ресей империясының отаршылдық езгісіндегі Түркістан өлкесінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы дипломдық жұмыс

ресей империясының отаршылдық езгісіндегі Тү ркістан ө лкесінің ә леуметтік-экономикалық жағ дайы дипломдық жұ мыс

Патшалық Ресей билігіндегі Сыр ө ң ірі

ХІХ ғ асырдың 60-жылдарының ортасында Ресей патшалығ ы қ азақ даласының оң тү стік ө ң ірін толығ ымен ө зіне бағ ындырып алғ аннан кейін, қ азақ тардың ә леуметтік-экономикалық, қ оғ амдық ө мірінде қ алыптасқ ан жағ дайларғ а сә йкес, қ айта қ ұ ру жұ мыстарына кірісті.

Ә кімшілік-саяси реформалар. Патшалық отарлық билік орындарының қ алыптасуы мен қ ызметі

1867 жылдың 11 шілдесінде ІІ Александр патша империя қ ұ рамында жаң а Тү ркістан генерал-губернаторлығ ын қ ұ ру жө нінде жарлық қ а қ ол қ ойды. Осы жарлық пен бір мезгілде «Сырдария жә не Жетісу облыстарын басқ арудың уақ ытша ережесі туралы» жобасы бекітілді. Ал, 1886 жылдың 12 маусымында қ абылданғ ан «Тү ркістан ө лкесін басқ ару Ережесі» Сыр ө ң іріндегі отарлық билік жү йесін толық қ алыптастырды [1, c. 281-282]. Осылайша, басқ ару жобаларын бекіте отырып, Петербор патша сарайы тө ң ірегіндегілер Қ азақ станды империяның мү дделері тұ рғ ысынан отарлау мен игеру ісіне кірісті. Уақ ыт ө те келе Ресей капиталы еліміздің ә леуметтік-экономикалық жә не қ оғ амдық -саяси дамуына барғ ан сайын ө з ық палын нығ айта тү сті. Сонымен бірге Тү ркістан ө лкесінің жаң а империялық ү дерістерге тартылуына байланысты отаршылдық езгінің кү шеюі байқ алды. Ә кімшілік-саяси реформалар негізінде Сырдария облысы қ ұ рылып, оның қ ұ рамына Ә улиеата, Шымкент, Ташкент, Перовск жә не Қ азалы уездері мен Ә мудария бө лімі енгізілді. Облыс орталығ ы болып Ташкент қ аласы бекітілді [2, с. 7]. Қ азіргі Қ ызылорда облысының территориясы Перовск жә не Қ азалы уездерінің жерлеріне кіргізілді. Облысты ә скери губернатор басқ арды. Ә скери губернаторларды қ ызметке тағ айындау немесе орнынан алу ә скери министрдің ұ сынысы негізінде патша жарлығ ымен бекітілді. Ә скери губернаторғ а облыс кө леміндегі барлық ә скери жә не халық тық басқ ару ісі жү ктелді. Ә скери губернатор облыстың шексіз билік иесі атанды. Оның қ ұ зыреттілігі аясына ә кімшілік қ ызметтермен қ атар, сот органдарына да бақ ылау жү ргізу міндеттелді – қ ызметтерін қ адағ алады, кейбір істері бойынша ү кімдер шығ арды, сот мекемелері мен тү рмелерде тексерулер жү ргізді. Сонымен қ атар, салық тардың тө ленуін жә не халық тың ә р тү рлі борыштарын ө теуін қ адағ алады. Билер соты шешімдерінің іс жү зіне асырылуында назарда ұ стады. Сонымен қ атар «тү земдіктер» мен «тү зем» ә кімшіліктерінің қ ызметкерлерін бір айғ а дейін қ амауғ а алуғ а немесе 100 рубль шамасында айыппұ л салу қ ұ қ ығ ына ие болды [3, с. 44]. «Уақ ытша ережелер» негізінде облыс кө лемінде ә скери сот комиссиялары, уездік соттар, ауылдарда билердің дә стү рлі соттары мен қ ыстақ тарда қ азылар соты сақ талып қ алды. Облыстың