1.2 Мұнай және мұнай өнімдерінің қоршаған ортаға әсері

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мә селелері соң ы уақ ыттарда техникалық жә не технологиялық ерекшеліктері бойынша қ оршағ ан ортаны ластаушылардың ірілерінің бірі болып саналатын мұ най газ ө неркә сібі дамығ ан елдердің барлығ ында ү ң іліп қ аралатын жағ дай болып отыр. Бұ л елдерге сонымен бірге Қ азақ стан Республикасын да жатқ ызуғ а болады, біздің еліміз бай 100 жылдық мұ най ө неркә сібі тарихына ие. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау іскерлігі ең алдымен техникалық процестердің техникалық жә не ұ йымдастырушылық дең гейіне байланысты болады. Мұ най газ кешендернің қ ұ рамында 40 тан астам ластаушы кө здер типтері бар, олар қ оршағ ан ортағ а ә сер етуінің интенсивтілігінің ә ртү рлілігімен жә не ластаушы заттардың қ асиеттерінің алуан тү рлілігімен сипатталады. Ө нідірістің дамығ ан сайын зиянды қ алдық тардың да саны кө бейіп барады.

Мұ най жә не мұ най ө нiмдерiнiң қ алдық тарынан табиғ и экожү йелердiң ластануы, ә сiресе атмосфераның, гидросфераның жә не топырақ тардың ластануы кү рделi экологиялық қ ауiп-қ атер туғ ызады. Бұ л қ ауiп қ атер тек мұ най алынатын аймақ тарда ғ ана емес, сонымен қ атар алшақ аймақ тарды да қ амтиды. Топырақ тың жоғ арғ ы адсорбциялану қ абiлеттiлiгiне қ арай, мұ най ұ зақ уақ ыт бойы осы топырақ тарда сақ талынады. Мұ най ө нiмдерiнiң байқ аусыз тө гiлуi немесе ә ртү рлi апаттардың салдарынан, топырақ тың физика-химиялық қ асиеттерi ө згерiп, су-ауа режимi бұ зылып, топырақ тың микробиологиялық белсендiлiгi байқ алады. Сонымен қ атар, биоценоз қ ұ рылымы ө згередi. Едә уір ү лкен қ ауіп мұ наймен газды отын ретінде пайдаланудан туады. Осы заттар жанғ анда атмосферағ а кө мірқ ышқ ыл газ, тү рлі кү кіртті қ оспалар, азоттың оксид жә не т. б. зиянды заттар тарайды [6].

Жыл сайын дү ние жү зілік мұ хитқ а орташа есеппен 2 ден 10 млн. т дейін мұ най тө гіледі. Аэрофото тү сірумен мұ хиттың бетінде 30 % мұ найлы қ абыршақ тың тү зелгені кө рінеді. 1 литр мұ най балық тарғ а қ ажет 40000 л. мұ хит суын жарамсыз етеді. Мұ найдың 1 тоннасы 12 км² мұ хиттың бетін ластайды. Кө п балық тардың уылдырық тары судың беткі қ абатында дамиды, сондық ан мұ найдан келетін қ ауіп аса тү седі. Мұ найдың 0, 1-0, 01 мл/л мө лшерінде шоғ ырланғ ан жерінде уылдырық тар бірнеше тә уліктің ішінде ө лген. Егерде мұ хит бетінде мұ найлы қ абыршақ болса 1 га кө леміндегі мұ хит бетіндегі 100 млн. астам уылдырық тарды жарамсыз етеді. Мұ найдың тең із бен мұ хитқ а тү суінің жолдары кө п. Мысалы танкерлер мен бұ рғ ылау тұ ғ ырларының апатынын немесе ө зен суларымен мұ най қ алдық тарының қ осылуы. Қ азіргі уақ ытта тең ізде ө ндірілетін 10 т. мұ найдың 7-8 т. тұ тыну орындарын тең із кө лігімен жеткізіледі. Кейбір тең із аймақ тарында мұ най тасымалдаушы кө ліктерге мұ най шайындысын суғ а тө гуге рұ қ сат еткендіктен, мұ хит тіршілігіне орасан зор зиян келтіріледі. Осындай аймық тарда балық тың молдығ ына қ арамастын, оны мұ най дә мінің шығ у есебінен тұ тыну мү мкін емес. Жә не де кө мірсутек ә сері тең іздерің экологиялық тепе-тең дігін бұ зады.

