Рухани өмірдегі өзгерістер

Патшалық Ресейдің Оң тү стік ө ң ірді ә скери отарлауымен қ атар, жергілікті қ азақ халқ ын рухани бодандық та ұ стап, ұ лттық келбетінен, тілінен, дә стү рлі дінінен айыру арқ ылы орыстандыру мен шоқ ындыру ісінің стратегиялық жоспарын ә зірлеп, жү зеге асыра бастады. Патша ә кімшілігінің ұ станғ ан стратегиялық бағ ытын жү зеге асыру ү шін, ең алдымен білім ошақ тарын қ алыптастыру керектігі назарғ а алынды. Мә селен, Тү ркістан ө лкесіндегі орыстық оқ у-ағ арту ісінінің «белсенді ұ йымдастырушысы» Н. Остроумов жаулап алынғ ан жерлердегі орыстық білім беру ошақ тарының негізгі міндеттері мен мақ саты туралы: «Тү ркістан ө лкесінде орыс мектебі арқ ылы орыстандыру саясаты басшылық қ а алынады» [25, с. 140], - деп атап кө рсетті. Сырдария облысындағ ы алғ ашқ ы орыс мектептері Қ азалы жә не Перовск форттарында ашылды. 1858 жылдың 28 тамызында Орынбор-Орск шіркеуінің жетекшісі Тимашев, 1 Форт шіркеуінің қ ызметкері Александр Победоносовқ а мектеп ашу қ ұ қ ығ ын берді. Бұ л оқ у орны тікелей Орынбор жә не Уфа епископтығ ы арқ ылы басқ арылды. Осылайша, Қ азалыда алғ аш орыс оқ у орны 1860 жылдың 21 қ аң тарында ашылды. 50 орындық мектепке 31 ер жә не 2 қ ыз бала қ абылданды. Ал, Перовскіде алғ аш мектеп 1860 жылдың 14 сә уірінде ашылып, оның алғ ашқ ы мұ ғ алімі болып дін қ ызметкері Андрей Евграфович Малов бекітілді. Қ азалы мен Перовскі мектептерінде білім берудің Ланкостр тә сілі қ олданылды. Бұ л тә сіл бойынша мұ ғ алім тек белсенді оқ ушыларғ а сабақ ты тү сіндіріп, оларды дә ріс беруге дайындады. Дә рістерді толық мең герген белсенді оқ ушылар, кейіннен мұ ғ алімнің бақ ылауымен басқ а оқ ушыларғ а сабақ ты тү сіндіретін. Бұ л тә сіл оқ ушылардың жалпы білімдерін кө теруде ү лкен келең сіздіктер келтіріп, тиімсіз оқ ыту ә дісі деп танылды. Патша ә кімшілігінің орыс мектептерін ашу барысындағ ы мақ саты – бұ ратана балаларын сауаттылық қ а ү йретіп, оларғ а білім нұ рын шашу емес, керісінше, орыс ә кімшілігіне қ ажетті қ ызметшілердің тө менгі сатыдағ ы кадрларын дайындау арқ ылы отарлау ісіне пайдалану еді. Бұ ны 1881 жылы Н. И. Ильминскийдің А. П. Масловскойғ а жазғ ан хатынан кө руге болады. Онда: «Қ ырғ ыздардың (қ азақ тар-авт. ) ө з грамматикасын оқ ып білгендері астамшылық болар. Сондық тан, оларды белгілі дә режеге дейін оқ ыту қ ажет» [27, 6 п], – делінген. Патша ө кіметі орыстандыру қ ұ ралы ретінде қ арағ ан орыс-тү зем мектептерінің алдына, бұ ратана балаларын оқ уғ а кө птеп тарту тапсырылғ ан еді. Алайда, орталық ү кіметтен берілген бұ л нұ сқ аулар ө з дә режесінде орындалмай жатты. Мә селен, 1908 жылы Сырдария облысы бойынша орыс-тү зем мектептерінің жалпы саны 35, ал олардағ ы оқ ушылар