Өлкедегі қоғамдық-саяси ахуал. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс

Орынбор-Ташкент теміржолы ө лкеге капиталистік қ атынастармен бірге революциялық идеялардың енуіне бірден-бір себепкер болды. 1905-1907 жылдарда бірінші орыс революциясының ә серінен Орта Азия жә не Қ азақ станда Ресейдің отаршылдық саясатына қ арсы толқ улар басталып, жер-жерде жиындар мен кездесулер ө ткізіліп, кү ш біріктіу, бірге ә рекет ету ұ рандары кө терілді. Ресей империясындағ ы тү рік тілдес мұ сылман халық тарының азаттық қ озғ алысындағ ы саяси кү штерін біріктіру мә селесін алғ аш кө терген Ә. Ибрагимов (Рашид Қ азы) еді. Ол отаршылдық тауқ ыметін тартып жатқ ан тү рік тілдес мұ сылман халық тарының талап тілектерін тұ жырымдап алу ү шін, ә рі олардың саяси ә рекеттерін бір ізге тү сіру ү шін алдымен жалпыресейлік дең гейде мұ сылман съезін ө ткізу керек деп санап, насихат жұ мыстарына кірісті. Осылайша, 1905 жылдың кө ктемінде Петербор қ аласында мұ сылмандар мә жілісін ө ткізуді қ олғ а алады. Осығ ан орай ол татар, қ азақ, ә зірбайжан, ө збек, башқ ұ рт секілді тағ ы басқ а тү рік тілдес мұ сылман халық тардың белсенді деген зиялы азаматтарына жеделхат жолдап, оларды Петербургте ө тетін мұ сылмандар мә жілісіне қ атысуғ а шақ ырады. 1905 жылы 8 сә уірде Петерборда мұ сылмандардың мә жілісі ө тіп, жалпыресейлік мұ сылмандар съезін тамыз айында Нижний-Новгород қ аласында ө ткізу туралы шешім қ абылдайды. Съез ө ткізу жө ніндегі хабарлар жеделхаттар арқ ылы жә не Петербургке патшағ а петиция тапсыруғ а келген мұ сылман халық тарының ө кілдері арқ ылы жер-жерлерге шақ ыртулар жіберілді. Сыр ө ң ірінен барғ ан делегация қ ұ рамында С. Лапин, И. Ә буов жә не М. Оразаев болып, олар қ азақ тардың жерді, ө здерінің маң дай терімен қ азғ ан арық тарын, суландыру ү шін ө зен суларын қ алағ анынша пайдалануғ а ерікті болуын, жерлері мен суландыру жү йелерінің тартылып алынбауын, Қ ызылқ ұ м, Қ арақ ұ м, Сырдария жә не Қ уаң дария бойында шө п шауып, малғ а жем-шө п, отынғ а сексеуіл ә зірлеуге жергілікті ә кімшілік тарапынан кедергі жасалынбауын жә не тегін пайдаланылуын сұ рады. Сонымен бірге арыз-тілек білдірушілер сатылуғ а шығ арылғ ан сексеуілден ғ ана салық алынуы керектігін айта отырып, қ азақ тардың ө зен-кө лдерден балық аулауына кедергі жасалынбауын да талап еткен-ді. Ол жө нінде петицияда былай деп жазылғ ан: «Ө з кү шімізбен су жіберіп, қ ұ рғ атпай отырғ ан кіші-гірім кө лдерде ешқ андай тө лемсіз балық аулауымызғ а рұ қ сат етілсін. Арал тең ізінің жә не Сырдария мен Қ уаң дария жағ алауында қ оныстанғ ан кедейлер кү н кө руі ү шін тең із бен ө зендерден балық ты тегін аулайтын болсын. Балық ты ө ндірістік жә не базарғ а шығ ару мақ сатында аулайтындардан ғ ана салық алынсын». 