Мұ найдағ ы кейбір фракциялар ө те улы болып табылады жә не де олардың шоғ ырлануы сумен араласқ анда улылығ ы одан сайын арта тү седі. Тө мен қ айнар қ анық қ ан кө мірсутектер жә не кейбір ароматты қ оспалар улы, ә рі тү рлі дә режеде суда ерігіш келеді жә не тіршілік кө зіне қ ауіп тө ндіреді.

Мұ най ө німдердің су саласына ә сері 5 санатқ а бө лінеді: ө ліммен аяқ талар улау арқ ылы тіршілік кө зін жою, физологилық белсенділікті орасан зор бұ зу, мұ най ө нідерінің тірі ағ заларғ а тікелей ә сері, ағ зағ а кө мірсутектің ену себептерінен ауыр ө згерістер, сонымен қ атар тіршілік ортаның биологиялық ерекшеліктеріндегі ө згерістер. Ө ліммен аяқ талар улау кө мірсутектердің жасушаларғ а тікелей ә серінен болады, ә сіресе жасуша арасындағ ы процестерге ық пал етеді.

Суда еритін хош иісті кө мірсутектер тең із тіршілігіне ең ү лкен кауіп келтіреді. Бар мә ліметтерге сү йенсек ірі тең із жануары 10^-4-10^-2% мө лшердегі еритін хош иісті кө мірсутекремен байланысқ а тү ссе бірнеше сағ аттың ішінде ө леді. Ал уылдырық пен кіші балық тар ү шін 10^-5% мө лшерінде. Уылдырық пен кіші балық тар ересек су жануарларына қ арағ анда 10-100 есе сезгіш болып келеді.

Су қ ұ стары тең іздің мұ найдан ластануының нә тижесіндегі бірінші қ ұ рбандары. Ү йрек, шағ алалар жә не тағ ы басқ а қ ұ стар су бетіндегі мұ найғ а сү ң гіп шық қ анда олардың қ ауырсындары қ атты былғ анғ ан. Кө мірсутектер қ ұ стардың қ ауырсындарын қ аптап, олардың су қ орғ анышын бұ зып, қ ауырсынның қ орғ анышын жоқ қ ылғ андық тан, қ ұ стар тоң ып гипотермиялардан қ ырылғ ан. Жә не қ ауырсындарын тазарту кезінде мұ най қ алдық тары ағ зағ а тү сіп отырғ ан. Соның салдарынан эндокриндік жү йе бұ зылғ ан, ә сірісе бү йрек безінің жұ мысы. Сонымен қ атар, мұ най ө німдері қ ұ стардың жұ мыртқ аларына жә не ө мір сү ру ортасына ә сер етеді. Мұ найдың орташа тө гілуі ә детте 5000 қ ұ стың ө ліміне алып келеді. Кө п уақ ыт суда жү ретін қ ұ стар мұ най ө німдеріне осал болып келеді. Тө гілген мұ най ө німдері қ ұ старғ а аз уақ ытта немесе ұ зақ уақ ыт бойы ә сер етуі мү мкін. Дымқ ыл тұ нбалы ойпатты жерлердің мұ наймен қ атты ластануы биоценозды ұ зақ жылғ а ө згертіп жібереді.

Ал, топырақ қ а тү скен мұ най гравитациялық кү штердің ә серінен тө мен қ арай сің еді де, сыртқ ы жә не капиллярлық кү штердің ә серінен кең інен таралады. Топырақ тың мұ най қ алдық тарымен жә не ә р тү рлі химиялық реагенттермен, ө ндіріс қ алдық тарымен, радионуклидтермен ластануы, олардың техногенезді бұ зылуы, эрозия, дефляция, топрақ тың тұ здануы- техногенез ө ршуінің тікелей жолдары болып табылады. Қ атты ластанғ ан аймақ тарда топырақ тың тығ ыз карбонатты-иллювиалды горизонты жалаң аштанады, нә тижесінде тақ ыр баттар тү зіліп, топырақ тың қ уаң дануы мен тұ здануына ә келіп соғ ады. Топырақ қ ұ рамындағ ы мұ най кө мірсутектері химиялық жә не фотототығ у ү рдісіне қ атысады, яғ ни ә ртү рлі факторлардың ә серінен (ультракү лгін сә улелердің, температураның ө згеруінен жә не т. б. ) ө зінің химиялық қ ұ рамы мен қ асиетін ө згертеді, нә тижесінде ұ шқ ыш, зиянды жә не химиялық белсенді заттар тү зеді [7, 8].