саны 1171 [28, 176 п], яғ ни ә р мектепте небә рі 33 оқ ушыдан. Орыс-тү зем мектептерінің мұ сылман балаларын орыстық «білім нә рімен сусындатуғ а» бағ ытталғ ан жұ мыстарының сә тсіздікке ұ шырауы, билік орындарын бұ л мә селенің астарын іздестіруге жетеледі. Жергілікті қ азақ балаларын орыстық білім беретін мектептерге оқ уғ а тартуының сә тсіз жү ргізілуінің астарында, ө лкедегі мұ сылмандық оқ у орындарының кең інен тарауымен де байланысты. Имамдар мен молдалар жастардың ислам діні ұ станымдары негізінде тә рбиеленуін насихаттап, орыс-тү зем мектептерін «шоқ ындырудың » ошағ ы деп біліп, мұ сылман балаларын мұ ндай оқ у орындарына бермеуге ү гіттеді. Жыл ө ткен сайын Сырдария облыстық халық ағ арту басқ армасына орыс-тү зем мектептеріндегі мұ сылман балаларының сабақ қ а қ атысу пайызы кү рт тө мендеп бара жатқ андығ ы туралы хаттар кө птеп тү се бастайды. Оларда мұ сылман балаларының орыс-тү зем мектептерінде білім алғ ысы келмейтіндіктері саяси жә не діни мә селемен тү сіндіріледі. Біріншісі – жергілікті мұ сылман кө шбасшыларының орыстарғ а қ арсы кү реске шақ ырудағ ы ү гіт-насихат жұ мыстарының жемісі болса, екіншісі – орыс-тү зем мектептерінің білім беру мазмұ ны мұ сылмандардың діни ұ станымына мү лдем жат болуында. Патшалық Ресейдің жаулап алушылығ ына дейін де, қ азақ даласында мұ сылмандық білім беру жү йесі кең інен тарағ ан еді. Қ азақ балалары мектептер мен медреселерде білім алды. Мысалы, Сырдария облысында (Ташкент қ аласын, Шымкент, Ә улиеата, Тү ркістан, Перовск жә не Қ азалы уездерін, Ә мудария бө лімін қ оса алғ анда) 1892 жылы 27082 оқ ушысы бар 1497 мектеп пен 35 медресе, 1895 жылы 28298 оқ ушысы бар 88 мектеп пен 34 медресе қ ызмет етті. Мектептерде кө бінесе 6 мен 15 жасқ а дейінгі балалар оқ ыса, медреселерде мектептен алғ ан білімін терең детуге тілек білдірген балалар оқ ыды. Яғ ни, орыстық білім беру жү йесіне дейін де, жергілікті қ азақ халқ ы, ө з балаларының мұ сылманша білім алуына жағ дай жасап, исламдық -мұ сылмандық ө ркениет жолындағ ы даму ү рдісін ұ станғ анын байқ ауғ а болады. 1909 жылы Сырдария облысының ә скери губернаторы орталық ү кіметке берген есебінде, облыста 2097 мектеп пен медресе, ондағ ы оқ ушылардың саны 38487, алдың ғ ы жылмен салыстырғ анда ө сім 1945 балағ а артқ андығ ын айта отырып, ер балалардың санын – 32563, ал қ ыз балалардың санын – 5924 етіп кө рсетеді [29, 75 п]. Қ азақ даласында мұ сылмандық оқ у жү йесінің жаң а серпін алуына, жә дидтік қ озғ алыстың ық палы зор болды. Жә дидтік қ озғ алыстың кө ш басында И. Гаспыралы тұ рды. Ол мектеп-медреселерде діни сабақ тармен қ атар, дү ниетану ғ ылымдары – математика, жағ рафия, тарих, биология секілді пә ндерді оқ ыту заман талабы