.

Мұ най жә не жанармайдың жоғ ары дозасына толерантты ө сімдік тү рлеріне дә нді ө сімдіктер ө кілдері - баданалы қ оң ырбас (Poa bulbosa L. ), саусақ тә різді қ арашағ ыр (Cynodon dachtylon L. ), богдан арпасы (Hordeum bogdanii Wilensky), сұ лы (Festuca sulcata Hack), жү гері егістігі (Zea mais L. ), кә дімгі бадана (Fasolus vulgare L. ), соя егістігі (Glicine hispida L. ), нұ т егістігі (Cicerarirtinum) жә не кү рделі гү лділер - қ алуен егістігі (Cirsium arvense), талпиғ ан кө ктікен (Centaurea sguarroso Willd), тү йежапырақ (Arctium tomentosum Mill), татарлық сү тшө п (Latuca tatarica (L. ) C. A. Mey), бір жылдық кү нбағ ыс (Helianthus annua L. ) жатады. Бұ л ө сімдіктердің барлығ ы Оң тү стік Қ азақ стан облысының (ОҚ О) мұ наймен ластанғ ан топырағ ын фиторемедиациялау ү шін практикалық қ ызығ ушылық тудыруда.

Мұ найғ атолерантты ө сімдік тү рлерінің фиторекультивациялық сапасы ОҚ О мұ най ө ндіретін, тасымалдайтын жә не мұ най ө ң дейтін аймақ тарының негізгі алты топырақ тү ріне фиторемедианттардың тиімді топтарын анық тау мақ сатында, зертханалық жә не егістік тә жірибелерінде зерттелді. Тә жірибе мұ найдың 4, 0; 6, 0; 8, 0 жә не 10, 0 % концентрациясымен ластанғ ан таулы-қ ара- қ оң ыр, таулы-сұ р-қ оң ыр, кә дімгі сұ р топырақ, ашық -сұ р топырақ, дала-қ ұ мды топырақ тү рлеріне жә не қ ызыл ферралитті сазда жү ргізілген.

Кесте 3 - 7, 0 % дейін мұ наймен ластанғ ан ОҚ О ә ртү рлі топырақ тү рлерін фиторекультивациялауғ а арналғ ан мұ найғ а тө зімді ө сімдіктерінің тү рлік қ ұ рамы

Топырақ тү рі	Саусақ тә різді қ ара-шағ ыр	Бада-налы қ оң ыр-бас	Жү гері егістігі	Соя егістігі	Нұ т егістігі	Сафлор егістігі	Бір жылдық кү нбағ ыс

Таулы-қ ара-қ оң ыр	+	+	+	-	-	-	+
Таулы-сұ р-қ оң ыр	+	+	+	-	-	-	+
Кә дімгі сұ р топырақ	+	+	+	+	+	+	+

кестенің жалғ асы


Ашық -сұ р топырақ	+	+	+	+	+	-
Қ ызыл ферралитті	+	+	-	+	+	-	-
Дала қ ұ мды	+	+	-	+	+	-	-

Еркерту: 1. «+» Фиторекультивант ретінде пайдалануғ а болады

2. «-» Мұ наймен ластану кезінде езіліп кетеді

Бишимбаев В. К. жә не Исаева А. У зерттеулерінің нә тижесі мұ наймен ластанудың 4, 0+0, 3% мұ найғ а тө зімді ө сімдік тү рлерінің дамуы мен ө суіне елеулі ә сер етпейтінін кө рсетті. Тә жірибе кезінде зерттелген барлық топырақ тү рлеріндегі ө сімдіктерде бақ ылау нұ сқ аларының кө рсеткіштерінің дең гейінде биомасса қ ұ рғ ан. Сондай - ақ дала - қ ұ мды жә не қ ызыл ферралитті сазда ө скен жабайы ө сетін жә не мә дени ө сімдіктердің биомассасы таулы - қ ара - қ оң ыр, таулы - сұ р - қ оң ыр, кә дімгі сұ р топырақ жә не ашық - сұ р топырақ пен салыстырғ анда 15, 6 ± 1, 6 жә не 15, 8 ± 1, 9% аз болды, бұ л дала - қ ұ мды жә не қ ызыл ферралитті саздарда биогенді элементтердің аздығ ымен тү сіндіріледі.