Мұ най ө ндіру аймақ тарында топырақ қ абатының экологиялық бұ зылуының негізгі себептері болып:

1) мұ най ө ндіру орындарында қ олданылатын техника мен технологияның коррозияғ а ұ шырауы;

2) қ ауіпсіздік талаптарына жауап бермейтін ескірген техниканы пайдалану;

3) технологиялық ү дерістің ә ртү рлі кезең дерінде болатын ақ аулар;

4) мұ най тө гілумен байланысты болатын аварияларлар кезінде оперативті тү рде қ ызмет жасамау, аварияны ликвидациялау жоспарының болмауы;

5) мұ най тө гілу аварияларын алдын алатын қ ұ ралдар мен кү штердің жеткіліксіз болуы;

6) мазутталғ ан топырақ -грунттың қ амбаларда (амбар) сақ талуы [9].

Мұ наймен ластанғ ан топырақ тың маң ызды генетикалық кө рсеткіштері нашарлайды: гумус, азот, фосфор, микроэлементтер, топырақ ты-жұ тқ ыш кешеннің қ ұ рамы мен қ ұ рылымы ө згереді, кө лемдік массасы ұ лғ айып, аэрация мен су ө ткізгіштік қ абілеті тө мендеп, ө сімдіктерге қ ажет ылғ ал мө лшері азаяды. Сонымен қ атар, хлорид-сульфатты типті (1, 1-5, 2 %) тұ здану орын алады жә не жылжымалы қ орғ асын тү рлері (40-57 жә не 7-18 мг/кг) дең гейі шекті рұ қ сат етілген концентрациядан (ШРК) 1-6 есе асатын, молибден (20-25 мг/кг) - ШРК-дан 7-12 есе асатын жә не кобальт (15 мг/кг-ғ а дейін) жиналуы мү мкін. Мұ ндай ауыр металдардың кө п мө лшерде жиналуы экологиялық жағ дайды нашарлатады, халық тың денсаулығ ына кері ә серін тигізеді [10].

Топырақ та шоғ ырланғ ан кө мірсутектердің ә серінен топырақ экожү йесінің ө згеруі байқ алады. Топырақ қ асиеттерінің ө згеруі мен кө мірсутегілердің тікелей ә сер етуі ө сімдіктердің басым кө пшілігін ө суі мен дамуының толық ингибирленуіне алып келеді. Топырақ фитотоксинді бола бастайды.

Мұ най жә не мұ най ө німдерінің табиғ и ортағ а таралуы салдарынан жалпы экологиялық жағ дай қ алыптасады:

а) топырақ тың қ ұ рамы жә не оның беткі қ абатының қ асиеттері ө згереді;

б) жер бетіндегі жә не жер асты сулары ластанады, тү бінде тұ нбалар тү зіледі;

в) ө сімдіктердің химиялық қ ұ рамы жә не сыртқ ы тү рі ө згереді;

г) ландшафтар жалпы деградацияғ а ұ шырайды.

Топырақ концентрациясы тө мендегі дең гейге жеткенде, бұ л топырақ тарды мұ най жә не мұ най ө німдерімен ластанғ ан деп есептелінеді:

- ө сімдіктер солып, ө згерістерге ұ шырауы;

- экологиялық тепе-тең дік бұ зылып, флора мен фауна тү рлерінің жоғ алуы;

- судың физико-химиялық қ асиеттері жә не топырақ қ ұ рылысының ө згеруі;

- карбонатты емес сутекті топырақ тарда мұ най ө німдеріндегі сутегі мө лшерінің кө беюі;

- ауылшаруашылық жерлерінің ө німділігінің тө мендеуі;

- мұ най ө німдері топырақ арқ ылы сің іп жер ү сті жә не жер беті суларына таралуы [11].

Қ оршағ ан ортағ а зияндылығ ы бойынша мұ най ластаушылар «бірден» (мұ найдың авариялық тө гілуі) жә не «біртіндеп» (мұ най-газ кешенінде мұ най жә не мұ най ө німдерін ө ндіру кезіндегі шығ ын жә не ә ртү рлі кемшіліктер) болып бө лінеді.