екенін насихаттады. Ол осы мақ сатқ а жету ү шін ең алдымен араб ә ліпбиін тү ркі халық тарының тіліне лайық тап, дыбыстық естілу ерекшеліктеріне сә йкес бір ізге тү сірілген жазуғ а, яғ ни ескі «Қ адымшылық тан» «усул-жә дидке» кө шу керектігін ұ сынды. Тү ркістан генерал-губернаторы А. В. Самсонов 1909 жылдың 14 наурызында Халық ағ арту министріне жолдағ ан қ ұ пия мә ліметінде, жаң а бағ ыттағ ы мұ сылмандық оқ у орындарында зайырлы білім негіздерімен қ атар діни пә ндер оқ ытылып жатқ андығ ын айта келіп, былай деп хабарлайды: «Мұ ндай пә ндердің оқ ытылуымен бірге жастардың бойында сепаратистік, тар ұ лттық сипаттағ ы идеялар сің ірілуде. Бұ дан ә рі осылай жалғ аса берсе мұ сылмандық оқ у орындар тек панисламизмнің ғ ана емес, пантюркизмнің ошағ ына айналуы мү мкін» [30, 72 п]. Самсоновтың бұ л ү рей- қ орқ ынышының негізі де жоқ емес еді. Ө йткені заманауи талаптарғ а сай білім беретін мектептер, ә лемдік қ ұ ндылық тармен бірге жалпы тү ркілік бірлікті уағ ыздағ ан болатын. Осы жылдары Оң тү стік ө ң ірде тү рікшілдік идеясы кең інен етек жая бастады. Тү ркістан ө лкесіндегі тү рікшілідік қ озғ алысының негізін қ алауда Мү нә ууар қ ари Абдурашидханов зор рө л атқ арады. 1908 жылы Мү нә ууар қ ари «Шухрат» атты газет шығ арып, Ресей империясындағ ы басқ ару жү йесіне қ арсылығ ын ашық білдіреді. Оқ у-ағ арту саласына қ атысты, ол: «Біздерді, мұ сылмандарды, тұ тқ ын шынжырынан азат ету ү шін бір-ақ нә рсе қ ажет. Ол біздерді жә не балаларымызды ағ арту», - дейді. 1909 жылдың тамыз айында Ташкент қ аласында Сырдария облысының мұ сылмандарына материалдық жә не рухани қ олдау кө рсету мақ сатында «Кө мек» мұ сылмандар қ оғ амы қ ұ рылып, Жарғ ысы бекітілді. Жарғ ы негізінде қ оғ ам Сырдария облысының ә рбір уезінде ө з бө лімшелерін ашып, ағ арту саласына қ аржылық кө мек беріп тұ рады. Қ оғ амның қ ұ рылтайшылары Ташқ ожа Тұ яқ баев, Низан-Қ ары Молда Хусайнов, Молда Абдулла Ауляни, Мү нә ууар қ ары Абдурашидханов, Баширулла жә не Асадулла Ходжаевтар болды. Аталғ ан жә дидшілердің бастамасымен ХХ ғ асырдың басында Сырдария облысында жаң а ә дісті мектептер кө птеп ашыла бастайды. Олардың қ атарында Ә улиеата қ аласындағ ы «Шамсие» мектебі, Қ азалы қ аласындағ ы «Хусаинов» татар мектебі, Перовскі қ аласындағ ы «Шаги Ахмет Валиуллинов» атты жаң а ә дісті мектептер мұ сылман балаларына білім берумен айналысты. Ал жалпы Сырдария облысында 1914 жылы 16 жаң а ә дісті мектеп жұ мыс істеп, онда 1650 шә кірт білім алды. Оның ішінде, Перовскіде 3, Қ азалы қ аласында 3 мектеп жұ мыс жасағ ан [31, 7 п]. Жә дидтік оқ у орындары халық тарапынан кең қ олдауғ а ие болды. Тарихи деректердің бірінде: «Соң ғ ы жылдары жаң а ә дістік (усули-джедад) мектептері