1905-1907 жылдары ө лкемізде социал-демократиялық топтар пайда болды. Олар Ташкенттегі жә не Орынбордағ ы ұ йымдардың ық палымен жә не кө мегімен теміржол жұ мысшылары арасында патша ө кіметіне қ арсы саяси жұ мыстар жү ргізді. Теміржол бойындағ ы станциялардың кө пшілігінде ереуілдер ө тті. Жұ мысшылар тек экономикалық ғ ана емес, сонымен қ атар, саяси талаптарды да ұ сынды. Қ араша айының бас кезінде Перовскіде, Қ азалыда, Тү ркістанда ереуілшілер комитеті пайда болды. Ә ртү рлі ұ сақ буржуазиялық ұ йымдардың ө кілдерін біріктіріп, олар революциялық халық ө кіметінің қ ызметін атқ арды. Жұ мысшылар бір ай бойы теміржол желісіне, азық -тү лік, телеграфқ а иелік етті. Перовск ереуіл комитеті Тү ркістан жә не Кө бек станциялары арасындағ ы қ озғ алыстарғ а басшылық жасады. Сонымен қ атар, Петербордың, Ташкенттің, Ашхабадтың жұ мысшыларына жеделхат жіберіліп, олардың революциялық қ имылдарын толық қ уаттайтындығ ын білдірді. Бірінші орыс революциясы жең іліске ұ шырағ аннан кейін, есе қ айтару мақ сатымен патша ө кіметі шешуші шабуылғ а шық ты. Революциялық қ имылғ а қ атысқ ан социал-демократиялық топтардың мү шелерін тергеусіз жазалау басталды. Перовск социал-демократиялық тобы талқ андалып, оның мү шелері Қ азалы социал-демократиялық ұ йымына қ осылды. Осы кезең де Қ азалығ а патша ө кіметінің қ удалауынан қ ашқ ан бір топ революционерлер келіп паналады. Олардың ішінде Н. В. Шумилов болатын. Осылайша Перовск, Жосалы, Қ азалы станциялары саяси сенімсіздігі ү шін жер аударылғ андардың тұ рағ ына айналды. А. В. Червяков, Н. Ф. Селиверстов, Н. В. Виторский сияқ ты революциялық сенімдегі азаматтар жұ мысшыларғ а басшыларғ а бағ ынбау, поездарды жү ргізбеу туралы ү гіт-насихат жұ мыстарын жү ргізді. 1907 жылдың 28 мамырында Перовск депосында барлық жұ мыс тоқ татылып, жұ мысшылар депо бастығ ына ө з талаптарын қ ойды, себепсіз жұ мыстан қ уылғ ан жолдастарын ө з орнына қ айтаруды сұ рады. Қ осымша жұ мыс жалақ ысын қ айта қ арауды ұ сынды. Себебі, жаң а бастық келгеннен кейін жалпы ең бек ақ ысы 30 пайыз тө мендеп кеткен еді. Перовск жұ мысшыларының ереуілін басу ү шін депо басшыларының ө тініші бойынша Жосалыдан жедел тү рде жандарм ә скерлері шақ ырылып, олар 29 мамыр кү ні таң ертең депо алаң ында болды. Жандармдар жұ мысқ а келген адамдарды қ ақ па алдында қ арсы алып, 17 адамды қ амады. Бұ л бірінші орыс революциясы жең іліске ұ шырағ аннан кейін патша ө кіметінің алдағ ы уақ ытта тө ң керістік, азаттық пиғ ылдың тамырына біржолата балта шабу ү шін жанталаса жү зеге асырғ ан іс-ә рекеті болатын. Бірінші орыс буржуазиялық -демократиялық революциясы кезінде Орта Азияда жә не Қ азақ станда саяси партиялар дү ниеге келді. Патша ү кіметі революцияның дү мпуінен қ орқ ып, саяси партияларғ а рұ қ сат берген еді. Қ азақ халқ ының саяси ой-санасы мен белсенділігін арттыруда Мемлекеттік Дума айтарлық тай ық палын тигізді. Бірінші Мемлекеттік Думағ а Қ азақ станнан 13 депутат сайланды, оның ішінде бесеуі қ азақ депутаты болды. Ал 1914 жылы IV Мемлекеттік Думаның депутаты Ә лихан Бекейхановтың ық палымен Мұ стафа Шоқ ай мұ сылмандар фракциясың а хатшылық қ ызметке алынды. Мұ стафа Шоқ айұ лы 