Мұ найдың авариялық тө гілулері топырақ экожү йесіне бірден максималды зияндылық тигізеді. Мұ найдың авариялық тө гілулері шұ ғ ыл тү рде жою жұ мыстарын жү ргізуді, арнайы техникаларды, технологияларды қ олдануды, кө птеген жоюшы-жұ мысшыларды қ ажет етеді. Ластанудың бұ л тү рін жою екі кезең ге бө лінеді: біріншісі - тө гілген мұ найды жинау, екіншісі-аймақ ты ластаушылардан тазалау. Мұ ндай ластанудан кейін экожү йе тұ рақ ты қ алпына келеді ме, ә лде қ айтымсыз кері бұ зылатыны туралы болжам жасау мү мкін емес.

Мұ най ластаушылардың екінші тү рі біртіндеп, яғ ни мұ най жә не мұ най ө німдерінің кө п жылдар бойы топырақ қ а тү суі. Мұ ндай ластанулар мұ най іздеу жә не барлау жұ мыстарында, мұ най кә сіпшілігінде, мұ най ө ң деу зауыттарының аймақ тарында, жанғ ыш-майлағ ыш материалдар қ оймаларында, жанармай қ ұ ю орталық тарында, мұ най тасымалдау жолдарында жә не т. б. жағ дайларда байқ алады.

Мұ най жә не мұ най ө німдерінің кө п жылдар бойы біртіндеп топырақ қ а терең сің уі, ондағ ы экологиялық тепе-тең дікті бұ зады. Топырақ қ а ө те терең енуі жер асты суларының ластануына, ал нақ ты жағ дайларда кө мірсутектердің техногенді жинақ тауына алып келеді.

Мұ най ластаушыларын ағ залық орта инертті кү йде қ алдырмайды-геохимиялық, агрохимиялық, физико-химиялық, топырақ биоценозының белсенділігінде, топырақ тың газды кү йінде ө згерістер болады. Бұ л шарттардың ө згерісінің сипаттары мен динамикасын анық тау мұ най ластаушыларының зиянды ә серін анық тауғ а мү мкіндік береді. Мұ най ластаушылардың ә серінен топырақ тың негізгі сипаттамаларының ө згерісі топырақ ты рекультивацияғ а кү мә н келтіретіндей қ айтымсыз жә не қ ауіпті болуы мү мкін.

Республикалық нормативті документте химиялық заттармен, мұ най жә не мұ най ө німдерімен ластану кө рсеткіштері келтіріледі:

- 1-дең гей жіберілетін - < ШРК;

- 2-дең гей тө мен – 1000-нан 2000 мг/кг-ғ а дейін;

- 3-дең гей орташа – 2000-нан 3000 мг/кг-ғ а дейін;

- 4-дең гей орташа – 3000-нан 5000 мг/кг-ғ а дейін;

- 5-дең гей жоғ ары – > 5000 мг/кг.

Жоғ арыдағ ы 2-ші дең гей тө мен кө рсеткішті (1000-нан 2000 мг/кг-ғ а дейін) есепке ала отырып топырақ -грунттағ ы мұ най жә не мұ най ө німдерінің ШРК-сы 1000 мг/кг аспауы керек [12, 13].

Мұ най-газ саласының нысандарындағ ы топырақ тың химиялық ластануының негізгі себептері келесідей [14]:

- мұ най-газ ө ндіретін кә сіпорындарда: мұ най жә не газ фонтандарының пайда болуы, газдың ө здігінен тұ тануы, жоғ ары минералды жерастысулардың тасталуы, ластанғ ан ағ ынды сулардың рельефке тө гілуі, бұ рғ ылау сұ йық тығ ының тө гілуі, қ амбалардың ликвидациясы, регенерация қ ұ рылғ ысынан тү сетін метанолдың тө гілуі, газдың диффузиялық миграциясы, отынның жану ө німдерінің тасталуы жә не т. б.;

- мұ най-газ тасымалдаушы кә сіпорындарда: кө мірсутек конденсатының, коррозия ингибиторының тө гілуі, турбинді жанармайдың, метанолдың, органикалық қ ышқ ылдардың, беттік активті заттардың (БАЗ), компрессорлы жақ па майлардың тө гілуі;

- мұ най-газ ө ң дейтін кә сіпорындарда: конденсат пен жақ па майлардың, сонымен қ атар химреагенттердің (метанол, диэтиленгликоль, диэтаноламин жә не т. б. ) тө гілуі мен ағ ып кетуі (1-кесте).

