«Ләүәнтәй айыу алған»

Һ ынташ

Бирйә н тауындағ ы «Һ ынташты» мин һ ин бә лә кә йерә к сағ ың да Ҡ оро Бирйә нгә бесә н эшлә ргә барғ анда кү рһ ә ткә йнем, уның тө бө ндә торғ аның ды ла иҫ лә йһ ең дер ә ле. Болоттар ҡ аяғ а тейә яҙ ып ү ткә нгә кү к ҡ алай аҫ та ул, тип аптырағ айның. Ул таш янында беҙ элегерә к йә шен ваҡ ытында тороп ҡ алғ айныҡ, бик хә тә р булды, бө тә йә шен тик беҙ ҙ е генә атҡ ан һ ымаҡ, хас йә һ ә ннә мгә барып элә ккә н кеү ек, шул саҡ та олораҡ тар был ҡ ая тураһ ында һ ө йлә гә ндә ре иҫ тә ҡ алғ ан.

Ошо ҡ аяны борон кеше һ ынына оҡ шатып уның янында ҡ орбан салғ андар икә н. Уны «Һ ынташ», тип кеше һ ынына оҡ шағ ан ө сө н атағ андар. Элегерә к, йә шерә к саҡ та, уның башына ла менә торғ айныҡ, унда тә ң кә лә р була торғ айны.

Атайым, Шә йбә ков Гә рә й Ә хмә ҙ и улынан яҙ ып алдым(1925 йылғ ы ине).

Изгелә р зыяраты

«Оло яландың » был яҡ осонда боронғ о зыярат бар(ә ле ул ерҙ ә Абдулла сабыны). Уны борон Изгелә р зыяраты, тип йө рө тә торғ айнылар, икенсе исемдә ре лә бар- Ә ү лиә зыяраты ла, Яҡ шылар зыяраты ла тиҙ ә р. Бында бик йыраҡ ауылдарҙ ан изгелә рҙ е ҡ уйғ андар. Сермә н, Бирҙ еғ ол, Татлы, Айыс, Арышпар, Уҫ манғ ә ле, Ғ ә бдү ккә тиклем Инйә р буйында ултырғ ан ауылдарҙ ан билдә ле муллаларҙ ы, башҡ а кү ренекле кешелә рҙ е шунда килтереп ҡ уйыр булғ андар. Унда бик борон заманда бер бик кү ренекле кеше кү мелгә н. Ә ү лиә булғ ан, тип иҫ тә ҡ алғ ан.

1904 йылғ ы Атауллин Хө снө тдин бабайҙ ан яҙ ып алдым.

Изгелә р зыяраты(вариант)

Изгелә р зыяратын, Яҡ шылар зыяраты, тип тә ә йтә лә р. Унда бик кү п ауыл ү ҙ енең яҡ шыларын кү мгә н. Иң тә ү ҙ ә унда бик «знаменитый» кешене кү мгә ндә р, тип һ ө йлә й торғ айнылар.

Солтанов Ә хмә ҙ ғ ә ле бабай яҙ ҙ ырҙ ы.

V. Тормош-кө нкү решкә бә йле килеп сыҡ ҡ ан риү ә йә т-легендалар

Бү кеш араһ ы

Беҙ тө п Туғ анаш араһ ына ҡ ара йбыҙ, уның Буғ ашай тармағ ына керә беҙ. Буғ ашайҙ ар - Исмә ғ иловтар, Исхаковтар, Ғ иззә туллиндар, Аюповтар, Мырҙ агильдиндар һ ә м беҙ Ә либаевтар. Буғ ашай исеме беҙ ҙ ең бер олатайғ а һ ү ҙ ен бирмә й тырышҡ аны ө сө н ҡ ушылғ ан. Бә хә слә шкә н сағ ында «ышанмайһ ығ ыҙ мы, улайһ а, тиҙ ә гемде ашайым», тигә н тиҙ ә р.