1890 жылы 7 қ аң тарда қ азіргі Қ ызылорда облысының Шиелі ауданына қ арасты Сұ лутө бе ауылында дү ниеге келген. Шоқ айдың ә кесі Торғ ай Сыр бойына ө те беделді, «датқ а» деген қ ұ рметті атақ ты иеленген кісінің бірі болатын. Мұ стафа алты жасында ауылдағ ы бастауыш білім беретін діни мектептің табалдырығ ын аттап, оны екі жылда бітіреді. Жасы сегізге қ арағ анда Ташкентте жалдамалы оқ ытушыдан білімін жалғ астырып, орысша ү йренеді, осылайша гимназияғ а тү седі. Оны алтын медальмен ү здік бітіріп шығ ып, Петербордағ ы императорлық университеттің заң факультетіне оқ уғ а тү седі. М. Шоқ ай Петербор университетін бітіргеннен кейін 1916 жылы Қ азан қ аласына келеді. Онда «Тү ркістан бірлестігі» деп аталатын қ ұ пия ұ йым ашылып, соғ ан мү ше болады. Ол 1917 жылғ ы Ақ пан революциясынан кейін Петерборғ а қ айтадан соғ ып, Тү ркістан ө лкесіне оралады. 1914 жылы басталғ ан бiрiншi дү ниежү зiлiк соғ ысқ а Ресейдің белсендi тү рде қ атысуы империяның боданы болғ ан халық тардың ө мірін тым ауырлатып жіберді. Соғ ыс жылдарында бұ ратана халық тарды ұ лттық езгіге салу кү шейіп, жергілікті жерлердегі патша шенеуніктерінің озбырлығ ы мен зорлық -зомбылығ ы ө лшеусіз ө сіп, ә леуметтiк жә не ұ лттық езгi кү шейді. Қ азақ тардың жерiн тартып алу, ә сiресе Тү ркiстан ө лкесiне қ арағ ан Сырдария облысында бұ рын-соң ды болмағ ан қ арқ ынмен жалғ астырылды. Соғ ыс қ исапсыз кө п шикiзатты, азық -тү лiктi, мал басын, т. б. материалдық игiлiктерді талап еттi. Ә рбір шаң ырақ тан алынатын жаң а ә скери салық тар енгізілді. Мә селен, соғ ыстың алғ ашқ ы ү ш жылында Тү ркiстан ө лкесiнен 40 899 244 мың пұ т мақ та, 299 мың пұ т сабын, 473 мың пұ т балық, 300 мың пұ т ет, 70 мың жылқ ы, 12 797 тү йе, 3 109 мың пұ т мақ та майы, 13 441 киіз ү й алынғ ан [37, 24 б]. Сонымен қ атар І дү ниежү зілік соғ ыс кезінде патша ә кімшілігі қ азақ даласына шектен тыс ұ лыдержавалық саясат жү ргізе отырып, ұ лттық езгіні кү шейтті. Тіпті осығ ан байланысты сорақ ы болып табылатын бұ йрық тар мен нұ сқ ауларда шығ ады. 1916 жылы 21 шілдеде Тү ркістан генерал-губернаторы міндетін атқ арушы М. Р. Ерофеев ө зінің қ арауындағ ы ә скери губернаторларғ а мынадай бұ йрық береді: «Жергілікті халық тар орыс ә кімшілік-билік мекемелері мен офицерлері алдында қ ол қ усырып, бас иіп жалбарынуғ а жә не сә лемдесуге тиіс». Ә леуметтік жә не ұ лттық езгінің кү шеюі, қ ымбатшылық тың ө рiс алуы, қ азақ халқ ының қ айыршылануына ә келіп, наразылығ ын тудырды. Осының барлығ ы бү кiл Ресей империясындағ ы саяси жә не ә леуметтік дағ дарысты одан сайын кү шейтіп, елдегi жалпы ұ лттық дағ дарысты шиеленiстiре тү сіп, аяғ ы Орталық Азияны, соның ішінде бү кіл қ азақ даласының ө лкелерін қ амтығ ан 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық қ озғ алысқ а ұ ласты. Бұ л кө терілістің басталуына Ресей патшасы ІІ Николайдың 1916 жылғ ы 25 маусымдағ ы Орталық Азия, Қ азақ стан жә не Сібірдегі халық тардың 19 бен 43 жас аралығ ындағ ы «бұ ратана» ер азаматтарын майданның қ ара жұ мысына (окоптар мен траншеялар қ азуғ а, майданғ а жақ ын аудандарда жол салуғ а, ағ аш кесуге, т. с. с. ) шақ ыру туралы жарлығ ы болды. Бү кiл Тү ркiстан ө лкесi бойынша майдан тылының қ ара жұ мыстарына 220 мың адам алынуғ а тиiстi болды, олардың iшiнде Сырдария облысынан 60 мың адам шақ ырылады деп белгiлендi. Дегенмен, ө лкедегі жергілікті тұ рғ ындардың соғ ыс майданының қ ара жұ мысына алынуы 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліске тү рткі ғ ана болды, бірақ оның негізгі себебі болмағ аны белгілі. Бұ л туралы Т. Рысқ ұ лов былай дейді: «Тү ркістанның жергілікті халқ ын патшалық отаршылдық ө ктемдікке қ арсы кө теріліске итермелеген ең басты себептердің ә лде қ айда елеулі негіздері бар еді. Бұ л негіздер патша ө кіметі билеп тө стеудің 50 жылы ішінде Тү ркістанды тоқ таусыз отаршылық қ анауғ а салуы салдарынан орын алғ ан терең экономикалық жә не саяси қ айшылық тарында жатқ ан еді, сө йтіп ә бден шыдамы таусылғ ан жергілікті халық ә кімшіліктің жан тө згісіз езгісіне қ арсы шығ уынан басқ а амалы қ алмады». 1916 жылғ ы кө теріліс басталысымен, отаршыл ө кімет орыс шаруаларына жаппай қ ару таратып беруге кіріседі. Мә селен 1916 жылы 16 қ арашада орталық ә скери штаб бастығ ы Тү ркістан округтік ә скери штаб бастығ ына жазғ ан қ ұ пия қ атынас хатында таратылып берілетін 15 мың бердан мылтығ ын жә не оғ ан қ осымша бір миллион оқ -дә рі Ташкентке жібергенін мә лімдеп, оны Тү ркістандағ ы орыс шаруаларына таратып беру керектігі жө нінде бұ йрық береді. Бұ л туралы мә ліметтерді Тү ркістан ә скери артиллериялық қ ару-жарақ қ оймасы басқ армасының бастығ ына қ ұ пия тү рде жазылғ ан №9 қ атынас хатында 1917 жылдың 2 қ аң тарына дейін Сырдария облысына қ арасты уездерге таратылып берілген қ арудың есептерінен білуге болады. Онда: «Ә улиеата уезіне – 500 винтовка, Черняев уезіне – 250 винтовка, Қ азалы уезіне – 100 винтовка, Перовск уезіне – 200 винтовка, Ә мудария бө лімшесіне – 150 винтовка. Барлығ ы оқ – дә рісімен қ оса есептегенде 1200 қ ару бө лінген». Осығ ан қ осымша Тү ркістан генерал-губернаторының ұ йғ арымымен Ташкенттегі артиллериялық қ ару-жарақ қ оймасынан Сырдария облысына тағ ы да оқ дә рісімен қ оса 1000 қ ару бө лініп, қ ару-жарақ тар Сырдария облысына тө мендегі реті бойынша таратылып беріледі: «Ә улиеата уезіне – 500 винтовка, Черняев уезіне – 250 винтовка, Перовск уезіне – 75 винтовка, Қ азалы уезіне – 75 винтовка, Ә мудария бө лімшесіне – 100 винтовка» [38, 60 п]. Осылайша, патша ә кімшілігі жергілікті қ азақ халқ ының ұ лт-азаттық қ озғ алысын басып-жаншуғ а орыс шаруаларын пайдалану арқ ылы, текетіреске этносаралық сипат бергілері келді. Патша ү кіметі орыс шаруаларына таратып берген бұ л қ арулары мен оқ -дә рілері, кейіннен яғ ни 1917 жылғ ы революциялық ө рлеу уақ ытында ө здеріне қ арсы кезелетінін болжай алмады. Осығ ан қ арамастан наразылық бас кө терулер мен қ арулы кө