ә скери губернаторы қ ызметіне «Тү ркістанды басқ ару Ережесіне» сай тек ә скери адам тағ айындалды. Олар генерал-лейтенант немесе генерал-майор шенінің иелері еді. Патша ә кімшілігі шет аймақ тарғ а ә скери адамдарды тағ айындау арқ ылы, жаң а жаулап алынғ ан жерлердің халқ ына кү ш кө рсету арқ ылы отаршылдық саясаттарын жү зеге асыруды кө здеді. Жергілікті халық пен етене араласып, олардың ішкі жан дү ниесі мен кө ң іл-кү йін зерттеу, алым-салық тарды жинау, отаршылдық саясатты жү ргізу мә селелері уез ә кімшіліктеріне берілді. Тү ркістан ө лкесіне патша бұ йрығ ымен тексеруге келген сенатор, граф К. К. Пален уездердің отарлау ісіндегі рө лі туралы: «Уездное управление составляет ту основу, на который воздвигнут весь административный строй Туркестана. По деятельности и направлению уездных учреждений населения, как местное, так и пришлое, создаетсебе представление о русской власти, так как нет ни одной отрасли жизни, которая в той или иной степени не находилась бы в зависимости от работ уездной администрации»[4, с. 155]. 1867 жылғ ы «Уақ ытша ереже» бойынша уез бастық тары ө з қ ызметтерінде ә скери билік пен азаматтық билікті ұ штастырды. Ал 1886 жылғ ы «Ереже» негізінде, уез аумағ ындағ ы ә кімшілік жә не полицейлік билік толығ ымен уез бастығ ының қ ұ зырына берілді [1, с. 358]. Патшалық отаршыл жү йе уез басшыларына уез аумағ ындағ ы ә скери кү штерді пайдалану мү мкіндігін беріп, орыс басшысы санасына ө з кү шіне деген сенімділік ұ ялатқ ысы келсе, керісінше жергілікті халық санасына ә рдайым орыс билігі алдында ө здерін ә лсіз сезіну сезімін орнық тыруды мұ рат етті. Осылайша, жергілікті қ азақ халқ ы ө здерінің кү нделікті ө мірінде уез бастық тарының ә скери кү ш-қ уатын сезіне отырып, оның бұ йрығ ын қ алтқ ысыз мойындаулары тиіс болатын. Патшалық отарлық билік жү йесінің ең тө менгі басқ ару сатылары ретінде жергілікті халық ө кілдерінен сайланатын болыстық жә не ауылнайлық (старшындық ) қ ызметтер қ алыптастырылды. Ә рбір ауылда жү з шаң ырақ пен екі жү з шаң ырақ қ а дейін бекітіліп, оны ауылнай басқ арса, бір – екі мың ғ а дейін шаң ырақ тарды біріктірген ә кімшілік бірлестікті болыстар басқ арды. Отарлық билік «Ереже» бойынша болыстық жә не ауылдық ә кімшіліктердегі басшылық қ ызметтерге сайлау жү йесі арқ ылы «қ ара халық тан» шық қ ан бай жә не ық палды ө кілдерді билікке тартты. Мә селен, Жаң ақ орғ ан болыстығ ына жасы 53-тегі, «225 – танап жері, 8 – аты, 30 – ірі қ арасы, 55 – қ ойы жә не 2 мың рубль болатын жылжымайтын мү лігі бар» Мулла Ташмухамед-Мырзаев сайланғ ан болатын [5, 313 п]. Осылайша, патша ә кімшілігі сұ лтандардың халық бұ қ арасына ық палын мү лдем тө мендетуді мақ сат тұ тқ ан болатын. Болыс басшылығ ына, оның кандидаттығ ына жә не ауылнай қ ызметіне сайлану ү шін ү міткердің жасы 25-тен кіші боламауы тиіс болды. Бірақ бұ л тә ртіптің орындалуы іс жү зінде ү лкен қ иыншылық тарғ а тірелді. Бұ ғ ан жергілікті халық тың туылғ ан жылын айғ ақ тайтын қ ұ жаттардың болмауы кедергі келтірді. Тек отаршыл ә скери-ә кімшілік жү йенің орнауымен бұ л тә ртіп қ ағ идалары реттеліп, кіріс декларациялары толтырылып, жергілікті ә кімшіліктердің есептік қ ұ жаттарына алына бастады. 