ИНЙӘР БУЙЫ ТОПОНИМИК ЛЕГЕНДАЛАРЫ

ИНЙӘ Р БУЙЫ ТОПОНИМИК ЛЕГЕНДАЛАРЫ

Ринат Шә йбә ков

Белорет районы, Йө йә к ауылы

Белорет районы тарихи ү ткә ндә ргә ғ ә йә т бай тө бә ктә рҙ ең береһ е. Бында мин һ икһ ә ненсе йылдар баштарынан хә ҙ ерге кө нгә тиклем Инйә р буйы ҡ атай ауылдарынан йыйғ ан легенда-риү ә йә ттә р тә ҡ дим итә м. Уларҙ ы мин халыҡ хә терен һ аҡ лағ ан ауыл ҡ арттары иҫ ә н саҡ та яҙ ып алғ ан инем. Улар ә ле «Башҡ орт халыҡ ижады» томдарында баҫ ылмағ ан, ҡ айһ ы бер баҫ ылғ анының икенсе тө рлө варианты яҙ ып алынғ ан.

Риү ә йә ттә р араһ ында иң кү бе - Ҡ олман бейҙ ең батшағ а барып Инйә р буйындағ ы ерҙ ә ргә жалованный грамота алып ҡ айтыуы тураһ ында. Шуны ә йтергә кә рә к, бындай йө кмә ткеле риү ә йә ттә рҙ е егерменсе быуат башында белеү селә р бик кү п булғ ан. М. Ф. Чурко «Исторический очерк Тамьян-Катайского кантона» тигә н китабында Ҡ олман тураһ ында бө тә Инйә р буйы ауылдары ла тиерлек белә лә р, тип яҙ а. Уның тураһ ында 1927 йылда Уҫ манғ ә ле волосында ү ткә релгә н фольклор экспедицияһ ы ла яҙ ып ала. Риү ә йә ттә рҙ ең барыһ ында ла Ҡ олмандың батшағ а барыу факты, тағ ы ла мотлаҡ ул кейеп барғ ан «ҡ ама саң ғ ы», биргә н бү лә ктә р ө сө н дә рә жә -чин( «син») һ орамай, Инйә р буйындағ ы ерҙ ә ргә ҡ ағ ыҙ һ орауы ҡ абатлана. Мин һ икһ ә ненсе йылдар башында Нө ғ ә мә нов Ә хмә ҙ ғ ә ле бабайҙ ан яҙ ып алғ ан риү ә йә т ү ҙ енең тулылығ ы менә н айырылып тора, ундағ ы һ ү рә тлә нгә н ваҡ иғ аларҙ ың Ҡ олмандың батшағ а барып ҡ айтҡ андан һ уң ү ҫ ешкә ндә ренә баҫ ым яһ ала. Ғ ә бдү к ауылы Абдрахманов Абдулла бабай уның улдары Мә хмү т, Сысҡ ан, Ғ ә бдү к икә нен яҙ ҙ ырҙ ы, Асы ауылы Сә лә х бабай Фә схетдинов уның ҡ ушаматы «Ҡ отһ оҙ » ( «ҡ омһ оҙ » мә ғ ә нә һ е бирелә был һ ү ҙ гә )булғ анын яҙ ҙ ырҙ ы, тик бер генә риү ә йә ттә батшағ а барыусы кешелә р икә ү булғ ан-улар Ғ ә бдү к менә н Сысҡ ан тиелә (был риү ә йә т шуныһ ы менә н ҡ иммә т- унда батшағ а барыр алдынан кә ң ә ш ҡ орғ ан имә ндең яң ыраҡ иҫ ә н булыуы ә йтелә (Чурко китабында Яң ы Хә сә н ауылында ғ ына Инйә р буйы ауылдары башындағ ы кешене(батшағ а барыусы кешене-Р. Ш. (Хә сә н тинелә р, тип яҙ а. Ҡ олмандың батшағ а барыуы ҡ атайҙ ар ө сө н бик мө һ им ваҡ иғ а булғ анлығ ын, уның ошо кө ндә ргә тиерлек халыҡ хә терендә һ аҡ лана алыуы һ ө йлә й. Ә йткә ндә й, халыҡ хә терендә Ҡ олман Иван Грозныйғ а (Яуыз Иван) барғ ан, ҡ атай еренә ҡ ағ ыҙ яҙ ҙ ырып алып ҡ айтҡ ан тархан булараҡ һ аҡ ланғ ан, ә ысынбарлыҡ та ваҡ иғ а 1718 йылда булғ ан. Риү ә йә ттә рҙ ә бер ваҡ иғ а менә н икенсеһ е ҡ ушылыуы, ваҡ иғ а ваҡ ыты ла кү сеү е йыш кү ҙ ә телә. Документтар етешмә ү е арҡ аһ ында, беҙ ҙ ә ошо риү ә йә ттә ргә таянып, ваҡ иғ аны “боронғ олатып” килдек. Ә ле табылғ ан материалдарҙ ан ҡ атайҙ арҙ ың ер билә ү (“владенная выпись”) ҡ ағ ыҙ ын, ысынлап та, тө рлө ваҡ иғ аларғ а бә йле, юғ ары властарҙ ан ә ленә н-ә ле барып алыуы, аҙ аҡ тан да аҫ абалығ ын раҫ латып тороуҙ ары асыҡ ланды. Мә ҫ ә лә н, 1673 йылда, батшалыҡ алып барғ ан сә йә сә ткә риза булмайынса, баш кү тә ргә ндә н һ уң, властар тынысландырырғ а килгә с, аҫ абалыҡ хоҡ уғ ын яң ырталар. Ер сиктә ре ҡ айтанан билдә лә п сығ ыла - сик ҡ ырҙ арында, йә ки “грань”дарҙ а, соҡ орҙ ар ҡ аҙ ыла, унда кү мер, ҡ айын туҙ ы һ алып кү мелә, яһ аҡ кү лә ме ҡ айтанан раҫ лана_- элекке яһ аҡ кү лә мен тү лә ргә риза була ҡ атайҙ ар, шул турала грамота бирелә. Башҡ а ырыуҙ ар кеү ек, Рус дә ү лә тенә ҡ ушылғ ан саҡ та ла, ҡ атайҙ ар тә ү ге ер билә ү ҡ ағ ыҙ ын батшанан йә уның Ҡ азандағ ы наместнигынан барып алғ андарҙ ыр. Риү ә йә ттә рҙ ең батшағ а Ғ ә бдө к менә н Сысҡ ан барғ ан, шулай уҡ Хә сә н барғ ан, тигә н башҡ а варианттары ла һ аҡ ланғ ан. Хатта, уҙ ғ ан быуаттың етмешенсе йылдар аҙ ағ ында ө лкә ндә р Кә рпесте ауылынан аҫ та, Сысҡ ан туғ ай тигә н урында ү ҫ кә н, батшағ а барыр алдынан тө бө ндә кә ң ә ш ҡ орғ ан мең йә шә р имә нде лә иҫ лә йҙ ә р ине. Бә лки, был илсе ысынлап та Сысҡ ан булғ андыр, шә жә рә буйынса ул 16-сы быуаттың икенсе яртыһ ы-17-се быуат баштарында йә шә гә н булып сығ а. Ә Ғ ә бдө ккә килгә ндә, риү ә йә т, инде уйлауымса, ауыл ике исем (рә сми исемдә н башҡ а, халыҡ телендә Сысҡ ан исеме лә бар) менә н йө рө гә с, Ғ ә бдө к менә н Сысҡ анды бер заман кешеһ е, тип һ ү рә тлә йҙ ер. Хә сә н дә башҡ а берә й ваҡ ытта ер мә сьә лә лә ре буйынса властарғ а мө рә жә ғ ә т иткә н кешелер, сө нки риү ә йә т буш урында барлыҡ ҡ а килмә й.