терiлiстер Қ азалы, Черняев (Шымкент), Перовск уезiнiң кө птеген ауыл-кыстақ тарына тарады. Ақ мешіт уезіндегі кө терілістен кейін 70 адам жазағ а тартылады. Сол жылы қ азанның 16-да Қ азалы уезіндегі кө теріліске қ атысқ ан қ азақ тар жазалаудан қ ашып, Ырғ ыз бен Торғ ай уезіндегі кө терілісшілерге қ осылу ү шін кө шіп кеткен. Қ азалы қ азақ тарының Торғ ай кө терілісшілерімен қ осылып кетпеуі ү шін жә не Арал тең ізіндегі балық кә сібінің ө ндірістік қ уатын сақ тау мақ сатында патша ө кіметі осы аймақ қ а ә скер аттандырады. Себебі, Арал тең ізінің Тоқ пан деген аралының балық шылары патшаның жарлығ ын естігеннен кейін жұ мыстарын тастап, кө шіп кеткен. Оларғ а Арал мен Қ азалының тұ рғ ындары қ осылғ ан. Кө терілісшілерді басуғ а шық қ ан жазалаушылар қ азақ тарды аяусыз «тыныштандырады». Жазалаушы отрядтар кө терілісті аяусыз басып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен қ атар кө теріліс жасағ ан қ азақ тардың жерін – жапа шеккен орыс мұ жық тарына таратып бере бастайды. Кө терілістер болғ ан уездерден қ азақ тарды қ уып шығ ады. Патшаның 1916 жылғ ы 25 маусымдағ ы жарлығ ының қ асіретті зардаптары осындай. Ресей либерал-демократиялық қ озғ алысының ө кілдері 1916 жылғ ы 25 маусымдағ ы патша жарлығ ы шығ ысымен оның заң сыз екенін кө рсетіп, егер бұ л ә ділетсіз жарлық жү зеге асырыла бастаса, халық толқ уларының пайда болуы анық екенін ескерткен еді. 1916 жылы тамыз айында Мемлекеттік Думаның депутаттары А. Ф. Керенский мен К. Б. Тевкелев ө з фракцияларының тапсырмасымен Тү ркістанғ а келеді. Комиссияның қ ұ рамында мұ сылман фракциясының бюро мү шелері М. Шоқ ай мен Ш. Мұ қ аммедияров та бар еді. А. Ф. Керенский Тү ркістаннан Петербургке келгеннен кейін Мемлекеттік Думада тү ркістандық мұ сылмандардың мү ддесін қ орғ ап сө з сө йлеп, бұ ратана халық тардың ең бекке жарамды жастарын майданның қ ара жұ мысына жаппай алу дұ рыс емес, керісінше оларды ө з жерлерінде пайдаланғ ан дұ рыс дейді. 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық қ озғ алыс жылдарында Тү ркістан генерал-губернаторы қ ызметін атқ арғ ан А. Н. Куропаткин орталық тың жоғ арғ ы басшылығ ына берген баяндамасында: «Ө лкедегі жарты ғ асырғ а созылғ ан орыс билігі ү шін «бұ ратаналарды» орыс императорының шынайы берілген қ ұ лдарына, орыс мемлекетінің нағ ыз азаматтарына айналдыра алғ ан жоқ пыз. Олардың кү ш-қ уатын орыс халқ ының еркі ү шін пайдалана алмадық, ... мұ ның барлығ ы жергілікті халық тың ө мірі мен тұ рмысын жаң аша қ алыптастыру мақ сатында жү ргізілген іс-шаралардың о бастан қ ате ұ йымдастырылуынан» [39, 251-252 пп], - дейді. Осылайша патша ө кіметі орнық тырғ ан отарлық билік жү йесі жарты ғ асырғ а жуық уақ ыт ө мір сү ргенімен, 1917 жылдың қ ос революциясы тұ сында тарихи сахнадан кетіп, келмеске кетті. Оның негізгі себебі отарлық билік жү йесінің қ азақ халқ ының табиғ и дамуын тежеп, тек халық ты қ анау мен экономикалық байлығ ын тонау саясатын ұ станғ адығ ында еді

