2. Айырбасқа шақыру әдісін үйрету

2. Айырбасқ а шақ ыру ә дісін ү йрету

Айырбасқ а шақ ыру - ө зінің бір отауындағ ы қ ұ малақ тарды қ арсыласына жеуге беріп, соша қ ұ малақ тарды қ айтарып ұ тып алу. Айырбасқ а шақ ыру тақ та ү стіндегі стратегиялық пунктерді «жаулап» алу ү шін, қ арсы жақ тың позициясына ә лсіздік тудыру ү шін, отаудағ ы қ ұ малақ тардың шабуылдық кү шін ө згерту ү шін, қ олайсыз жағ дайдан шығ ып кету ү шін жә не мү мкіншілігі болса ойынды ө з пайдасына шешу ү шін жасалады.

«Байлау» қ ойып ойнау, яғ ни отаудағ ы қ ұ малақ тардың жү рістерін тарылту. Тақ та ү стіндегі ойыншы ө зінің бір немесе екі отауында жатқ ан қ ұ малақ тардың жү рістерін тарылтып, жү рістеріне кедергі жасап, ұ стап тұ ратын болса, «тұ здық » алуғ а не «байын» ұ туғ а дайын отырады. Бұ л «байлау» қ ойылды делінеді. Комбинация жасау –ө з тасың нан тас алу. Осал отауларғ а шабуыл жасау -қ арсыластың ашық тұ рғ ан отауларындағ ы тастарды алу ү шін шабуыл жасау. Атсырату дегеніміз- ойын соң ында қ арсылас жақ тың жү рісі қ алмай қ алғ ан жағ дайда, екінші жақ тағ ы ойыншы қ алғ ан тастарын ө зіне қ осып алады. Ойындарды талдап, ү йреніп, зерттеу, ә рбір бастаманың, тарамдалу жү рістеріне ат тағ у, ойынның келешектегі міндеті деп білу керек. Тоғ ызқ ұ малақ ойынын ү йрену, ойнау жастарымызды кө п нә рсеге ү йретеді деп сенемін.

Айырбасқ а шақ ыру дегеніміз - ө зінің бір отауындағ ы қ ұ малақ тарды қ арсыласына жеуге беріп, сонша қ ұ малақ ты қ айтарып ұ тып алу.
Мысалы: мына ойынғ а назар аударайық
Бастаушы: ---------- Қ остаушы:
1. 79: 610 ------------ 79: 610
2. 910 - 911 ---------- 911 - 112
3. 61 - 73 ------------- 91: 112
4. 311: 412 ----------- 511: 62
5. 74: 114 ------------ 312: 514
Айырбасқ а шақ ыру
6. 414: 814 --------- 92: 13х
7. 95: 43х ---------- 75: 214