Икенсе тө ркө м риү ә йә т-легендалар Инйә р буйы ауылдарының килеп сығ ышы тураһ ында. Н. Дмитриев экспедицияһ ы яҙ ып алғ ан был урынғ а башлап Ҡ армыш исемле ҡ арт килеп ултырып, алты улын тө рлө урынғ а урынлаштырыуы тураһ ындағ ы риү ә йә т тә, Ҡ олман тураһ ындағ ы риү ә йә ттә р ҙ ә Инйә р буйындағ ы ауылдарғ а нигеҙ һ алыусылар булып Ҡ олмандың улдары булғ ан, тиеү е был яҡ тарғ а башлап килеп ултырыусылар тураһ ында һ ө йлә й. Ҡ армыш ҡ арттың был яҡ тарғ а яуҙ арҙ ан ҡ асып, тыныс урын эҙ лә п килеп ултырыуы нуғ ай мырҙ аларының оҙ аҡ ҡ а һ уҙ ылғ ан ү ҙ ара һ уғ ыштарынан ҡ асыу менә н аң латырғ а булалыр. Чурко Ҡ олман улдары тә ү ҙ ә Уҫ манғ ә ле, Йө йә к, Ассы, Береш ауылдарына нигеҙ һ ала, иң аҙ аҡ тан Ҡ олман тархандың Ғ ә бдү к исемле улы Ғ ә бдү к ауылын нигеҙ лә й, тип яҙ а. Бирҙ еғ ол, Кө мбә һ. б. ауылдарҙ а һ аҡ ланғ ан был яҡ ауылдар Ғ ә бдө к, Бә йҙ аш исемле олатайҙ арҙ ан таралғ ан, тигә н мә ғ лү мә ттә р ҙ ә бер-береһ ен тулыландыра.

Ү рҙ ә иҫ кә алынғ ан Абдулла бабай Абдрахманов Ҡ олман улдарының Сысҡ ан исемлеһ е ер эҙ лә п тик йө рө гә н, икенсеһ е-Мә хмү т исемлеһ е лә тә ү ҙ ә Уралтау аръяғ ында алтын эҙ лә гә н, аҙ аҡ ә леге урында тө плә нгә н, тип яҙ ҙ ырҙ ы. Былары инде, Сысҡ ан ауылының заводчик килеп ҡ ыуғ ас ер эҙ лә п йө рө ү ваҡ иғ аһ ын сағ ылдыралыр, һ ә м элегерә к булғ ан ваҡ иғ алар менә н һ уң ғ араҡ булғ андары бергә ҡ атнашҡ ан, тип уйларғ а нигеҙ бирә..

Ауылдарғ а нигеҙ һ алыныу тураһ ындағ ы легенда-риү ә йә ттә рҙ ә иң кү беһ е - заводчик ҡ ыуғ андан һ уң яң ы урынғ а килеп урынлашыу ваҡ иғ аһ ы урын алғ ан. Ассы, Береш, Татлы, Ноҡ ат, Уҫ манғ ә ле, Яң ы Хә сә н, Айыс, Арышпар, Ә репҡ ол, һ. б. ауылдар халҡ ы ауылдарының ҡ асан барлыҡ ҡ а килеү е тураһ ында мә ғ лү мә ттә р һ аҡ ланмаһ а ла, яң ы урынғ а килеп ултырыу сә бә бенә бә йле риү ә йә ттә р байтаҡ. Ысынлап та, был яң ы урынғ а кү сенеү тарихта иҫ китмә ле булыуы менә н айырылып торғ ан ваҡ иғ а булғ ан - Белорет заводы хужалары Пашковтарҙ ың Ҡ атай волосы башҡ орттарының аҫ аба ерҙ ә рен тартып алып, ғ ү мер буйы йә шә гә н ерҙ ә ренә н ҡ ыуыу ваҡ иғ аһ ы ул. XVIII быуаттың икенсе сиреге башында булғ ан был ваҡ иғ аны тик Америка аборигендарын ерҙ ә ренә н ҡ ыуыу менә н генә сағ ыштырып булыр ине, сө нки ун ике ауыл, егерме дү рт утар бер юлы, бер ү к ваҡ ытта ғ ә скә рҙ ә р индерелеп ҡ ыуыла. Был ваҡ иғ ағ а бә йле халыҡ йырҙ ар ҙ а сығ арғ ан.