Оң тү стік Қ азақ стан облысының ә ртү рлі топырақ тү рлерінде ө скен мұ найтолерантты ө сімдік тү рлерімен жү ргізілген зерттеулер нә тижесі, мұ най концентрациясы 6% дейін ластануында қ ажетті биомасса қ ұ рай алатын жә не топырақ тағ ы мұ най деструкция процесінің қ арқ ындылығ ына жағ ымды ә сер беретін, зерттелген алты топырақ тың ә рқ айсысы ү шін ө сімдік - фиторекультиванттардың тү рлерін анық тауғ а мү мкіндік туғ ызғ ан (кесте 3).

Мұ наймен ластанудың тө менгі концентрациясында (4, 0-6, 0 %) мұ наймен ластанғ ан топырақ тағ ы фиторемедиация кезең і микроборекультивация кезең імен бірге жү руі мү мкін, ал мұ наймен ластанудың 8, 0±0, 4% жә не оданда жоғ ары болғ анда фиторемедиация биорекультивация циклінің микроборекультивация кезең інен кейін жү руі керек [43].

Тө мендегі суреттерде кө рсетілгендей (3 жә не 4 суреттер) лабораториялық жағ дайда жә не далалық жағ дайда ө сімдіктерді ө сіруде біраз айырмашылық тар болады: метеорологиялық жағ дайдың біркелкі болмауы, климаттық фактор, сыртқ ы орта факторларының бірқ алыпты болмауы. Далалық жағ дайда жү ргізілген фиторемедиацияның мысалы ретіде кө ршілес Ә зірбайжан мемлекетінің Абшерон жерлерінде жү ргізілген фиторемедиация ә дісінің нә тижесінен кө руге болады. Абшерон тү бегі мұ най ө ндірілетін аймақ болғ андық тан, онда мұ наймен ластанғ ан топырақ аумақ тары бар (5-сурет).

Cурет 3. Лабораториялық жә не далалық жағ дайдағ ы фиторемедиация ә дісі




Сурет 4. Абшерон жерлерінде жү ргізілген фиторемедиация ә дісінің кө ріністері, Ә зірбайжан

Бұ л бағ дарлама «Абшеронның мұ наймен ластанғ ан топырақ тарын қ алпына келтіру» деп аталды жә не ол «ACONA GROUP AS» атты Норвегиялық компания мен Ә зірбайжанның Ұ лттық экологиялық болжам жасау орталығ ының біріккен жұ мысы арқ ылы жү зеге асты. Бағ дарлама 01. 09. 2003-16. 04. 2004 аралығ ында жоспарланып оның аясында Баку қ аласы, Говсана ауылы маң ында мұ наймен ластанғ ан 0, 6 га жерді фиторемедиация ә дісімен (кө пжылдық ө сімдіктерді егу: беде, ү йең кі, сұ лы, інжір) сол жерді қ алпына келтіру жұ мыстары жү ргізілген болатын. Жү ргізілген жұ мыстар нә тижесінде ө сімдіктер ө скен аумақ тардан топырақ сынамаларында мұ най мен ауыр металдардың бастапқ ы кө рсеткіштермен салыстырғ ында біршама азайғ андығ ы анық талды [44].

Мұ найғ а тө зімді жә не вегетативті массасын тез жинақ тайтын кү нбағ ыс пен жү гері, потенциалды фиторемедиаторлар тү рінде қ арастырыла алады. алайда бұ л ү шін осындай ө сімдіктердің мұ най ө німдеріне тө зуінің айқ ын кө рінетін қ абілеттері болуы керек. Топырақ қ абатындағ ы аталғ ан дақ ылдарды газ-сұ йық ты хроматография ә дісімен анық тау нә тижелері, кейбір нұ сқ аларда ө сімдіктері жоқ нұ сқ ағ а қ арағ анда, тө зетін мұ найдың мө лшері біршама артатынын кө рсетеді. Басқ аша айтсақ, ө сімдік компоненттерінің фиторемедиацияны қ алыптастыруғ а ық палы бар. Бұ л бағ ыттағ ы зерттеуде, мұ найдың кө мірсутегілерімен ластанғ ан топырақ қ абатының қ алпына келуінің тиімді жү йесін жасауғ а қ ажетті нақ ты материалды жинақ тау мақ сатында, жалғ асуда [45].

Топырақ барлық қ ұ рлық тағ ы биогеоценоздың мiндеттi жиынтығ ы, бұ л негiзгi, барлық қ алғ ан биогеоценоз компоненттерiн бiр функционалды жү йеге топтастырушы [46]. Топырақ кө п жағ ынан тiрi заттардың негiзгi тө сенiшi болып табылады, ол: топырақ тағ ы жануарлардың, ө сiмдiк тамырларының жә не микроорганизмдердiң, ал ө сiмдiктермен басқ а организмдерге арнайы азот, су, витамин жә не кө птеген ө нiмдердiң кө зi болады [47].

Ә р тү рлi популяцияда қ ауымдас болып тү рлi заттар айналымына қ атысып, кө птеген қ ызметтердi орындайтын ә р тү рлi ө сімдіктер ү шiн топырақ мекен ету ортасы.

Кө птеген биоценоздар ү шiн маң ызды процестердi ө сімдікдер атқ арады, ондай процестердi макроорганизмдер ешқ ашан алмастыра алмайды. Топырақ та саны кө п жағ ынан бактериялар, актиномицеттер, саң ырауқ ұ лақ тар болса, ал балдырлардың саны аз. Барлық организмдер жиынтығ ына кiрiп, топырақ бө лiгiнiң биотасын қ амтушы - дә л осы ө сімдіктер болып табылады. Топырақ ө сімдіктерінен басқ а, қ ұ рамына сонымен бiрге клеткасыз бактериофагтар, вирустар жә не кейбiр микроскоптық жануарлар кiредi. Саны кө п жә не ә ртү рлi топтар бактериялар болып табылады. Топырақ бактериясының қ ұ рамына 50 туыс, 250 тү р кiредi, ал жалпы микроорганизмдер саны бойынша актиномицеттер 30 %, 1-3 % саң ырауқ ұ лақ тар қ амтиды [48, 49].

Мұ наймен ластанғ ан топырақ ты фиторемедиация ә дісімен тазалау технологиясы қ арапайым, бірақ білікті мамандардың жұ мыс жасауын талап етеді. Ол бірнеше кезең дерден тұ рады:

1. аймақ тың ластану сипатын бағ алау (тө гілген заттың химиялық қ ұ рамын жә не топырақ қ а ену терең дігінің дә режесін анық тау, карта жасау);

2. фиторемедиацияның ең оң тайлы жобасын ойлап табу(ө сімдіктің типтік қ ұ рамды тү рін таң дау, яғ ни олар сол ластанғ ан заттан тазартуғ а ең оптималды болып табылатын жә не сол жердің топырақ -климаттық жағ дайларына келетін ө сімдік тү рлерін таң дау, олардың отырғ ызу сызбасын анық тау, қ ажетті агротехникалық шараларды таң дау, ө сімдіктерді химиялық қ орғ ау жә не қ оректендіруді оптимизациялау);

3. ө сімдіктерді отырғ ызу, ө сіру (агротехникалық шаралар кешенін жү ргізу, тұ қ ымдық материалды жә не топырақ ты дайындау, минералды тың айтқ ыштарды енгізу, қ орғ аныс қ ұ ралдарын пайдалану);

4. белгіленген жердің мониторингі (мұ найдың химиялық компоненттерінің концентрациясын жә не таралуын анық тау, мұ найдың биодеградация жолдарын бақ ылау, ақ параттық сараптама мен болжамдар жү ргізу).