кең інен таралуда, олар халық арасында ү лкен беделге ие жә не мектептерді ерікті тү рде ө з ақ шаларына қ аржыландырады», - делінген. Жоғ арыда келтірілген деректерге сү йене отырып, «империялық » білім беру ісі жергілікті қ азақ халқ ы тарапынан жоғ ары бағ аланбағ анын байқ ауғ а болады. Керісінше, мұ сылмандық білім беру дә стү рі, уақ ыт талабына сай қ айта қ ұ ру кезең ін ең серіп, халық тың дә стү рлі ә рі заманауи білімге деген сұ ранысын ө тей бастағ андығ ын кө реміз. Мұ сылман мектептеріне отарлық ә кімшілік орындары Тү ркістан халық тарын діни негізде біріктіретін рухани кү ш ретінде қ арап, оның қ ызметін тежеу жолындағ ы айла-ә рекеттерге кө шеді. Мә селен, мұ сылмандық мектептерде орыс тілін оқ ытуды қ атаң талап етіп қ ойып, оны орындамағ ан жағ дайда мектептерді жабатын еді. Сонымен қ атар, орыс мемлекеті қ ұ діреттілігінің символы ретінде мектеп-медреселерде император суретінің ілініп тұ руын қ атаң талап етті. Патша ө кіметінің жергілікті халық тарды «сауаттандыру ісінде», ә кімшілік орындарғ а ең жақ ын, жанашыр кө мекшілері православтық шіркеу мен оның миссионерлері болды. Тү ркістан ө лкесінде белсенді миссионерлік ә рекетімен кө зге тү скен «ағ артушылардың бірі» Н. И. Ильминский 1860 жылы: «Қ азақ тар мұ сылман емес, олар шамандар. Сол себептен оларды христиан дініне кіргізу оң ай болады», – деп орталық ү кіметке баяндағ ан болатын. 1886 жылы Н. П. Остроумов православ миссионерлері кең есінің жиырма жылдығ ына арналғ ан «Кө шпелі халық тар христан діні мен мә дениетін қ абылдауды қ алай ма? » атты жиында: «Ресейге бағ ынатын азиялық кө шпенділердің адамдық жә не мә дени тұ рғ ыдан жетілуі жә не православтық орыс халқ ымен бірігуі ү шін, христиандық ты қ абылдаудан басқ а жолы жоқ. Егер азиялық кө шпенділер христиан дінін қ абылдамайтын болса, мұ сылмандық ты қ абылдап, еліміздің дамуын тежейді, саяси ү стемдік пен тұ тастық қ а қ атер тө ндіреді» [32, с. 15-17], – деген болатын. Ресей патшалығ ының ө лкедегі шоқ ындыру, орыстандыру саясаты туралы Қ. Кемең герұ лы «Қ азақ тарихы» атты ең бегінде: «Қ азақ ты шоқ ындыру саясаты туды. Мұ ны орындау ү шін ел арасына миссионерлер шығ а бастады. Бұ лардың ісі ұ лттық қ а зияндығ ы сезіле бастағ ан соң, қ азақ тар қ арсы қ ұ рал қ ылып, исламғ а ө те бейімделді. Дү ниеге қ ызығ ып шоқ ынғ ан орыс қ алаларындағ ы қ азақ жұ мыскерлерден, ашаршылық жылдарда ө лім халіне жеткендерден, рудан пана таба алмағ андардан бірен-саран шоқ ынғ андар болды» [33, 25-26 бб. ], - дейді. Православ дініне ө тіп жатқ андардың негізі кедей қ азақ тар екендігін Ресей ә кімшілігі де мойындайды. Мә селен, 1902 жылы «Землевладение» газетінде жарық кө рген И. М. Головачевтың мақ аласында: «... олар отырық шылық қ а, егіншілікке жә не православияғ а ө те аз кө лемде ө туде. Православияны кө бінесе кедей қ азақ тар қ абылдауда», – дейді. Патша ә кімшілігі жергілікті халық ты христиан дінін қ абылдауы ү шін тү рлі артық шылық тар жасап, оларғ а қ олдау кө рсетіп отырды. Православие дініне ө ткендерге патша ү кіметі ақ шалай сыйақ ы да беріп отырды. Жергілікті халық ты шоқ ындыру ісі барысында патша ә кімшілігі ә рбір уез, облыс басшылығ ына ө з қ арамағ ындағ ы тұ рғ ындардың діни наным-сенімдерін зерделеуді тапсырып отырғ ан болатын. Мә селен, 1899 жылы Қ азалы уезі тұ рғ ындарының діни ұ станымын зерделеуге арнайы тапсырма берілді. Жоғ ары басшылық тың тапсырмасына орай, Қ азалы уезінің ә кімшілігі «Қ азалы уезіндегі мұ сылман халқ ының рухани жағ дайы» атты мә лімдеме дайындады. Онда: «Қ азалы уезінің кө шпелі қ азақ тары арасында мұ сылмандық діни ағ ымдар, Ферғ ана жә не Самарқ ан облыстарының отырық шыларына қ арағ анда айқ ын кө рінбейді. Кө шпелі қ азақ тардың ө мір салты, отырық шы мұ сылмандардан ерекшелеу болғ андық тан, жергілікті қ азақ тар мұ сылмандық діннің ұ йымдастырылуы мен басшылары туралы біле бермейді, тек бірен-саран адамдардың ғ ана мұ сылмандық діни ағ ымдардан хабары бар. Бірақ барлығ ы ө здерін сунниттер екенін біледі. Мұ сылмандардың тү рік сұ лтанын жақ тауы, христиандардың саяси ұ станымына қ айшы келеді. Осы себепті мұ сылмандық ты басқ а саяси ағ ымдар секілді мейлінше шектеу керек, ө йткені олардың барлық ой-арманы мен мақ саты біздің мемлекеттілікке қ ылмысты болып келеді» [34, 2-6 пп], – делінген. Осылайша отарлық ә кімшілік шенеуніктері мұ сылмандық ты Ресей мемлекеттілігінің негіздеріне нұ қ сан келтіреді деп тү сініп, онымен кү ресуге тырысты. Бұ л жө нінде Алаш қ озғ алысы кө семдерінің бірі М. Дулатов: «Енді патша шенеуніктері біздің дінімізге, атадан мұ ра болып келе жатқ ан ә дет-ғ ұ рпымызғ а тиісе бастады, діни кітаптарды тұ тқ ынғ а алды», - деп империялық саясатты айыптағ ан болатын. Ресей жаулап алушылығ ымен бірге Тү ркістан ө лкесінде тү рлі діни ағ ымдар мен сектанттар да пайда болды. Бұ л православ миссионерлеріне «жемісті жұ мыс» жү ргізулеріне ү лкен кедергі келтірді. Сектанттар орыс шаруаларының қ оныстарынан бө лек жерлерге орналасып, жергілікті халық қ а ө з діни ұ станымдарын уағ ыздаумен айналысты. Ө лкедегі сектанттар мен раскольниктер негізінен Сырдария облысының Қ азалы, Ә улиеата жә не Шымкент уездеріне қ оныс тепкен болатын. Қ азалы уезінде тү рлі дін ө кілдерінің саны аз емес-тін. 1899 жылы болғ ан Тү ркістан епархиясының оқ ытушылар кең есінің қ орытынды хаттамасында: «раскольниктік тұ рғ ындарының 394-і ер, 361-і ә йел, мектеп жасына жеткен ер балалар 117, қ ыз