1.1 Мұнай өндіретін аймақтардың жалпы сипаттамасы және қазіргі таңдағы экологиялық проблемалары

Қ азақ стан кен байлық тарының қ оры мен ә р алуандығ ы жағ ынан Жер шарындағ ы бай аймақ тардың бірі. Бұ л жер қ ыртысының геологиялық қ ұ рылысы мен даму ерекшеліктеріне байланысты. Тау тү зілу, магмалық жыныстардың енуі жә не метаморфизм (ө згеріске ұ шырағ ан), яғ ни эндогендік процестердің ә ртү рлілігі, солармен байланысты тау жыныстарының қ ұ рылымында, минералдық жә не химиялық қ ұ рылысында болғ ан қ андай да бір ө згерістер тү рлі пайдалы қ азбаларды тү зеді. Пайдалы қ азбалар деп, қ азіргі техниканың даму дең гейінде, табиғ и тү рінде немесе ө ң делгеннен кейін шаруашылық та пайдалануғ а болатын минералдар мен тау жыныстарын айтады. Ә детте, таулы аймақ тарда (қ атпарлы жә не қ атпарлы-жақ парлы аудандарда) жә не шө гінді қ абығ ынан айырылғ ан жазық тарда рудалы қ азбалар кені кө птеп кездеседі. Ал шө гінді тү ріндегі пайдалы қ азбаларды (мұ най, газ, кө мір, уран жә не т. б. ) шө гінді қ абығ ы бар жазық тарда кездестіруге болады.

Қ азақ станда аса маң ызды минералдық шикізат тү рлерінің бә рі дерлік бар. Еліміздің жер койнауынан Менделеев кестесіндегі 105 элементтің, оның 70-інің мол қ оры барланғ ан жә не 60-тан астамы ө ндіріледі. 6 мың ғ а жуық пайдалы қ азбалар кен орындары ашылғ ан.

Пайдалы қ азбалар маң ыздылығ ы жағ ынан ү ш топқ а бө лінеді. Бірінші топқ а негізгі қ аржы тү сімін қ амтамасыз ететін жә не экономикалық -саяси мә ні бар стратегиялық кен байлық тары жатады: мұ най, газ, кө мір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қ аржы тү сімін қ амтамасыз ететін ә рі Қ азақ станның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маң ызды кен байлық тары қ ұ райды: темір, марганец, мыс, қ орғ асын, мырыш, алюминий жә не алтын кен орындары. Ү шінші топқ а ішкі жә не сыртқ ы рыноктарда жоғ ары сұ ранымғ а ие қ алайы, кү міс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлық тардың барланғ ан қ оры негізінде ондағ ан мұ най-газ жә не кентас ө ндіретін кә сіпорындар жұ мыс істейді, олар 70-тен аса ә р тү рлі минералдық шикізат тү рлерін ө ндіреді жә не ө ң дейді.

Қ азақ станда 200-дей мұ най жә не газ кен орындары анық талып барланғ ан, оның ішінде 102 мұ най, 29 мұ най-конденсат, 30 мұ най-газ-конденсат, 6 мұ най-газ, 11 газ-конденсат, 19 газ кен орындары бар. Барланғ ан мұ найдың алынатын қ оры 2, 2 млрд. т, газ – 2, 5 трлн. /м³, конденсат – 0, 7 млрд. м³. Қ азақ станда мұ найдың болжамдық қ орлары 20 – 25 млрд. т деп бағ аланады. Мұ най мен газдың барланғ ан қ орының негізгі бө лігі Каспий маң ы мұ найлы-газды аймағ ында шоғ ырланғ ан. Мұ нда 122 кен орыны ашылғ ан, оларда республикадағ ы кө мірсутек қ орының 80 %-ы (1, 3 млрд. т мұ най, 700 млн. т шамасында конденсат, 1, 7 млрд. м³ бос жә не 577 млрд. м³ сұ йытылғ ан газ) шоғ ырланғ ан. Бұ л жерде мұ най мен газдың Қ ашағ ан, Тең із жә не Қ арашығ анақ сияқ ты айрық ша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық ү лесі мұ най мен газ ө ндірісінің жалпы балансында 30 %-дан асады. Оң тү стік Маң ғ ыстау мен Солтү стік Ү стірт – Бозащы аймағ ындағ ы ең ірі кен орындар – Ө зен, Жетібай, Қ аражанбас, Солтү стік Бозащы. Мұ ндағ ы мұ найдың барланғ ан қ оры 700 млн. т, конденсат – 1, 4 млн. т жә не газ – 141, 0 млрд. м³ кұ райды. Жалпы республикалық баланста бұ л аймақ тағ ы кө мірсутек ө ндірісінің ү лесі 50 % шамасына тең. Мұ найдың ө неркә сіптік мол қ оры Оң тү стік Торғ ай мұ найлы-газды алабында анық талғ ан (Қ ұ мкө л, Майбұ лақ, Ащысай, Арысқ ұ м, т. б. кен орындары). Бұ л жерде жиынтық болжамдық қ оры 400 млн. т шамасындағ ы 11 кен орыны барланғ ан. Олардың ең ірісі – Қ ұ мкө л кен орыны (1990 жылдан мұ най ө ндіріле бастады). Бұ л аймақ тың мұ най ө ндірісіндегі ү лесі 10 % шамасында.