Сонымен, мұ най жә не газ саласында топырақ тың негізгі ластаушылары келесідей болып табылады: сұ йық тық тар (мұ най кө мірсутектері, минералданғ ан пластты сулар, химреагенттер, бұ рғ ылау сұ йық тық тары); газдар (табиғ и жә не жолай газ жә не оның жану ө німдері); қ атты заттар (шламдар, кү кіртті тозаң ). Топырақ тың химиялық ластануы оның физикалық, химиялық, ионалмасу қ асиеттері мен биологиялық белсенділігіне кері ә сер етеді.

Мұ найдың табиғ и фракциялану мен ыдырау ү рдістері жердің бетіне тү скен мезеттен басталады. Мұ найдың топырақ тағ ы трансформациясының ең жалпы ү ш кезең ін бө ліп айтуғ а болады [15]:

1) алифатты кө мірсутектердің физико-химиялық жә не жартылай микробиологиялық ыдырауы;

2) ә р тү рлі кластардың тө менмолекулалық қ ұ рылымының микробилогиялық ыдырауы, шайырлы заттардың жаң адан пайда болуы;

Кесте 1 - Мұ наймен ластанудың топырақ тағ ы микробиологиялық ү рдістерге ә сері

Мұ найдың табиғ и фракциялану мен ыдырау ү рдістері жердің бетіне тү скен мезеттен басталады. Мұ найдың топырақ тағ ы трансформациясының ең жалпы ү ш кезең ін бө ліп айтуғ а болады:

3) алифатты кө мірсутектердің физико-химиялық жә не жартылай микробиологиялық ыдырауы;

4) ә р тү рлі кластардың тө менмолекулалық қ ұ рылымының микробилогиялық ыдырауы, шайырлы заттардың жаң адан пайда болуы;

5) жоғ ары молекулалық қ осылыстардың трансформациясы: шайырлар, асфальтендер, полициклды кө мірсутектер.

Ә р тү рлі топырақ -климаттық зоналарда мұ найдың барлық трансформация ү рдісінің ұ зақ тығ ы ә ртү рлі (бірнеше айдан бірнеше жылғ а дейін) болып келеді [16].

Мұ наймен ластану топырақ тың физикалық, химиялық жә не биологиялық қ асиеттеріне кері ә сер етеді. Мұ най мен оның компоненттерінің ә серінен негізгі физиологиялық топ микроорганизмдерінің саны, топырақ тың агрохимиялық қ асиеттері ө згереді, тотық тырғ ыш-тотық сыздандырғ ыш жә не гидролиттік ферменттердің белсенділігі тө мендейді. Топырақ та шоғ ырланғ ан кө мірсутектердің ә серінен топырақ экожү йесінің ө згеруі байқ алады. Топырақ қ асиеттерінің ө згеруі мен кө мірсутегілердің тікелей ә сер етуі ө сімдіктердің басым кө пшілігін ө суі мен дамуының толық ингибирленуіне алып келеді. Топырақ фитотоксинді бола бастайды.

Мұ наймен ластанғ ан топырақ қ асиеті кө птеген физико-химиялық ө згерістерге ұ шырайды. Ә лсіз топырақ қ ұ рамының бұ зылуы жә не топырақ бө лшектерінің суды сің іру қ асиеті тө мендейді. Мұ наймен ластанғ ан топырақ та кө міртегі мен азоттың арасындағ ы салыстырмалы кө рсеткіші жылдам ө сіп кетеді, ол топырақ тың азот режимін нашарлатады жә не ө сімдіктің тамырымен қ оректенуін бұ зады. Бұ дан басқ а, мұ най жерге тө гілгенде жә не топырақ қ ыртысына сің е отырып оттегіні ығ ыстырады, ал оттегі ө сімдік жә не микроорганизмдердің ө мір сү руі ү шін қ ажет.