Донъя фольклорында киң билдә ле «ү геҙ тиреһ ендә й ер һ атыу» мифының «ҡ атай вариантары» байтаҡ. Хатта тире дә ү мә лендә й генә ер һ атып алданыуғ а бә йле тотош бер ауыл халҡ ын (ә зекә йҙ ә рҙ е)«кү нтә йҙ ә р» тип йө рө тә лә р - йә нә һ е тире дә ү мә лендә й генә ер һ атып алданғ ан халыҡ. Ысынлап та, Белорет, Ҡ ытау-Ивановск, Архангельск заводтары ө сө н ерҙ ә рен тө рлө ваҡ ытта «һ атҡ ан» ҡ атайҙ ар һ емә йеп, тау-таш араһ ына килеп һ ыйынырғ а мә жбү р булалар. Олатайҙ арҙ ың ер һ атыуына риза булмай, ҡ аршы сығ ып маташҡ ан егет тураһ ында риү ә йә т һ ымаҡ, ҡ айһ ы бер аҡ һ аҡ алдарҙ ың ерҙ ә рен бө тө нлә й юғ алтыуҙ ан һ аҡ лап алырғ а тырышыуҙ ары тураһ ында ла мә ғ лү мә ттә р бар легенда-риү ә йә ттә рҙ ә. Мә ҫ ә лә н, «Дү нә н һ уйғ ан» легендаһ ының бер вариантындағ ы урыҫ тү рә һ ен дү нә н айғ ыр һ уйып ите менә н һ ыйлау ваҡ иғ аһ ы ер һ атып алданыуҙ арын нисек тә шымартыу, ерҙ е бирмә ҫ ө сө н тырышыуҙ арын кү пертеү йә һ ә тенә н дә килеп сығ ыуы мө мкин(хатта урыҫ тар йылҡ ы ите ашамауы ла иҫ ә пкә алынмай бында).

«Арышпар ауылы», «Дү нә н һ уйғ ан», «Асы ауылы» легендалары бында ҡ ушымта булараҡ бирелер, улар ошо ваҡ иғ алар тураһ ындағ ы кү п һ андағ ы легенда - риү ә йә ттә рҙ е тулыландыралар. Татлы тураһ ында һ ө йлә нгә ндә Айыс ауылы ла иҫ кә алына. Бында Айыс ҡ артты Илмә штең ҡ устыһ ы тип ә йтелә, ә ммә риү ә йә т-легендаларҙ а тө рлө ваҡ ыттарҙ а йә шә гә н кешелә р бер ваҡ иғ ала ҡ атнашыусы булараҡ һ ө йлә неү е осрай. Айыс Ишкенә исемле ҡ атай старшинаһ ының атаһ ы була. Ишкенә Айысов крә ҫ тиә ндә р һ уғ ышында ҡ атайҙ арҙ ы етә клә гә н яу башлыҡ тарының береһ е була, ә Инйә р завод урынынан ун ике ауыл, егерме дү рт утарҙ ы икенсе ергә ҡ ыуыу тик 1833 йылда ғ ына атҡ арыла. Татлы, Айыс ауылдары менә н бергә Мә нейә к йылғ аһ ы буйынан Беҙ ә к-Ә хмә р ауылы ла ҡ ыуылыуын һ ө йлә й башҡ а риү ә йә ттә р.

Бә рмеште йылғ аһ ының исеме килеп сығ ышын аң латҡ ан легенда-риү ә йә т тә заводчиктың кешелә ре Сысҡ ан ауылы халҡ ын йә шә гә н еренә н ҡ ыуып ебә реү гә риза булмайынса ҡ аршылыҡ кү рһ ә теү - таш бә решеп һ уғ ышыуҙ ары менә н аң латылыуы бик ҡ ыҙ ыҡ лы, ә йтергә кә рә к, был риү ә йә т Александровка ауылында тыуып ү ҫ кә н урыҫ кешеһ е тарфынан һ ө йлә нде. Йылғ аның «Красный Бармышта» тигә н русса исеме лә кү п нә мә не аң латыуы мө мкин, йылғ а буйында ҡ ан да ҡ ойолғ андыр бә релештә рҙ ә.