Статистикалық мә ліметтерге сү йенсек, 2012 жылы Қ азақ станда ө ндірілген мұ най кө лемі 1, 9 пайызғ а кеміген. 2012 жылы Қ азақ станда 66 млн 461 мың 500 тонна шикі мұ най мен 12 млн 749 мың 200 тонна газ конденсаты ө ндірілген. Бұ л алдың ғ ы жылмен салыстырғ анда 1, 9 % жә не 3, 7 % артық. Мемлекеттік статистика агенттігінің деректеріне қ арағ анда, аталғ ан уақ ыт аралығ ында елімізде 40 млрд 261 млн 300 мың текше метр табиғ и газ ө ндірілген (1, 8 % артық ). Соның ішінде газ тү ріндегі табиғ и отын кө лемі 20 млрд 310 млн текше метр (5, 2 % артық ), мұ найдан алынатын ілеспе газ кө лемі 19 млрд 780 млн 1 мың текше метрді қ ұ рады (2, 1 % артық ).

2012 жылы мұ най жә не газ конденсатын ө ндіру кө лемі 79, 2 млн тоннаны қ ұ рады. Мұ най жә не газ конденсаты экспортының кө лемі 68, 616 млн тоннағ а жеткен. Оның ішінде Атырау – Самара бағ ыты бойынша 15, 4 млн тонна (100 %), Каспий мұ най қ ұ быры консорциумы (КҚ К) - 27, 9 млн тонна (96, 7 %), Атасу – Алашанькоу бағ ытында 10, 4 млн тонна (97, 2 %), Ақ тау тең із порты арқ ылы 7, 06 млн тонна (88 %), ал темір жолмен 6, 97 млн тонна (91, 1 %) экспортталғ ан.

Біріккен Ұ лттар Ұ йымы (БҰ Ұ ) мә ліметтері бойынша жыл сайын жер шары атмосферасына 2, 5 млрд. т. шаң, 1, 2 млрд. т. азот оксидтері, 200 млн. т. кө міртегі, 1500 млн. т. кү кірт диоксиді тасталынады. Мұ найдың қ ұ рамында орташа 1 % кү кірт болады. Бұ л дегеніміз жер қ ойнауындағ ы мұ най қ ұ рамында 10⁹т. кү кірт немесе (4-7)·10¹⁰т. ә ртү рлі кү кірторганикалық қ осылыстар – меркаптан, сульфид, дисульфид, тиофен жә не басқ а кү рделі қ ұ рылымдар бар деген сө з. Мұ най ө ндіру, ө ң деу жә не қ олдану кезінде жыл сайын 45 млн. тонна мұ най тө гіледі (1 жылдық ө ндірілген мұ найдың 2 %-ы), соның ішінде қ ұ рлық қ а 22 млн тоннасы тө гіледі (ө ндірілетін мұ найдың 0, 97 %-ы) [3].

Мұ наймен ластанудың екі тү рлі қ аупі бар: біріншіден, су бетінде тең із фаунасы мен флорасына қ ажетті оттегіні жібермейтін пленка тү зіледі; екіншіден, мұ найдың ө зі жартылай ыдырауы ұ зақ уақ ытқ а созылатын улы зат болып есептеледі. Судың қ ұ рамында мұ найдың мө лшері 10-15 мг/кг жағ дайда планктон мен майда шабақ тар қ ырылып қ алады. Ү лкен танкерлердің апатқ а ұ шырауы кезінде мұ най ө німдерінің суғ а тө гілуін нағ ыз экологиялық катастрофа деп айтуғ а болады. Ә сіресе радиоактивті қ алдық тарды (РАҚ ) кө му кезіндегі радиоактивті ластану ө те қ ауіпті болып табылады. Алғ ашында радиоактивті қ оқ ыстардан арылудың жолы РАҚ -ды мұ хиттар мен тең іздерде кө му болды. Ә детте бұ лар 200 литрлік бө шкелерге салынып, ү стіне бетон қ ұ йып тең ізге тастайтын белсенділігі тө мен қ алдық тар болды [5]. Алғ ашқ ы РАҚ -ды АҚ Ш Калифорния қ аласынан 80 км қ ашық тық та кө мді. 1983 жылғ а дейін РАҚ -ды ашық тең іздерге кө муді 12 ел жү ргізіп келді. Тынық мұ хит суына 1949-1970 жылдары арасында РАҚ салынғ ан 560 261 контейнер кө мілген.

Соң ғ ы уақ ытта Ә лемдік мұ хитты қ орғ ауғ а арналғ ан бірнеше қ ұ жаттар қ абылданды. 1972 жылы Лондонда жоғ ары жә не орташа дең гейдегі радиациялар қ алдық тарымен тең іздерді ластауды тоқ тату бойынша Конвенцияғ а қ ол қ ойылды. Орташа жә не тө мен дең гейдегі радиоактивті қ алдық тарды кө му тек арнайы рұ қ сатпен жү ргізілетін болды. 70-ші жылдардың басынан бері 10 тең ізді бірге игеретін ә лемнің 120 мемлекетін біріктіретін БҰ Ұ -ның «Аймақ тық тең із» экологиялық бағ дарламасы жұ мыс жасап келеді. Аймақ тық кө пжақ ты: Солтү стік-Шығ ыс Атлантика тең із ортасын қ орғ ау Конвенциясы (Париж, 1992 ж. ); Қ ара тең ізді ластану дан қ орғ ау бойынша Конвенция (Бухарест, 1992 ж. ) жә не бірқ атар басқ а да келісімдер жасалды.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