Мұ най жә не мұ най ө німдері топырақ қ а тү сіп, оның физикалық қ ұ рылымын тү гелдей ө згертеді. Ластаушылардың гидрофобты қ асиеттері топырақ бө лшектеріне беріледі. Мұ наймен ластанғ ан топырақ тың жоғ арғ ы горизонтында гидрофобтылық тың жоғ арылауы терең жатқ ан горизонттың ылғ алдылығ ының артуына алып келеді. Ол анаэробты процестердің (денитрификация, сульфатредукция жә не т. б. ) дамуына, ауа жә не су айналымының бұ зылуына алып келеді. Топырақ тығ ыздығ ы мен кеуектілігі жә не оның химиялық қ асиеттері ө згереді. Топырақ сің іру кешеніне натрийдің енуі жә не топырақ қ ышқ ылдығ ын анық тайтын катиондарды ығ ыстыруы рН мә нінің шамадан тыс артуына алып келеді.

Мұ найдың топырақ қ а тү суі қ ұ рамындағ ы С_орг кө беюіне алып келеді, нә тижесінде микроорганизмдер мен ө сімдіктердің дұ рыс дамуының қ олайлы жағ дайы 10: 1 орнына, (400-420): 1 жететін С: N сандық қ атынасының бұ зылуы байқ алады. Мұ наймен ластану кезінде топырақ қ ұ рамындағ ы битуминозды заттарында жә не гумустық топтың қ ұ рамында, терең горизонтта орналасқ ан органикалық кө міртектің негізгі қ орының таралуында ө згерістер болады.

Ластанғ ан топырақ та тіршілікке қ ажетті маң ызды элементтер-калий, фосфор, азот қ ұ рылысының ө згерісі, яғ ни агрохимиялық қ асиеттерінің ө згерісі байқ алады.

Мұ наймен ластану кезінде топырақ микробиотасында тү бегейлі ө згерістер туындайды, микроорганизмдердің ә ртү рлі топтары тү рлі ә сер береді: біреулерінінің саны (азотфиксирлеушілер, аммонифицирлеушілер, денитрифицирлеушілер, кө мірсутек тотық тырғ ыштар, гетеротрофтылар, споротү зушілер, саң ырауқ ұ лақ тар, бактериялар, ашытқ ылар, актиномицидтер) кө бейеді, басқ алары (нитрофицирлеушілер, целлюлозаыдыратушылар, актиномицидтер) тө мендейді, ү шіншілері тұ рақ ты болып қ алады [17].

Мұ наймен ластанғ ан топырақ қ а ауаның қ иын жететін зонасына енуі мұ най ластаушысының тө мен орналасқ ан горизонтқ а терең сің уінен немесе ауаның топырақ бетінен ө туіне кедергі келтіретіндей мұ найдың авариялық тө гілуінен туындайды. Осындай жә не басқ а да жағ дайларда жү йедегі оттегінің тепе-тең дігінің бұ зылуы топырақ тағ ы процесс бағ ытының ө згеруіне алып келеді.

Ластанғ ан топырақ тағ ы биохимиялық процестің тежелуін топырақ биоценозына дизельді жанармайдың токсикант ретінде ә серімен байланыстыруғ а болады. Сонымен қ атар, ластаушының концентрациясы маң ызды рө л атқ арады.

Топырақ тың ө зін-ө зі тазалу потенциалды шегі-топырақ тың ө зін-ө зі тазалау мү мкіндігін сақ тайтын кө мірсутекпен ластаушының шекті концентарциясы. Кө мірсутекпен ластаушының қ ұ рамы мен оны пайдалану жағ дайына байланысты топырақ тың ә рбір тү рінің ө зінің тазалау потенциалды шегі бар. Ө зін-ө зі тазалау потенциалды шегінің нақ ты дә режесін ШРК-мен тең естіруге болады. Алайда, қ азіргі таң да кө мірсутекпен ластаушының нақ ты тү рлері мен ә ртү рлі топырақ тарғ а арналғ ан ШРК-ның жә не ө зін - ө зі тазалау потенциалды шегінің нақ ты мә ндері жоқ.

Ұ сақ тү йіршіктелген қ ұ мнан басқ а, мұ наймен ластанғ ан топырақ тарда аздағ ан мө лшерде биохимиялық газдардың генерациясы жү реді. Ластанбағ ан топырақ пен салыстырғ анда, ластанғ ан топырақ тарда оттегі жү йесінде кө п шығ ын болатыны байқ алғ ан.