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер:

1. Материалы по истории политического строя Казахстана. Сборник составлен кандидатом исторических наук М. Г. Масевичом. – Алма-Ата: изд. АН КазССР, 1960. – Т. 1. – 441 с.

2. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по Высочайшему повелению Сенатором Гофмейстером Графом К. К. Паленом. Областное управление. – СПб., 1910. – 353 с.

3. Проект «Положении об управлении Туркестанского края», составленный в 1902-1903 гг. Комиссией под председательством тайного советника Нестеровского. Б. м. 1903. – 44 с.

4. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по Высочайшемуповелению Сенатором Гофмейстером ГрафомК. К. Паленом. Уездное управление. – СПб: Сенатская типография, 1910. – 168 с.

5. Ө РОММ. 17-қ., 7-т., 313-іс.

6. ДмитриевГ. Л. Депеша Ю. Скайлера и проблемы среднеазиатской политики царизма 70-х годов ХІХвека. Материалы по истории, историографии и археологии. Сб. науч. Тр. – Ташкент, 1976. –Т. 517. – С. 30-53.

7. Терентьев М. А. История завоевания Средней Азии. – СПб., 1906. – Т. 3. – 496 с.

8. Ө РОММ 1-қ., 20-т., 3801-іс.

9. Ө РОММ. 17-қ., 1-т., 36876-іс.

10. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по Высочайшему повелению Сенатором Гофмейстером Графом К. К. Паленом. Сельское Управление. Русское и туземное. – СПб., 1910. – 226 с.

11. Бө кейханов Ә. Тандамалы-Избранное. – Алматы: Қ азақ энциклопедиясы, 1995. – 478 б.

12. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по Высочайшему повелению Сенатором Гофмейстером Графом К. К. Паленом. Переселенческое дело. – СПб., 1910. – 430 с.

13. Ө РОММ. 7-қ., 3-т., 5040-іс.

14. Ресей Федерациясының Мемлекеттік Тарихи Мұ рағ аты. (РФ МТМ). 1396-қ., 1-т., 66-іс.

15. Переселение и землеустройство за Уралом в 1906-1910 гг. и Отчет по переселению и землеустройству за 1910 год. – СПб., 1911. – 501 с.

16. Журнал совещания о землеустройстве киргиз. – СПб.: тип. Министерство внутренних дел, 1907. – 136 с.

17. Ө РОММ. 7-қ., 1-т., 5059-іс.

18. Алаш қ озғ алысы. Қ ұ жаттар мен материалдар жинағ ы. Қ ұ раст. Грибанова Е. М., Смагулова С. О. – Алматы: Алаш, 2004. – 552 б.

. Русский Туркестан. 1906. – №1.

20. Ө РОММ. 1-қ., 16-т., 13-іс.

21. Толыбеков С. Е. Кочевое общество казахов в ХVІІ- начале ХХ века: Политико – экономический анализ. – Алма-Ата: Наука, 1971. – 633 с.

22. Материалы по Киргизскому землепользованию. Сыр-Дарьинская область. Перовский уезд. – Ташкент, 1912. – 45 с.

23. Сыр ө ң ірі тарихы (кө не заманнан бү гінге дейін). – Алматы: Атамұ ра, 1998. – 285 б.

24. Галузо П. Г. Туркестан-колония (Очерк истории Туркестана от завоевания русскими до революций 1917 года). – М: изд. Коммунистического университета трудящихся Востока им. И. В. Сталина, 1929. – 164 с.

25. Остроумов Н. П. Отчет Туркестанской учительской семинарий за 25 лет ее существования ( 1879-1904). – Ташкент, 1904. – 76 с.

26. Остроумов Н. П. Первые училища для детей русских в Казалинске, Перовске и Ташкенте в 1860-1867 годах. Туркестанские ведомости. 11 августа 1881, – №31.

27. Ө Р ОММ. 47-қ., 1-т., 333-іс.

28. Ө Р ОММ. 47-қ., 1-т., 933-іс.

29. Ө Р ОММ. 1-қ., 12-т., 1588-іс.

30. Ө Р ОММ. 47-қ., 1-т., 3055-іс.

31. Қ РОММ. 232-қ., 1-т., 37-іс.

32. Остроумов Н. П. Способны ли кочевые народы Азии к усвоению христианской веры и христианской культуры. – М., 1896. – 17 с.

33. Кемең герұ лы Қ. Қ азақ тарихынан. – М: СССР халық тарының кіндік баспасы, 1924. – 66 б.

34. Қ РОММ. 267-қ., 1-т., 285а-іс.

35. Қ РОММ. 121-қ., 1-т., 147-іс.

36. Омаров Қ. Сыр ө ң іріндегі ағ артушылар хақ ында // Қ азақ тарихы. № 1, 2010. – 7-10, 80 б.

37. Раджапов А. О. Оң тү стік Қ азақ стан қ ос революция тұ сында. Тарих. Ғ ыл. Канд. Дисс. – Алматы, 1997. – 157 б.

38. Ө РОММ. 17-қ., 1-т., 17654-іс.

39. Ө РОММ. 47-қ., 1-т., 969-іс. У. С. Ибраев – тарих ғ ылымдарының кандидаты, Қ орқ ыт Ата атындағ ы Қ ызылорда мемлекеттік университетінің ағ а оқ ытушысы

⇐ Предыдущая 1 2 3 45