Фиторемедиацияның экономикалық жағ ынан тиімділігі бұ л технологияның ең негізгі аргументі болып табылады. Қ азіргі таң да солтү стік американдық мұ най компаниялары мұ наймен ластанғ ан топырақ ты инженерлік ә діспен тазалау ү шін 10 $-дан 1000 $-ғ а дейін (1 м³топырақ ү шін) қ аржы жұ мсайды екен. BP Amoco компаниясының есептеуі бойынша 1 м³ластанғ ан топырақ тың фиторемедиациясы ү шін жылына 3$ жұ мсалады. Бұ л ә дістің экономикалық жағ ынан арзан болуы неге байланысты? Себебі, ө сімдіктер топырақ ты тазалауда табиғ и қ ұ рал болып табылады жә не ол кә дімгі кү н энергиясын пайдаланады. Қ оршағ ан ортаның сақ талуы мен жақ саруына, топырақ ты эрозиядан сақ тауғ а ө з ық палын тигізеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒ АН Ә ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Позднякова Н. Н., Никитина В. Е., Турковская О. В. Биоремедиация нефтезагрязненной почвы комплексом гриб Pleurotus ostreatus почвенная микрофлора // Прикладная биохимия и микробиология. - 2008. - Т. 44, №1. - С. 69-75.

2. Исмаилов Н. М. Нефтяное загрязнение и биологическая активность почвы // Добыча полезных ископаемых и геохимия природных экосистем. М.: Наука. 1992. С. 227-235.

3. Филонов А. Е., Ахметов Л. И., Пунтус И. Ф., Емикова Т. З., Гафарова А. Б., Кошелева И. А., Боронин А. М. Горизонтальный перенос катаболических плазмид и биоремедиация нафталина в открытой почве // Микробиология. -2010. - Т. 79, № 2. - С. 206-212.

4. Watanabe K. Microorganisms relevant to bioremediation // Curr. Opin. Biotechonol. 2001. V. 12. P. 237-241.

5. Хоменков В. Г., Шевелев А. Б., Жуков В. Г., Загустина Н. А., Безбородов А. М., Попов В. О. Организация метаболических путей и молекулярно-генетические механизмы биодеградации ксенобиотиков у микроорганизмов // Прикладная биохимия и микробиология. - 2008. - Т. 44, № 2. - С. 133-152.

6. Вавилин В. А. Исследование анаэробной деградации органических отходов: опыт математическиго моделирования // Микробиология. - 2010. - Т. 79, № 3. - С. 352-359.

7. Халимов Э. М., Левин С. В., Гузев В. С. Экологические и микробиологические аспекты повреждающего действия нефти на свойства почвы // Вест. Моск. Ун-та. Серия 17. Почвоведение. 1996. № 2. - С. 59-64.

8. Глазовская М. А., Пиковский Ю. И. Комплексный эксперимент по изучению факторов самоочищения и рекультивация загрязненных нефтью почв в различных природных зонах // Миграция загрязняющих веществ в почвах и сопредельных средах. М. 1985. - С. 185-190.

9. Рыбаков С. Н., Майер С. Д., Тарасов А. Г. (НП «Центр экологии ТЭК»), www. ecoguild. ru/docs/2011plarn. html.

10. Фаизов К. Ш, Джусипбеков У. Ж., Абиева Л., Раимжанова М. М., Назаров Е. А. О реабилитации нефтезагрязненных почв // Нефть и газ. – 2003. - № 2. – С. 119-125.

11. ЗАО “Национальная нефтегазовая компания «Казахойл»”. Алматы, 2000.

12. Программа рекультивации техногенно нарушенных и загрязненных земель на территории Партнерства ТОО «Тенгизшевройл» (2010-2018 гг. ), Алматы, 2010. Заявка на производство работ №724835.

13. Проект нормативов размещения отходов производства и потребления ТОО «Тенгизшевройл» на 2011 г. КазЭкопроект. Алматы.

14. Панов Г. Е. Охрана окружающей среды на предприятиях нефтяной и газовой промышленности / Г. Е. Панов, Л. Ф. Петряшин, Г. Н. Лысяный. - М.: Недра, 1986. - 244 с.

15. Исмайлов Н. И. Современное состояние методов рекультивации нефтезагрязненных земель / Н. И. Исмайлов, Ю. И. Пиковский // Восстановление нефтезагрязненных почвенных экосистем. - М.: Наука, 1988. -С. 222-236.

16. Бочарникова Е. Д. Влияние нефтяного загрязнения на свойства серо-бурых почв Апшерона и серых лесных почв Башкирии / Е. Д Бочарникова // Автореф. Дис. … канд. биол. наук. - М.: 1990. -16 с

17. Рогозина Е. А., Шиманский В. К. Некоторые теоритические аспекты восстановления нефтезагрязненных почвенных экосистем // Нефтегазовая геология. Теория и практика. - 2007 (2). - С. 1-16.