Беҙ ҙ е Ә либаевтарҙ ы тағ ы ла «Бү кештә р» тип тә йө рө тә лә р. Ә либай олатай шә п ҡ урайсы ла булғ ан, «Энекә й аралы»нда ҡ урай уйнаһ а, тауышы ауылғ а ишетелгә н булғ ан, ә ауылғ а ө с саҡ рым бар бит инде. Ошо олатай батшағ а кү рһ ә ткә н хеҙ мә те ө сө н бү лә ккә бик шә п елә н алғ ан. Был елә нде бер ваҡ ытта ла сисмә гә н, гел кейеп йө рө гә н. Елә н йә шел, ҡ ыҙ ыл, кү к тө ҫ лө туҡ ымаларҙ ан тегелгә н булғ ан, бү кеш ҡ ошо ла шулай матур тө ҫ тә бит инде, шуғ а олатайғ а «бү кеш» ҡ ушаматы тағ ылғ ан. (Ошо урында бабайҙ ың ә бейе Разия Мө хө мә т ҡ ыҙ ы Миһ ранова - Ә либаева һ ү ҙ гә ҡ ушыла: “Бында «буғ ашай»лығ ы ла иҫ ә пкә алынғ андыр инде, бү кеш (урман һ айыҫ ҡ анының беҙ ҙ ә ге исеме –Р. Ш. ) ҡ ыш кө нө сана юлында ат тиҙ ә ге менә н туҡ лана бит”).

1925 йылғ ы Ә либаев Арҫ лан бабайҙ ан Йө йә к ауылында яҙ ып алдым.

Айыу алып ҡ асҡ ан

Беҙ ҙ е «айыу» араһ ы тиҙ ә р, уның тарихы былай - минең нисә нселер быуын олатайым кә лә ш алғ ан. Ярлы ғ ына булғ ас ҡ алымды тулыһ ынса шунда уҡ тү лә й алмағ ан. Борон ҡ алым тү лә п бө тмә йенсә кә лә ште кейә ү атай йортона алып ҡ айта алмағ ан, шулай булһ а ла, кә лә ш эргә һ енә килә -китә йө рө ргә рө хсә т булғ ан. Шул арала бесә н дә еткә н, ә ул ваҡ ытта һ ә р эшсе ҡ улы ҡ ә ҙ ерле бит инде, етмә һ ә кейә ү гел генә кә лә ше эргә һ енә барып ваҡ ыт ү ткә реп йө рө й икә н. Ялҡ ып киткә с ул кә лә шен урларғ а була. Былай килешә лә р- ҡ уна бесә н эшлә п ятҡ ан ҡ ыуыш янына килеп кейә ү е тө нө н айыу булып тауыш бирергә тейеш. Тө ндә ул шулай итә лә. Айыу тауышын ишетеү менә н ҡ ыуыштағ ылар аттарын айыуҙ ан һ аҡ лап алып ҡ алыр ө сө н сығ ып йү герә лә р, шул саҡ кейә ү кә лә шен алып ҡ аса. Кемдер кү реп ҡ алып айыу ҡ ыҙ ҙ ы алып ҡ асты, тип һ ө рә нлә й башлағ ан, айыуҙ ы ҡ урҡ ытыр ө сө н башҡ алар ҙ а уғ а ҡ ушылғ ан, тик тегелә рҙ ә н елдә р иҫ кә н була. Аҙ аҡ был эш асылғ ас, кейә ү ҙ е «айыу кейә ү », тип йө рө тә башлағ андар, аҙ аҡ был ҡ ушамат уның балаларына ла кү скә н. Ә бесә нлекте “Айыу апҡ асҡ ан” тип йө рө тә башлағ андар.

Урман-Рә ү ә т ауылында тыуғ ан Нариман Ишдә ү лә товтан яҙ ып алынды.

Кейә ү ө йгә н

Элек ҡ алымды тү лә п бө тө рмә йенсә кә лә ште алып ҡ айтып булмағ ан. Кә лә ше янына килеп-китеп йө рө ргә рө хсә т иткә ндә рен тә ү ҙ ә аң латҡ айным инде. Быныһ ы икенсе кешегә бә йле ваҡ иғ а. Кейә ү, шулай, кә лә ше янына килә -китә йө рө гә н. Кә лә ше янына барғ ан саҡ та Елмерҙ ә к һ ыртын артылғ ас та бер ташты бер урынғ а һ алғ ан, ҡ айтышлай ҙ а шулай иткә н. Шулай йө рө й торғ ас ҙ ур бер ө йө м барлыҡ ҡ а килгә н. Ул ө йө лгә н ташты ә ле лә «Кейә ү ө йгә н» таш тип йө рө тә лә р.

Урман-Рә ү ә т ауылында тыуғ ан Нариман Ишдә ү лә товтан яҙ ып алынды.