1867-1868 жылдары қ азақ жеріне орнатылғ ан ә кімшілік-басқ ару жү йесі – ең жоғ арғ ы сатысы генерал-губернатор кең сесінен бастап, оның ең тө менгі сатысы болыс басқ арушысы мен ауыл старшынына дейін ғ асырлар бойы ішкі ресейлік тарихи эволюция нә тижесінде қ алыптасқ ан басқ ару жү йесі болатын. Осынау орыстық басқ ару жү йесі қ азақ топырағ ына сол кү йінде кө шірілді. Орыс тарихи шындығ ында қ алыптасқ ан бұ л басқ ару жү йесінің қ азақ қ оғ амына сә йкес келуі немесе келмеуі «Ережені» даярлағ ан комиссияны аса қ атты толғ андырғ ан жоқ. Ә рине бұ л орайда Ресей империясының алдығ а қ ойғ ан ірі мақ саттарын атап ө тпеу мү мкін емес. Олардың ең негізгісі қ азақ қ оғ амының іргелі экономикалық, ә леуметтік жә не рухани негіздерін ә лсірете отырып, оғ ан Еділ бойы, Орал жә не Сібір халық тарына жасағ ан зорлығ ын кө рсетіп, біржолата орыстандырып, шоқ ындырып жіберуге жол ашу болғ андығ ы кү мә н тудырмасы анық. Қ азақ халқ ының жаң а отарлық басқ ару жү йесін жағ ымды ынта танытып қ абылдай алмауының басты себебі жаң а билік орындарының ә у бастан-ақ жергілікті халық тың мү дделерімен санаспауы еді. Патшалық ө кіметтің Тү ркістан ө лкесінде қ алыптастырғ ан билік жү йесінің қ ызметіне қ атысты алғ ашқ ы арыздар мен шағ ымдар 1875 жылы «Русский мир» газетінде жарық кө рді. Онда американдық дипломат Юджин Скайлер ө зінің 1873 жылы Орта Азияғ а жасағ ан іс-сапары нә тижесінде кездескен қ иыншылық тары туралы баяндай келе, Перовск жә не Ә улиеата уезі басшылыраның парақ орлығ ына, бюджеттік ақ шаларды жымқ ыруына, Верный, Қ апал жә не Перовск уезі ә кімшілігі қ ызметкерлерінің қ ызмет бабындағ ы салғ ырттығ ына, олардың қ ылмыстық істеріне генерал-губернатор тарапынан ешбір қ арсылық кө рсетілмейтініне назар аударады. Скайлер бұ л мә селе жө нінде: «Шенеуніктердің заң сыз алым-салық тары, ә кімшілік басбұ зарлық іс-ә рекеттері, салық жү йесінің реттелмеуі – Тү ркістан ө лкесіндегі жергілікті халық тың наразылығ ын кү шейтіп, патша билігіне қ ауып тө ндіруі мү мкін» [6, c. 37], – деген қ орытындығ а келеді. «Русский мир» газеті Скайлердің келтірген айғ ақ тарының «барлығ ы ә ділетті, шындық қ а сай» деп, Ә скери министрлік пен Тү ркістандық басшылардан жауап беруін сұ райды. Басылым Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына тексеру (ревизия) ұ йымдастыру керектігін айта келіп, Тү ркістандағ ы билікті қ аржыландыруғ а ақ шаның жылдан-жылғ а кө беюі себептерін анық тауды талап етеді. Газет беттерінде: «Жергілікті халық тың ә леуметтік-экономикалық жағ дайының нашарлығ ы ма? » немесе кө птеген шенеуніктердің «тә бетінің жылдан-жылғ а ө сіп келе жатқ андығ ы ма? » [6, c. 51], – деген сұ рақ қ ойылады. Газетте кө терілген қ оғ амның бұ л ө