Хә ҙ ерге Ғ ә бдү к ауылының икенсе исеме Сысҡ ан икә нлеге мә ғ лү м, ауылдың ике исем менә н йө рө ү е лә заводчик тарафынан халыҡ тың йә шә гә н урынынан ҡ ыуылыуына бә йле. Сысҡ ан ауылы Кә рпесте ауылы аҫ тындағ ы Сысҡ ан туғ ай тигә н ерҙ ә ге ауылдан ҡ ыуылыуы тарихи факт, Ғ ә бдү к ауылының да элек-электә н ә леге урында булыуы ла дө рө ҫ. Сысҡ ан халҡ ы тө рлө яҡ ҡ а һ ибелеү е лә ысынбарлыҡ. Асы ауылы, Мә хмү т, Ә репҡ ол ауылдарында «Сысҡ ан» араһ ы булыуы ла раҫ лай быны. Кү пселек халыҡ Ғ ә бдү к ауылына ҡ аршы Инйә рҙ ең икенсе ярына килеп һ ыйыныуы арҡ аһ ында һ икһ ә ненсе йылдарҙ ағ ы Ғ ә бдү к ҡ арттарынан ауыл исеменең килеп сығ ышы тураһ ында һ ораша башлаһ аң бә хә слә шеп китә торғ айнылар. Берә ү ҙ ә ре ауыл элек-электә н Ғ ә бдү к тип аталғ ан, бер ерҙ ә н дә халыҡ кү сеп килмә гә н, тип ныҡ ышһ а, икенселә ре - юҡ, ауыл элек Кә рпесте аҫ тындағ ы «Сысҡ ан туғ ай» тигә н ерҙ ә булғ ан, ауыл исеме Сысҡ ан булғ ан, аҙ аҡ ҡ ына халыҡ Сысҡ ан исемен оҡ шатмай Ғ ә бдү ккә ү ҙ гә рткә н, тип уларғ а ҡ аршы тө шә ине. Хатта, бер риү ә йә т Ҡ ырмыҫ ҡ алы районындағ ы элек Сысҡ ан тип йө рө тө лгә н, ә ле яң ыса Баҡ салы исемле ауылды ла Сысҡ ан ауылы кешелә ре нигеҙ лә гә н, тип раҫ лай. Шулай булһ а ла, быныһ ын шик аҫ тына алырғ а кә рә ктер, был вариант ауылдың исеме шулай булғ анғ а ғ ына килеп сыҡ ҡ андыр, бә лки. Ул райондың башҡ орт ауылдары килеп сығ ышын тикшереү се Ғ. Ғ ә бдрә фиҡ ов ауылдың ситтә н килеү селә р тарафынан нигеҙ лә неү ен һ ө йлә һ ә лә, нә ҡ ҡ атай «сысҡ ан»дары тарафынан нигеҙ лә неү ен раҫ ларлыҡ дә лилдә р ә легә табылғ аны юҡ.

Йө йә к ауылының килеп сығ ышы тураһ ындағ ы риү ә йә ттә р ҙ ә ысынбарлыҡ ҡ а тап килә. Тик ауыл исеме тураһ ында Сафа Исмә ғ илов бабай варианты ғ ына шик тыуҙ ыра- «…ҡ орбанғ а салынғ ан малдың һ ө йә ген эт-ҡ ош ашарғ а тейеш булмағ ан-уны йылғ ағ а ырғ ытҡ андар. Йылғ а исеме шул һ ө йә к ырғ ытыуҙ ан барлыҡ ҡ а килгә н, «һ ө йә к» аҙ аҡ «йө йә к»кә ү ҙ гә ргә н, ауылғ а исемде шул йылғ а буйында ултырғ ан ө сө н ҡ ушҡ андар…». Ҡ орбанғ а салынғ ан малдың һ ө йә ген, ысынлап та, йә тә рә н һ ыуғ а ырғ ытыр, йә ергә кү мер булғ андар, шулай булһ а ла Атауллин Хө снө тдин бабай варианты, минең ҡ арамаҡ ҡ а, ысынбарлыҡ ҡ а яҡ ын- йылғ а яҙ кө нө ташып, тө рлө яҡ тарҙ а ерҙ ә йө йҙ ә р һ алып, йырҙ аһ ын ү ҙ гә ртеп торғ ан. Йө йә к йылғ аһ ы - ер ө ҫ тө нә ә ленә н-ә ле йө йҙ ә р яң ыртып ағ ыусы йылғ а. Яң ыраҡ Г. Ситдиҡ ова социаль селтә р аша миң ә тағ ы бер фараз хә бә р итте- «Монгол телендә ге «зө ө г» һ ү ҙ е «һ ыуыҡ » тип тә ржемә ителә икә н. Бә лки, Зө йә к-Йө йә к(монгол телендә «й» һ ә м «з» аралашып килә ) «һ ыуыҡ йылғ а» тигә нде лә аң латалыр…

Ауыл ысынлап та Йө йә к йылғ аһ ы буйында дү рт урында булғ анлығ ын рә ү из материалдары раҫ лай. Тик яң ы урынғ а кү сенеү Һ ибә т ҡ арттың властарғ а ү тенесе арҡ аһ ында тү гел, ә генерал-губернатор Перовскийҙ ың утарҙ ар булып йә шә ү ҙ е тыйып, халыҡ ты бер урынғ а тупларғ а ҡ ушыуы арҡ аһ ында булғ андыр.