балалар саны 201. Рим-католиктердің 8-і ер, 8-і ә йел, олардың мектеп жасындағ ы балаларының 6-ы ер, 3-і қ ыз. Еврейлердің 38-і ер, 36-і ә йел, олардың мектеп жасына жеткен ер балаларының саны 18» [35, 14-18 пп], - деп кө рсетілген. Осылайша Сыр ө ң ірінде кө пэтникалық қ оғ амның нездері қ алыптаса бастағ ан еді. Патша ә кімшілігінің қ ысымына қ арамастан, ХІХ ғ асырдың екінші жартысы мен ХХ ғ асырдың басында қ азақ балалары Қ азан қ аласындағ ы «Мухамедия», Уфадағ ы «Ғ алия», Орынбордағ ы «Хусайния» медреселерінде білім алды. Уфадағ ы аталмыш медреседе 1907-1917 жылдар аралығ ында білім алғ ан 950 шә кірттің 154-і қ азақ балалары болғ ан. Олардың арасында 59-і мү фтилікке емтихан тапсырып қ орғ аса, 51-і мү дә ріс, 8-і имам хатиб мұ ғ алімі болып шық қ ан. Жалпы, Сыр елінен шық қ ан діни-ағ артушы ұ стаздар философия, грамматика, лингвистика, шығ ыс тарихы мен ә дебиеті, астрономия жә не т. б. жаратылыстану салалары бойынша кә сіби білім алғ ан. Олар негізінен Мекке, Медине, Бағ дат, Шам, Ыстанбұ л, Каир, Самарқ анд секілді ислам мә дениеті орталық тарында білім алып, ағ артушылық қ ызметтер атқ арғ ан. Ағ артушылық қ ызмет жү ргізу арқ ылы ұ лт мү ддесін қ орғ ағ ан қ айраткерлер қ атарында Марал ишан Қ ұ рманұ лын, Қ ұ лболды ишанды, Мырзабай ахунды, Қ алжан ахун Бө лекбайұ лын, Алдашбай ахун Ерназарұ лын, Ақ мырза ишан Тө сұ лын жә не т. б. ерекше атап ө туге болады [36, 8-10 бб]. XIX ғ асырдың екінші жартысында олардың халық қ а идеологиялық ық палы басым болды. Діни қ ызметкерлердің халық арасындағ ы беделі туралы мұ рағ ат деректерінде: «Ишандар, ахундар, молдалар халық арасында ү лкен қ ұ рметке жә не беделге ие, олардың кө птеген жақ тастары бар. Олар қ оғ амдық пікірді білдіруші ә рі тасымалдаушы, кейбір жағ дайларда бұ қ ара халық тың жетекшісі. Бұ лармен қ арапайым халық тың барлығ ы, сонымен қ атар, анақ ұ рылым сауатты жергілікті ақ сү йек ө кілдері де санасады», - делінген. Тү ркітанушы ғ алым В. В. Радлов ислам дінінің қ азақ қ оғ амына тигізген ә сері туралы: «Сө зсіз, мұ сылман дінінің ә сері арқ ылы қ азақ тарғ а, ү йлерінің жинақ тылығ ы мен киім-кешектерінің тазалығ ы, отбасылық қ арым-қ атынастарының дұ рыс реттестірілуі жә неде уақ ыт талабына сай қ алыптасқ ан этикалық болмысы тә н», – деп кө рсетеді. Осылайша, патшалық билік ө кілдерінің миссионерлік саясаты алғ ашқ ыда жоспарланғ анындай жоғ ары нә тижелерге жетпеді. Бұ ның бірден-бір себебі, қ азақ халқ ының жаулап алушыларғ а деген ішкі қ арсылығ ының пайда болуы, ал ол ө з кезегінде ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан ә дет-ғ ұ рып пен салт-дә стү рге негізделген тү ркі-мұ сылмандық жү йеге сү йенген еді.

⇐ Предыдущая 1 2 345 Следующая ⇒