18. Швец А. А. Фиторемедиация загрязненных почв в условиях северо-западного Кавказа. Автореф. канд. дис. сель-хоз. наук. – Краснодар, 2009. – 23 с.

19. Досбергенов С. Н. Мұ наймен ластанғ ан топырақ тарды қ алпына келтіру ә дістерінің қ азіргі таң дағ ы жағ дайлары // Гидрометеорология и экология. – 2008. - №2-3. – С. 87-93.

20. Исмаилов Н. М. Микробиология и ферментативная активность нефтезагрязненных почв // Востановление нефтезагрязненных почвенных экосистем. М.: Наука. 1988. - С. 42-56.

21. Дермичева С. Г., Шигаева М. Х. Углеводородокисляющие микроорганизмы. Алматы. Ғ ылым. 1994. 36 с

22. Мамилов А. Ш., Мамилов Ш. З., Звягинцев Д. Г. Влияние трудногидролизуемых источников углерода на динамику микробной биомассы и дыхание почвы // Вестник Моск. Ун-та. Серия 17. Почвоведение. 1999. №1.

23. Злотников А. К., Садовникова Л. К., Баландина А. В., Злотников К. М., Казаков А. В. Биопрепарат Альбит в технологии очистки от нефтяного загрязнения // Нефтегазовое дело. – 2006. - №5.

24. Адылова А. Т., Черникова Т. Н., Абдукаримов А. А. Биодеградация фенола штаммом Pseudomonas sp., маркированным gfp-геном // Прикладная биохимия и микробиология. - 2008. - Т. 44, № 3. - С. 308-313.

25. Тупикина О. В., Саморукова В. Д., Кондратьрева Т. Ф. особенности роста и окисления природных пиритов представителями ацидофильных хемолитотрофных микроорганизмов//Микробиология. - 2009. - Т. 78, № 2. - С. 202-212.

26. Кожанова Г. А., Руденко А. В. Бактерии-деструкторы с широким спектром биологической активности для интродукции в природные биоценозы // Микробиологический журнал. 1994. Т. 50. №2. - С. 69.

27. Пономарева Л. В., Крунчак В. Г., Тоаргаванова В. А., Цветкова Н. П., Осипов А. И. Биоремедиация нефтезагязненной почвы с использованием биопрепарата “БИОСЭТ” и пероксида кальция // Биотехнология. 1998. №1. - С. 79-84.

28. Надирова Ж. К., Бишимбаев В. К., Приходько Н. А. Исследование кинетики трансформации нефти в почве // Нефть и газ. - 2005. - №4. - С. 105-108.

29. Троценко Ю. А., Торгонская М. Л. Аэробная биодеградация дихлорметана: структурно-функциональные аспекты // Прикладная биохимия и микробиология. - 2009. - Т. 45, № 3. - С. 261-276.

30. Белоусова Н. И., Барышникова Л. М., Шкидченко А. Н. Изменение нефтедеструктивной активности при хранении микроорганизмов в лабораторных условиях // Прикладная биохимия и микробиология. - 2008. - Т. 44, № 3. - С. 314-318.

31. Есенкова Н. П., Михалькова А. И., Бачерникова С. Г. Нетканые сорбенты для сбора разливов нефтепродуктов и экспресс-метод определения их сорбционной емкости // НефтьГазПромышленность. 2004, 3 (8), С. 56-58.

32. Oren A. Bioenergetic aspects of halophilims // Microbiol. Mol. Biol. Rev. – 1999. – Vol. 37. – P. 237-328.

33. Головко А. К., Головко Ю. А., Горбунова Л. В., Камьянов В. Ф., Певнева Г. С., Шаботкин, И. Г. Углеводородный состав типичных нефтей Сахалина // Нефтехимия. - 2004. - Т. 44, №2. - С. 89-102

34. Бабошин М. А., Головлева Л. А. Деградация полициклических ароматических углеводородов (ПАУ) аэробными бактериями и ее кинетические аспекты // Микробиология. - 2012. - Т. 81, №6. - С. 695-706.