Ауылдар исеме килеп сығ ышына бә йле байтаҡ легенда-риү ә йә ттә р хә ҙ ерге заманда барлыҡ ҡ а килгә нлеге һ иҙ елә. Мә ҫ ә лә н, Ҡ аҙ ыш ауылы исемен кемдер ерҙ ә ҡ аҙ ынғ андан килеп сыҡ ҡ ан, тигә н легенда. Лә кин, тарихи документтарҙ а Буғ анаҡ йылғ аһ ы буйындағ ы бер ауылда Кө ҫ ә ш(Кө ҙ ә ш)- исемле кешенең улы Ә бделмә н исемле булыуы билдә ле. Ул Ҡ араһ аҡ ал яуында ҡ атнашыусыларҙ ың береһ е. Ауылдың исеме лә уның атаһ ы исеме менә н атала. Минең уйымса, Кө ҙ ә ш руссағ а шулай ү ҙ гә ргә н(Кусяшово-Козяшово, …), сө нки, Буғ анаҡ йылғ аһ ы буйында бү тә н ул исемгә оҡ шаш ауыл юҡ.

Ауылдар, кү беһ енсә, шул ауылғ а нигеҙ һ алыусы(тө п ауылдан икенсе ергә кү сеп ултырыусы) исеме менә н аталғ андар. Йылғ а исеменә н аталғ андарҙ ан Йө йә к, Манышты, Асы, Береш, Ноҡ ат, Рә ү ә т, Ҡ алмаш, Ҡ аҙ маш һ ымаҡ ауылдарҙ ы атарғ а була. Был ауылдарҙ ың русса атамаһ ына «-ово» ҡ ойроғ о ҡ ушыу кә рә к тү гел, ә ммә бына Йө йә к ауылына һ аман да шул «ҡ ойроҡ » йә бешеү ен дауам итә. Заманында районда топонимия комиссияһ ына ебә ргә н тә ҡ димдә рҙ е иҫ ә пкә алғ ан һ ымаҡ булдылар ҙ а, яң ы административ бү ленеш китабына ҡ айтанан элеккесә исем менә н инеп китте. Беҙ заманында мә ктә п исеме булһ а ла дө рө ҫ булһ ын, тип ү ҙ гә рткә йнек, тик һ уң ынан мә ктә птең тулы исеме «МОУ СОШ с. Зуяк», тигә н формала яҙ ылырғ а тейеш булғ ас, ауылдың территориаль-административ бү ленеш китабындағ ы варианты мотлаҡ яҙ ылырғ а тейешлеге арҡ аһ ында беҙ ҙ ең дө рө ҫ лә гә н исем яң ынан элеккегә ә ү ерелде - «МОУ СОШ с. Зуяково»(хә ҙ ер МОБУ СОШ…) Ауылды йә штә р Зө йә к тип ә йтергә ө йрә нгә н, ә ммә ололар бер ваҡ ытта ла Зө йә к тип ә йткә не булманы, хатта кү рше райондарҙ а ла. Мә ҫ ә лә н, Китап палатаһ ының элекке директоры Камил ағ ай Сиражетдинов, ниң ә һ еҙ ауыл исемен дө рө ҫ ә йтмә йһ егеҙ, беҙ ҙ ең яҡ тар(Ғ афури) ауылығ ыҙ ҙ ы элек-электә н Йө йә к, тип йө рө тә бит, тип һ икһ ә ненсе йылдарҙ а тә нҡ итлә гә йне беҙ ҙ е, йә штә рҙ е. Тарихи документтарҙ а ла ауыл русса «Зюякова», тип яҙ ыла - был Йө йә ктең тә ржемә һ е икә не аң лашылып тора, хатта бер документа (тө рки текстың руссағ а тә ржемә һ ендә ) «Юякова» формаһ ы ла бар. Тик «Юякова» формаһ ы рус теле ө сө н ҡ улайлы булмағ ас «Зюякова»ғ а ә йлә нгә н, аҙ аҡ тағ ы ла урыҫ теле ө сө н уң айлыраҡ «Зуяково» булып киткә н, ә йткә ндә й, М. Ф. Чурко яҙ маларында ауыл һ ә р саҡ «Зуяк» тип яҙ ыла.