зекті мә селесі жоғ ары билік тарапынан жауапсыз қ алды. «Русский мир» басылымында кө терілген бұ л мә селелер сол уақ ыттың ең тү йткілді мә селелер еді. Себебі, жергілікті жердегі ә р сатылы ә кімшілік басшылары заң сыз іс-ә рекеттерге барып, қ ылмыстық істерге де малынып, жергілікті халық тан тү рлі мә селелерді сылтауратып алым-салық тарды жинаумен қ атар орталық ү кіметтен басқ ару ісіне қ ажетті деп кө птеп қ аржы бө луін сұ рап отырғ ан. 1867-1877 жылдар аралығ ында Сырдария облысының ә скери-губернаторы болғ ан генерал-лейтенант Н. Н. Головачевтың ү стінен заң сыз іс-ә рекеттері ү шін қ ылмыстық іс қ озғ алады. Генерал-губернатор К. П. Кауфманның тікелей араласуымен Головачев қ ылмыстық жазадан қ ұ тылады. Бұ л жө нінде Кауфманның императорғ а жазғ ан хатында: «Оның (Головачев) Кавказ ө ң ірі мен Тү ркістандағ ы ұ зақ жылдар атқ арғ ан қ ызметін (жаулап алу жорық тарына қ атысуы-авт. ) ескере отырып», – дей келе, оның қ ылмыстық іске қ атыстылығ ы туралы «алғ ашқ ы кездері Головачев қ ылмыстық іске тартылғ анын білмей қ алғ ан, кейіннен еріксіз қ атысушы ретінде болғ ан» [7, с. 285], – деп ақ тауғ а тырысқ ан. Кауфманның ө тінішін қ анағ аттандырғ ан император ІІ Александр: «Облыс басшысының заң ғ а қ айшы іс-ә рекеттерін айыптау мен оны сотқ а тарту ісіндегі жариялылық, халық арасында ү лкен толқ улар туғ ызуы мү мкін» [7, с. 287], – деп қ ылмыстық жазадан босатады. Ресей императоры ү шін ең алдымен жергілікті халық алдындағ ы орыс –ө кіметінің беделі керек еді. Отарлық ә кімшіліктерді қ аржыландыру ісі толық тай жергілікті халық қ а міндеттелді. Бұ л міндеттемені орындау жергілікті халық қ а жыл ө ткен сайын ауырлай тү сті. Мысалы, Қ азалы уезіндегі жергілікті ә кімшілікті қ аржыландыруғ а 1868 жылы – 10, 550 рубль жұ мсалса, 10 жылдан кейін, яғ ни 1878 жылы бұ л сомма – 20, 050 рубльді қ ұ рады, ал Перовск уезінде бұ л уақ ыт аралығ ында шығ ын кө лемі 14, 080 рубльден – 38, 880 рубльге дейін жетті [8, 9-11 пп]. Бұ л ө з кезегінде Перовск жә не Қ азалы уезінің жергілікті қ азақ халқ ының иығ ына тү скен ауртпалық жү гі еді. Сонымен қ атар жергілікті уез басшылары тарапынан заң сыз алым-салық тар да жиі орын алып отырғ ан. Мә селен, Қ азалы уезінің басшысы Бекчурин, ө зіне тиесілі уездің ә рбір шаң ырағ ынан 2 рубль 50 тиын кө лемінде «норма» тағ айындап, 90 мың рубль алтын жинап алады. Бұ л ісі ү шін тергеуге тартылғ ан Бекчурин «бізге де нан керек» [9, 9 п], – деп мысқ ылдап жауап береді. Отарлық билік жаң а басқ ару жү йесіне сай, болыс басқ арушысын, ауылнай мен билерді сайлау арқ ылы қ азақ халқ ының рулық қ атынастарының негізін ыдыратуды мақ сат етті. Осылайша жергілікті халық арасында басшылық қ ызметтерге таза, ә діл, ә рі дұ рыс адамдарды сайлап алуғ а мү дделілік танытады. Нә тижесінде қ азақ халқ ының «жоғ арғ ы орыс ө ркениетінің » артық шылығ ына кө зі жете бастайды деп білді. Бірақ, патша ө кіметінің бұ л мақ саты орындалмай қ алды. Мұ ны билік орындарының