35. Водопьянов В. В., Киреева Н. А., Онегова Т. С., Жданова Н. В. Моделирование биодеградации нефти в почве микроорганизмами // Нефтяное хозяйство. - 2002. - №12. - С. 128-130.

36. Пунтус И. Ф., Филонов А. Е., Ахметов Л. И., Карпов А. В., Боронин А. М. Деградация фенантрена бактериями родов Pseudomonas и Burkholderia в модельных почвенных системах // Микробиология. - 2008. - Т. 77, №1. - С. 11-20.

37. Бабошин М. А., Баскунов Б. П., Финкельштейн З. И., Головлев Е. Л., Головлева, Л. А. Микробная трансформация фенантрена и антрацена // Микробиология. - 2005. - Т. 74, №3. - С. 357-364.

38. Қ алғ ұ лова Н. Е., Досжанов Е. О. Топырақ биомассасының тотығ у активтілігіне мұ наймен ластанудың ә сері // Студенттер мен жас ғ алымдардың «Ғ ылым ә лемі» атты халық аралық конференциясының баяндама тезистері. – Алматы, 17-19 сә уір, 2013 ж. – 295 б.

39. Қ алғ ұ лова Н. Е., Сапарбаева Р. Е., Досжанов Е. О. Фиторемедиация процестері арқ ылы мұ наймен ластанғ ан топырақ тарды қ айта қ алпына келтіру // Студенттер мен жас ғ алымдардың «Ғ ылым ә лемі» атты халық аралық конференциясының баяндама тезистері. – Алматы, 17-19 сә уір, 2013 ж. – 374 б.

40. Григориади А. С., Багаутдинова Л. Ф. Возможность использования некоторых растений для фиторемедиации нефтезагрязненной почвы // Молекулярные основы взаимоотношений ассоциированных микроорганизмов с растениями. М: Наука, 2005. - С. 180-208.

41. Glick, B. R. Phytoremediation: synergistic use of plants and bacteria to clean up the environment /B. R. Glick //Biotechnology Advances. – 2003. – Vol. 21. – N 5. – Р. 383-393.

42. Бишимбаев В. К., Исаева А. У. Фиторемедиация нефтезагрязненных почв // Нефть и газ. - 2011. № 5 (65). - С. 81-88.

43. Гроздинский А. М. Аллелопатия и продуктивность растений. Киев. Наукова Думка. 1990. 265 с.

44. Солнцева Н. П. Особенности загрязнения почв при нефтедобыче / Н. П. Солнцева // Тр. / Всесоюз. совещ. Л.: Гидрометеоиздат, 1985. - С. 62-65.

45. Итоговый отчет o ходе выполнения пилотного проекта “очистка и реабилитация нефтезагрязненных земель абшерона” за периодс 01. 09. 2003 по 16. 06. 2004г.

46. Glick, B. R. Phytoremediation: synergistic use of plants and bacteria to clean up the environment /B. R. Glick //Biotechnology Advances. – 2003. – Vol. 21. – N 5. – Р. 383-393.

47. Надыкта В., Кристина Негри*. Ремедиация почв, загрязненных углеводородами нефти // Всероссийский НИИ биологической защиты растений РАСХН, г. Краснодар, Россия, *Аргонская национальная лаборатория, США.

48. Свинцов И. П. Особенности фитомелиорации подвижных песков с применением вяжущих веществ // Природные условия и ресурсы пустынь СССР, их рациональное использование. М.: 1984. С. 422-428

49. Илялетдинов А. Н. Иммобилизация металлов микроорганизмами и продуктами их жизнедеятельности // Микроорганизмы как компонент биогеоценоза. М.: Наука. 1984. С. 18-31.

50. Звягинцев Д. Г. Почвенные микроорганизмы как компонент биогеоценозов // Микроорганизмы каккомпонент биогеоценозов. Алма-Ата. КазГУ. 1982. С. 6-7.

51. Киреева Н. А., Григориади А. С., Водопьянов В. В., Амирова А. Р. Подбор растений фиторемедиации почв, загрязненных нефтяными углеводородами // Известия Самарского центра Российской академи наук. - 2011. Т. 13. № 5 (2). - С. 184-187.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 56