Туғ ыҙ баш араһ ы

Кү скенсе араһ ын йылдың нисек килеү енә ҡ арап йә Арҡ айортта, йә был яҡ Оло яланда йә йлә гә н ө сө н ҡ ушҡ андар. Ул арағ а Фә схетдиновтар, Нургалиндар, Юламановтар, Хызыровтар, Усмановтар, Салауатовтар инә. Ошо Салауатовтарҙ ың олаталары Кә рим ҡ арттың нигеҙ ен ҡ утарғ ан сағ ында туғ ыҙ ат башы һ ө йә ге килеп сыҡ ҡ ан. Шунан уларҙ ы «туғ ыҙ баштар» тип йө рө тә башлағ андар. Нигеҙ ҡ орғ ан саҡ та ат башы һ алып ҡ алдырыу йолаһ ы була ул, аҡ таш һ алһ аң да була, тик туғ ыҙ баш һ ө йә ге кү п булғ анғ алыр инде ул нә ҫ елде туғ ыҙ башҡ а ә йлә ндергә ндә р.

Фә схетдинов Низам бабайҙ ан(1898 йылғ ы) 1984 йыл яҙ ып алдым.

Мә трә й кардуны

Инйә р заводы менә н Архангель заводтары араһ ындағ ы юлды завод нуждаһ ы ө сө н тө ҙ ө ткә ндә р. Почта йө рө тө ү ө сө н дә кә рә к булғ ан, Мә трә йҙ ә кордон булғ ан, ат ашатыу, алмаштырыу ө сө н тотолғ ан унда кордон. Унда Мә трә й( Дмитрий-Р. Ш. )исемле урыҫ ат ҡ арағ ан, шуғ а Мә трә й кордоны, тип йө рө ттө лә р. Аҡ тар-ҡ ыҙ ылдар ваҡ ытында атып киткә ндә р уны.

Ағ айҙ ар менә н бү рә нә гә барғ ан саҡ ты иҫ лә йем. Улар миң ә ҡ ың ғ ырау тауышы ишетеү менә н юлдан сығ ырғ а кә рә к, тип аң латтылар. Почтаны туҡ татырғ а ярамағ ан. Сығ ып ө лгө рмә һ ә ң, йө гө ң дө ҡ ыш кө нө булһ а кө рткә тартып ауҙ арырғ а тура килгелә гә н уларғ а.

Атауллин Хө снө тдин бабайҙ ан яҙ ып алдым.

Кү с юлы

Борон «Тү ш»тә н(тауҙ ың тү шен киреп ятҡ ан һ ымаҡ ере – билә не) Арҡ айортҡ а барғ ан юлды «Кү с юлы», ти торғ айнылар. Шул юл буйлап халыҡ яҙ кө нө йә йлә ү гә кү скә н. Майҙ ың урталары етә башлаһ а мал баҡ ырыша, аръяҡ тағ ылары бирегә йө ҙ ө п сығ ырғ а маташа башлай торғ айны. Кү с юлынан тә ү ҙ ә йә шерә ктә р мал ҡ ыуып китә, арттан ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ ар һ ыбай, башҡ алары ә йбер-кә рә к ярағ ын атҡ а артмаҡ лап та, һ ө рә тмә гә, «ҡ уянкү т» арбағ а(ике тә гә рмә сле ең ел арбаны тү ң гә к, соҡ ор-саҡ ырҙ а ҡ уян һ ымаҡ һ икереп барғ анғ а шулай тигә ндә р –Р. Ш. ) тейә п тә ҡ уҙ ғ алғ ан. Арҡ айортҡ а ингә н ерҙ ә Туғ анаш йә йлә ү е - унда туғ анаштар менә н мә нтә йҙ ә р, буғ ашайҙ ар, бү кештә р, Һ ибә т йә йлә ү ендә – һ ибә тистә р. Һ ә йетбайҙ ар менә н кү скенселә р уларҙ ан йыраҡ тү гел айырымыраҡ йә йлә гә н. Кү скенселә р һ ыу ташыу йылы аръяҡ Оло яланда йә йлә гә ндә р-шуғ а уларҙ ы кү скенсе тигә ндә р.

1898 йылғ ы Фә схединов Низам бабайҙ ан Йө йә к ауылында 1984 йылда яҙ ып алдым.