Басқ а газ қ оспаларының генерацияғ а бағ ытталуы, жоғ арыда айтылғ андай, топырақ тү ріне байланыста.

Ә ртү рлі топырақ тү рлеріне дизельді жанармай ә сер еткенде, келесі процестер байқ алады:

- саң ырауқ ұ лақ санының тө мендеуі;

- метантү зуші (гетеротрофтар) микроорганизмдердің жылдам тө мендеуі.

Дизельді жанармаймен ластау (ауалы-қ ұ рғ ақ топырақ тарда), сонымен қ атар май жә не спирт-бензолды қ ара майдың қ ұ рамының жоғ арылауымен қ оса жү реді. Топырақ та бензолды қ ара май қ ұ рамы тө мендейді.

Ластанбағ ан қ ұ ммен салыстырғ анда, ұ сақ тү йіршіктелген ластанғ ан қ ұ ммен жү ргізілген тә жірибеде бос газдардың бө лінетіндігі анық талмады [18].

Дизельді жанармаймен ластанғ ан басқ а топырақ тү рлерінде биохимиялық газдардың генерациясымен қ атар СО₂, CH₄, N₄ генерациясының тө мендеуімен қ оса жү реді. Ластанғ ан топырақ тарда бө лінетін газ қ ұ рамындағ ы оттектің мө лшері тө мендейді.

Жоғ арыда айтылғ андарды жә не мұ най экологиясы саласындағ ы ә ртү рлі жарияланғ ан материалдарды ескере отырып, келесідей ой тү йіндеуге болады:

- мұ наймен ластаушының қ ұ рамына байланысты топырақ тар антропогенді жү ктемеге сө зсіз ә сер етеді;

- минералды қ ұ рамымен, органикалық заттардың қ ұ рамымен, топырақ микробиоценозының қ ұ рамымен жә не санымен ерекшеленетін топырақ тар мұ наймен ластаушыларғ а ә ртү рлі ә сер береді;

- ластанғ ан топырақ тардағ ы тотық тырғ ыш - қ алпына келтіргіш заттар кө мірсутек ластаушылары мен топырақ тың ө згеру бағ ыттылығ ына да ә сер береді;

- ауа жеткіліксіз жағ дайда ластанғ ан топырақ тың қ айта қ алпына келу жү йесінде - кө мірсутекпен ластаушы биохимиялық газдардың (СО₂, CH₄, N₂, метанның шекті жә не шексіз гомологы)генерациясымен қ оса жү реді.

Модельдеу кезінде аймақ тың ландшафты-геохимиялық тү рін, топырақ тү рін, мұ наймен ластаушының топырақ қ а сің у терең дігі мен дә режесін, топырақ экожү йесі мен мұ наймен ластаушыларды сипаттайтын басқ а да ө лшемдерін білу қ ажет.

Бү кілресейлік мұ най ғ ылыми-зерттеу геологиялық барлау институты (БМҒ ЗГБИ) концепциясының жадында жасалғ ан мұ най экологиясының мониторингін жасауда, топырақ экожү йесінің мұ наймен ластаушының ә серінен ө згеруін бақ ылау маң ызды, соғ ан байланысты келесі ө лшемдер ұ сынылғ ан:

- топырақ тағ ы мұ най жә не мұ най ө німдерінің концентарциясы;

- ластаушылардың қ ұ рамы;

-ластану аймағ ының ө згеруі жә не ластаушының топырақ қ а сің у терең дігі.

Топырақ тың негізгі сипаттамаларына келесі ө лшемдер жатады:

- pH, Eh, T, ылғ алдылығ ы, тығ ыздығ ы, кеуектілігі;

- органикалық кө міртек, ерімейтін қ алдық тар;

- гумус, калий, фосфор, азот;

- ауыр металдар, радиоактивті элементтер жә не олардың ыдырағ ан ө німдері;

- микроорганизмдер, бірінші кезекте-кө мірсутек тотық тырғ ыштар;

- газ қ оспалары, бірінші кезекте-кө міректің қ ос тотығ ы.

Жоғ арыда аталғ ан ө лшемдер топырақ экожү йесінің сандық жә не сапалық ө згерісіне алып келетін ең негізгі ө лшемдер болып табылады [12].

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 Следующая ⇒