Бер нисә яҙ ып алғ ан риү ә йә ттә рем ҡ атайҙ арҙ ың яуҙ арҙ а ҡ атнашыуы тураһ ында. Тарихта ҡ атайҙ арҙ ың ҙ ур яуҙ арҙ ан ситтә ҡ алмауы билдә ле, улар бө тә башҡ орт яуҙ арында ла ҡ атнашҡ ан, бар башҡ орт ырыу-ҡ ә билә лә ре нимә кисерһ ә, ҡ атайҙ ар ҙ а шуны кисергә н, яҙ мыштары уртаҡ булғ ан. Иң тә ү ге билдә ле документтар Ҡ атай волосы башҡ орттарының 1662-1664 йылдарҙ ағ ы ихтилалда ҡ атнашыуҙ арын һ ө йлә й, XVIII быуаттың тә ү ге яртыһ ындағ ы яуҙ арҙ а ла ҡ атайҙ ар актив ҡ атнашҡ ан, башҡ орт халҡ ының иң һ уң ғ ы иң ҙ ур алышы-Крә ҫ тиә ндә р һ уғ ышында ла улар дә ррә ү ҡ атнашҡ ан. Халыҡ хә терендә лә был ваҡ иғ алар һ аҡ ланмай ҡ алмағ ан, ә лбиттә. Шуныһ ы ихтибарғ а лайыҡ, халыҡ кү ренекле шә хестә р менә н байтаҡ ер-һ ыу атамаларын бә йлә й. Мә ҫ ә лә н, «Ҡ ара кеше» тигә н легенда-риү ә йә т варианттары йылғ а исеменең килеп сығ ышын тарихи шә хестә ргә - йә Ҡ араһ аҡ алғ а, йә Пугачевҡ а( «Бү гә сә ү ») килтереп тоташтыра. Башҡ орт фольклорында кү ренекле тарихи шә хестә ргә иҫ китмә ле кү п легенда-риү ә йә т, йырҙ ар ижад ителгә н. Хатта райондың урыҫ ауылдарында Инйә р буйын Ермак һ ә м Разин менә н бә йлә п ижад ителгә н легендалар яҙ ып алыныуы тураһ ында Б. Г. Ахметшин мә ҡ ә лә һ е һ ө йлә й( «Живая память», Уфа, 1997, 186-187 биттә р). Шулай уҡ Пугачевҡ а бә йле урындар ҙ а байтаҡ бығ а тиклем баҫ ылғ ан легендаларҙ а(бигерә к тә уның алтын йә шереү е тураһ ында).

«Ҡ ара кеше»нең бер вариантында йылғ анан тө шө п һ ыу эсеү се Ҡ араһ аҡ ал булһ а, икенсеһ ендә иһ ә был кеше «Бү гә сә ү ». Салауатҡ а, уның кө рә штә штә ренә бә йле риү ә йә ттә р ҙ ә яҙ ып алынды Ғ ә бдү к һ ә м Йө йә к ауылдарында. Ырыҫ ҡ ол ҡ аяһ ы, Туғ анаш ятыуы, Ырыҫ ҡ ол бейеге исемле тау Салауаттың кө рә штә ше Ырыҫ ҡ олғ а бә йле. Ғ ә бдү ктә ге «Ө й таш» мә мерйә һ е баш кү тә реү селә р йә шенә торғ ан урын булараҡ халыҡ хә терендә тороп ҡ алғ ан. Йө йә ктә ге бер ятыу «Салауат тобаһ ы» тип йө рө тө лгә нен Салауат Юлаевҡ а бә йлә ү селә р бар ине, ә ле яң ыраҡ та. Салауаттың беҙ ҙ ең яҡ тарҙ а булыуы бик мө мкин, сө нки, Салауаттың тө п кө рә ше йә йелдерелгә н ерҙ ә ргә беҙ ҙ ә н ярты кө нлө к ат юлы. Салауаттың отрядтары дошман эҙ ә рлеклә ү енә н ҡ асып беҙ ҙ ең яҡ тарғ а килеп сығ ыуы тә биғ и. Ул юлдар беҙ ҙ ә ә ле лә онотолмағ ан, хатта ҡ айһ ы бер юлдарҙ ан турист маршруттары ла бар(мә ҫ ә лә н, Атышҡ а), ә Берештә н, Асынан Мулдаҡ айғ а автоюл да һ алынды, ә унан Катав-Ивановскийғ а юл сығ а. Бер легенда туранан-тура тарихи документтар менә н дә лиллә неү е башҡ а легендаларғ а ла ышаныс арттыра. Ул - «Старшина ултырышы» легендаһ ы. Дауыт старшинаның Йө йә к менә н Ғ ә бдү к ауылдары араһ ында кеше йыйып (һ ә р ө йҙ ә н, ә гә р йортта ике ир булһ а-береһ ен мотлаҡ ғ ә скә ргә алып( Ө фө яғ ына оҙ атып торғ ан тиелгә н, ә тарихи документтарҙ а Архангель заводынан Инйә р буйлап илле саҡ рым ө ҫ тә Ҡ умрыҡ старшинаһ ы Мораҙ ым Абдрахманов Ҡ атай волосы башҡ орттары менә н бергә лә п лагерь ҡ ороп ята, тиелеү е риү ә йә ттә ге ваҡ иғ алар ысынбарлыҡ икә нен раҫ лай( илле саҡ рым тап Ғ ә бдү к менә н Йө йә к араһ ына тура килә ).