3. Кө кмойын ә дісін ү йрету

Белгілі тү ркітанушы С. Аманжолов отау атаулары жә не олардың ойын барысындағ ы қ ызметі туралы мынадай деректер келтіреді:
«1-отауды «Қ ұ йрық » я «Арт» дейді. Себебі, ондағ ы қ ұ малақ тар кө пке дейін ө згермей, тү гел қ алып отырады.
2-отауды «Тектұ рмас» дейді. Себебі жү ріс кө бінесе осы отаудан басталады.
3-отауды «Атө тпес» дейді. Оның себебі, қ арсы жақ тың аты бұ ғ ан тү спей кете алмайды.
4-отауды «Жаман ү й» дейді. Себебі қ арсы жақ тың адамы бұ л жерден ү немі жеп отырады.
5-отауды «Бел» дейді. Бұ л екі орталық аса қ ауіпті емес.
6-отауды «Сары дала» дейді. Себебі бұ л жү ріске де, «тұ здық » алуғ а да ың ғ айлы жер.
7-отауды «Қ осан жылағ ан» дейді. Оның себебі – бұ рынғ ы заманда Қ осан деген ойыншыны тағ ы бір ойыншы дә л осы 7-отауда ә лденеше рет «тұ здық қ а» отырғ ызыпты, соғ ан ыза болып жылапты-мыс.
8-отауды «Кө кмойын» дейді. Себебі мұ нда да кө птен-кө п «тұ здық » алынатын кө рінеді жә не бұ л жерге кө п қ ұ малақ жиналып қ ала береді.
9-отауды «Ақ қ асқ а» дейді. Себебі, бұ л шұ ң қ ырда қ ұ малақ кө п жатады. Ойыншы бұ л отаудан ө з қ ұ малағ ын шығ арса-ақ, қ арсы жақ тың отауына тү седі, бірден оғ ан аттап тү су ойыншығ а пайдалы болмайды. Ө зін жауып кетіп барып жү рсе, ә рине, тиімді болады» [2], – дейді.
Ал ұ лттық ойындарды зерттеуші Т. Сұ лтанбеков: «Отау аттары кездейсоқ қ ойылмағ ан. Мә селен, ойынның алды жә не арты болады. Алды тоғ ызыншы отау – Маң дай, Арты – бірінші отау.
Екінші отаудың Тектұ рмас аталуының себебі – онда қ ұ малақ кө п жатпайды. Бұ л отау – қ арсы жақ тың шабуыл объектісінің бірі. Оғ ан кө бінесе «тұ здық » жасалу қ аупі туып отырады (тұ здық дегеніміз – отау беру, яғ ни сол отаудан айырылып қ алу).
Ү шінші отау – Ат ө тпес. Бұ лай аталу себебі бұ л отаудан – ат, яғ ни қ ұ малақ ешқ ашан айырылмайды.
Тө ртінші отау – Атсыратар (жү рістің, қ ұ малақ тың таусылуы). Бұ л отаудың атсыратар болып аталуының себебі – ойын аяғ ы осы отаудан басталғ анда, қ ұ малақ тез таусылады. Сол сияқ ты ойын басында осы алғ ашқ ы ү ш отаудан ойын бастағ ан ойыншы да жү рісі тарылып, тез атсырауғ а тү седі.
Бесінші отау – Бел. Нағ ыз орта болғ андық тан, бел деп аталады.
Алтыншы отау – Белбасар. Белбасар аталуының себебі – ойын басында бұ л отаудың қ ұ малағ ы қ арсы жақ тың беліне дә л жетіп жатады.
Жетінші отау – Қ андық ақ пан. Кө бінесе есептен жаң ылдыратын қ ауіпті отау. Бұ л отаудың «тұ здығ ы» позицияда ү лкен осалдық тудырады.
Сегізінші отау – Кө кмойын. Қ андық ақ паннан кейінгі осал жер. Бұ дан да «тұ здық » беру аса қ ауіпті. Кейбір ойыншылар бұ л отауды алқ ым деп атайды.
Тоғ ызыншы отау – Маң дай. Бұ л отаудың ө зіндік қ асиеті басқ а отаулардан ерекше, яғ ни бұ дан «тұ здық » алынбайды» – дейді [3].
Қ ытайдағ ы зерттеуші Е. Ә білқ асымұ лы «Асық, бестас, дойбы, тоғ ыз қ ұ малақ » атты ең бегінде тоғ ызқ ұ малақ отауы аттарына мынадай тү сінік береді жә не бұ л алдың ғ ы зерттеушілердің мә ліметтермен сә йкес келеді: «Сонымен солдан оң ғ а қ арай ә р екі жақ тың 1-отауы «қ ұ йрық » немесе «арт» деп аталады.
Мұ ның себебі ойын барысында 1-отаудағ ы аттардың саны кө п ө згермей баяғ ы қ алпын сақ тап отырады. 2-отау жү ріс кө бірек басталатындық тан, «тектұ рмас» деп аталады. 3-отау қ арсы жақ тың жү рген аты кө бірек тү сетіндіктен «ат ө тпес» деп аталады. 4-отау ә р екі жақ қ а да тиімсіз деп, аттардың кө бірек желінетін жері болғ андық тан «жаман ү й» немесе «атсыратар» деп аталады. 5-отау тоғ ыз отаудың дә л ортасы ә рі басқ а отаулармен салыстырғ анда біршама қ ауіпсіздеу болғ андық тан «бел» деп аталады. 6-отау жү ріске де ә рі ұ тысқ а да қ олайлырақ болғ андық тан «сары дала» деп, кейде 5-отау – «белдің » қ асында болғ андық тан «белбасар» деп те аталады. 7-отау ә р екі жақ тың да жү рген аттары кө бірек келіп тү сетіндіктен «қ анды қ ақ пан» деп аталады. Кей аң ыздарда Қ осын атты бір ойыншы басқ а бір ойыншымен сайысып, дә л осы «қ анды қ ақ пан» аталатын 7-отауда қ атарынан бірнеше рет ұ тылып, соң ында жең ілгеніне намыстанып жылағ ан екен-міс. Сол себепті 7-отауды кейде «Қ осын жылағ ан» деп те атайды. 8-отау ойын барысында ат кө бірек жиналып, ұ тысқ а тиімдірек келетіндіктен «кө кмойын» деп аталады. 9-отау аттары шық пай кө бірек сақ талатындық тан «кө кқ асқ а» немесе «маң дай» деп аталады»

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 Следующая ⇒