«Лә ү ә нтә й айыу алғ ан»

Ә леге тимер юлы тү ннеленә н аҫ тараҡ ятҡ ан ерҙ ә р элек Лә ү ә нтә й тигә н урыҫ тың ерҙ ә ре булғ ан. Ул ер Кү ликә ү яланы тип йө рө тә лә р беҙ ҙ ә. Ул унда ағ ас эшлә ткә н, мал аҫ ырағ ан, һ атып ятҡ ан.

Бер ваҡ ыт был айыуғ а һ унарғ а барырғ а була. Йө йә ктә Абдулла исемле һ унарсы йә шә гә н. Ул тә ү ге ҡ арҙ а айыуҙ ы юллап ятҡ ырғ ан, шул ө ң дө Лә ү ә нтә й һ атып ала. Ул Абдулланың ү ҙ ен, тағ ы ла минең ағ айым Зиннә тте ала ла китә һ унарғ а. Ө ң гә килеп еткә с Абдулланың Һ арыбай исемле эте ө ң гә кереп тә китә. Ө ң дә айыу берә ү генә булмағ ан икә н-инә айыу, тайлаҡ, тағ ы ла ө с балаһ ы була. Эт кереү менә н тайлаҡ атылып килеп тә сығ а, уны шунда уҡ атып йығ алар. Ҡ апыл ү кереп инә айыу килеп сығ а. Лә ү ә нтә й ҡ урҡ ышынан мылтығ ын ташлап ҡ аса. Зиннә т менә н Абдулла инә айыуҙ ы атып йығ алар, аҙ аҡ тан ике балаһ ын да атып алалар, ө сө нсө һ ө ҡ асып китә. Лә ү ә нтә йҙ ең генә эше хө рт икә н- ыштан тө бө нә һ алғ ан була был. Абдулла менә н Зиннә ткә кү п итеп аҡ са бирә, бер кемгә лә хә лде һ ө йлә мә ҫ кә ҡ уша. Боҙ был ваҡ ытта тороп ө лгө рмә гә н була ә ле, Кү ликә ү гә (Леонтий Федорович Куликовтың - билдә ле урман промышленнигының фамилияһ ынан халыҡ урынғ а шул исемде биргә н, бабай Лә ү ә нтә й, ти-Р. Ш. ) тиклем айыуҙ арҙ ы һ ал һ аллап алып ҡ айталар. Ошонан һ уң Лә ү ә нтә й ө с кө н тора алмай ауырып ята. Хә л кергә с яҡ ын тирә лә йә шә гә н байҙ арҙ ы саҡ ырып һ ыйлағ ан, айыуҙ арҙ ы кү рһ ә теп маҡ танғ ан.

Йө йә к ауылынан Атауллин Хө снө тдин бабайҙ ан яҙ ып алдым.

Байлар ҡ унғ ан

Ө фө -Белорет юлында Ҡ олмас менә н Йө йә к араһ ында «Байлар ҡ унғ ан» тигә н ер бар. Шул исемдә йылғ а ла бар. Уның исеме Инйә р заводы хужаһ ы Дервиз(Сергей Павлович фон Дервиз-Р. Ш. ) менә н бә йле. Ул Инйә р заводын һ алдырғ ан, ғ аилә һ е Германияла йә шә гә н. Бер ваҡ ыт уларҙ ың был заводты кү ргелә ре килгә н. Ҡ атыны, улы, ҡ ыҙ ҙ ары, хеҙ мә тселә ре, һ алдаттары менә н килгә н саҡ та Инйә ргә етә алмайынса шул ерҙ ә ҡ уна ҡ алырғ а тура килгә н. Шуның ө сө н дә ул ергә «Байлар ҡ унғ ан» тигә н исем биргә ндә р.

1927 йылғ ы Солтанбә ков Зыяитдин Имаметдин улынан яҙ ып алынды. Архангель районы, Ҡ ыҙ ғ ы ауылында тыуғ ан, Белорет районы Ҡ олмас ауылында урман ҡ араусы булып эшлә п. аҙ аҡ эшен Йө йә к ауылында дауам итте. Миң ә телдә н һ ө йлә гә нен аҙ аҡ ейә не Артурҙ ан яҙ ып ебә рҙ е. Миндә ул риү ә йә т уның ҡ ултамғ аһ ы менә н һ аҡ лана.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 7 8910 Следующая ⇒