Байтаҡ риү ә йә ттә р ара исемдә ре килеп сығ ышын аң лата. Ҡ атайҙ арҙ а аймаҡ, тү бә бү лендектә ре юҡ, ырыу бә лә кә й бү лендектә р-араларҙ ан тора, тә ү ҙ ә бә лки, ырыу тиҫ тә гә яҡ ын аранан ғ ына торғ андыр, шулай тиергә Кесе Табын шә жә рә һ ендә ге «туғ ыҙ ө йлө ҡ атай», Йө йә ктә яҙ ып алынғ ан «туғ ыҙ ауыл изгелә рен кү мә булғ ан», Архангель районы Аҙ ау ауылында ә леге кө нгә тиклем һ аҡ ланғ ан «ҡ атайҙ ар тә ү ҙ ә туғ ыҙ ө йлө генә булғ ан», тигә н риү ә йә ттә р юлдары шулай уйларғ а нигеҙ бирә.

«Туғ анаш» араһ ы исеменә бә йле риү ә йә ттә р был араның бик боронғ о икә нен раҫ лай. Был ара Йө йә к ауылында исемен һ аҡ лағ ан, ә топонимик атамаларҙ а был исем байтаҡ тороп ҡ алғ ан - Ғ ә бдү к ауылы эргә һ ендә ге ҡ ая, Инйә рҙ ең ятыуы, Сә фә рғ ол ауылының икенсе исеме, Арышпар ауылының элекке ауыл урыны Туғ анаш булыуы был ара бик боронғ о ара икә нен иҫ батлай. Сысҡ ан араһ ының килеп сығ ышына бә йле ү рҙ ә һ ө йлә нде - ул да шулай уҡ бик боронғ о ара(Асы, Ғ ә бдү к, Тү бә нге Телмә й, Мә хмү т ауылдарында). Асылағ ы «бурҙ ай» араһ ы ла бик боронғ о булыуы мө мкин. Сығ ышын аң латҡ анда ябайлаштырып, йә нә һ е, тө п олаталары йә тим булғ ан, кеше баҙ ына тө шө п ҡ атыҡ, ҡ аймаҡ ашап тамаҡ туйҙ ырғ ан, тиеү ышандырып бө тмә й, тотемизмғ а бә йле булғ андыр, бә лки, был исем. Тулыһ ынса килтерелгә н «айыу араһ ы» тураһ ындағ ы легенда ла шуғ а бә йлелер, лә кин быныһ ының ышандырыу кө сө кү берә к, уны ҡ еү ә тлә гә н икенсерә к йө кмә ткелелә ре лә бар( мә ҫ ә лә н, «Кейә ү ө йгә н» легендаһ ы).

Топонимик атамаларғ а бә йле легенда-риү ә йә ттә рҙ ең тарихи нигеҙ лелә ре байтаҡ. Шундайҙ арғ а «Байлар ҡ унғ ан», «Изгелә р зыяраты», «Һ ынташ», «Йә йташ», «Ө йташ», «Туғ ан бә йлә гә н», «Старшина ултырышы», «Бә рмеште», «Ҡ ара кеше», һ. б. индерергә була.

Риү ә йә т-легендаларҙ ың «Дауыт сә сә н», «Моратша бай», «Фатима беҙ ҙ ең яҡ тыҡ ы», «Лә ү ә нтә й айыу алғ ан» һ ә м башҡ алары айырым кешелә рҙ ең тормошона бә йле сығ арылғ андар һ ә м ниндә йҙ ер кимә лдә ҡ атай тормошона бә йле ваҡ иғ аларҙ ы сағ ылдырыуҙ ары менә н ҡ иммә тле улар.

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