ө здері де мойындауғ а мә жбү р болды. Облыстық басқ арманың мә жіліс хаттамаларында: «Заң дық шаралар халық тұ рмысын бірден ө згерте алмайды. Рулық дә стү р жергілікті халық тұ рмысы мен санасында ө зінің кү ш қ уатын сақ тап, жаң а тә ртіппен айқ аса отырып, оның кейбір кө ріністерін ө з пайдаларына тиімді қ олдану жақ тарын қ арастыруда. Нә тижесінде жаң а қ ұ рылымдарда болыс басқ арушылары, олардың кандидаттары, билер мен ауыл старшындардың басым кө пшілігі бұ рынғ ы ру басылары, манаптар, сұ лтандар, олардың туғ ан туыстары мен сенімді жігіттері болып шық ты» [8, 5-п. ], – деп кө рсетілген. Сайлау барысында орын алғ ан кө птеген заң сыздық тарғ а уез басшылығ ы «кө з жұ ма» қ арап, ө здеріне лайық ты адамдардың ұ тып шығ уына жә рдемдесіп отырғ ан. Ол ү шін уез басшылары сайлау нә тижелерін ө здеріне қ ажетті кө рсеткіштермен ө згертіп отырды. ХХ ғ асырдың басында сайлауғ а жұ мсалатын қ аржы шығ ыны 40 мың нан – 50 мың рубльге дейін жетті [10, с. 138]. Бұ л ақ шаның қ омақ ты мө лшері сайлау барысын тексеруші ә рі болыс басшысын тағ айындаушы уез бастық тарының «қ алталарына» тү сті, осылайша уез басшысы жаң а сайланғ ан билеушілерге қ амқ орлық кө рсетіп, «аялап» жү рді. Жергілікті қ азақ тар тарапынан облыс басшылығ ына кө птеген арыз-шағ ымдар жіберіліп тұ рғ ан. Тарихи деректердің бірінде: «Перовск уезінің Жө лек учаскесінің приставы мен болыс басшысы А. Налибаев біріне-бірі заттай сыйлық беріп тұ рады. Бағ алы сыйлық тар алып тұ ратын пристав, болыс басқ арушысының ү стінен арыз берген адамдардың шағ ымын тексерместен оларды аямай ұ рып-соғ ып тұ рады» [4, с. 114], – деп кө рсетілген. Мұ ндай мә тіндегі хаттардың кө пшілігі мү лдем қ араусыз қ алып отырғ ан. Орыс билігі жағ дайында қ алыптасқ ан жергілікті басқ ару тү рі мен сайлау жү йесі қ азақ қ оғ амының ерекшеліктеріне бейімделіп қ ұ рылмағ ан еді. Отарлық ә кімшілік енгізген сайлау жү йесі қ азақ қ оғ амы ү шін кө птеген кү рделі қ иыншылық тар алып келіп, қ оғ амдық дертке айналғ ан ауыртпалық тар туғ ызып, ру араздығ ын ө рлетті. Қ азақ даласындағ ы патша ә кімшілігінің шенеуніктері мен қ ызметшілері туралы Алаш қ озғ алысының жетекшісі Ә. Бө кейхан: «Ө лкедегі орыс шенеуніктері не білім дең гейлерімен, не жергілікті жердің ерекшеліктерін білуімен кө зге тү спейді, олар қ арапайым ғ ана орыстандыру саясатының қ олшоқ парлары – қ атыгез, ө з істеріне салғ ырт, жергілікті халық тың табиғ и болмысына қ арсы шығ ушылар» [11, с. 63], – деп айтқ ан болатын. Оң тү стік Қ азақ станда жарты ғ асырғ а жуық уақ ыт ө мір сү рген империялық биліктің кө п ұ замай-ақ осал жақ тары кө ріне бастады. Олар –отарлық ә кімшілік қ ызметкерлерінің кә сіби біліктілігінің тө мендігі, заң ғ а қ айшы іс-ә рекеттері, ә ртү рлі шендегі қ ызметкерлердің парақ орлығ ы мен ә ділетсіз шешімдері алдағ ы уақ ытта жергілікті қ азақ халқ ының азаттық -қ арсыластық қ озғ алысқ а шығ уына алғ ы шарттар дайындап берді.

12 3 4 5 Следующая ⇒