Әлеуметтік–экономикалық жағдай. Шаруашылық құрылымдағы өзгерістер

Ресей империясының толық тай отарына айналғ ан қ азақ жерлері, экономиканың капиталистік даму жолына тү суіне байланысты ә леуметтік-экономикалық жә не шаруашылық ө мірін ө згерістерге ұ шыратты. 1867-1868 жылдардағ ы реформалар қ азақ халқ ының ә леуметтік-экономикалық ө мірінің бү кіл болмысын ө згертіп, патриархалдық -феодалдық қ оғ амның негізін шайқ алтып, дә стү рлі рулық негізде тұ рмыс кешіп отырғ ан қ азақ қ оғ амының ө згеріс болуына алып келді. Қ ұ қ ық тық қ ысымғ а ұ шырап, материалдық жағ дайы нашарлағ ан Шың ғ ыс ұ рпақ тарынан тарағ ан ақ сү йектерді «қ арадан» шық қ андар ығ ыстыра бастады. Ә рине, қ азақ тардың қ оғ амдық -экономикалық ө мірінің басты шарты ө згерістерге ұ шырағ анмен, XX ғ асырдың басына дейін сақ талып қ алды. Барлық кө шпелі халық тар секілді қ азақ халқ ы байлығ ының бірден-бір негізі мал саны болса, соның ішінде жылқ ы малы екендігі белгілі. Отарлық езгі жылдарындағ ы терең деген мү ліктік айырмашылық тың басты кө рінісін, қ азақ тардағ ы мал санының ә ртү рлі ә леуметтік топтар арасында бө лінуінен байқ ауғ а болады. Сырдария мен Жетісу облысы бойынша қ азақ шаруаларының кедейлік немесе ауқ аттылығ ын анық тайтын бірден-бір кө рсеткіш ә р жан ұ яның қ олындағ ы жылқ ы малының ү лесі болатын. Зерттеуші С. Толыбековтың есептеулеріне қ арағ анда, ауқ аттылар тобына (Перовскі, Қ азалы уездерінің кө шпелі аудандарында) 200 бас ұ сақ жә не 50 ірі мал (негізінен жылқ ы малы) санынан асатындар, ал кедейлерге жоғ арыдағ ы кө рсеткіштерден малы аз қ азақ тарды жатқ ызады. Байларды ірі, орта жә не ұ сақ деп ү ш топқ а жіктейді. Ірі байларғ а 2000-нан артық қ ойы мен 400 ірі малы, орташағ а 500 қ ойы мен 100 ірі малы, ал ұ сақ байларғ а 200 қ ойы мен 50 ірі малы барларды жатқ ызады [21, c. 131]. Бұ л кезең де Қ азалы уезінде 24 мың жылқ ы, 76 мың ірі қ ара, 874 мың уақ мал, 145 мың тү йе болды. Осы мә ліметтерді салыстыра қ арасақ, кедей шаруашылық тар ү лесі орта есеппен алғ анда уез бойынша – 65, 4, орташалар – 19, 5, 15, 1 пайыз шаруашылық тар ғ ана капиталистік нарық қ а ың ғ айластырылғ ан ауқ атты байлардың ү лесінде. Ал, Перовск уезінде ә лсіз, кедей шаруашылық тар орта есеппен – 68, 7, орташалар – 17, 6 ал бай шаруашылық тар ү лесі – 13, 7 пайызды қ ұ рады [22, c. 31]. Бұ л кө рсеткіштер Перовск уезінде кү йзелген шаруашылық тар саны Қ азалы уезімен салыстырғ анда анағ ұ рлым басымырақ болғ анын кө рсетеді. XX ғ асырдың басында ө лкеге капиталистік қ атынастардың дендеп енуіне ық пал еткен Орынбор-Ташкент темір жолы, Перовск жә не Қ азалы уездерінің экономикалық дамуына да ө з ә серін тигізді. Теміржол Қ азалы уезінің солтү стігін 387 шақ ырым бойы кесіп ө тіп, батысында Арал тең ізімен шектесіп жатты. Қ азалы уезінің тұ рғ ындары егіншілікпен айналысып, жаздық бидай, арпа, тары, жоң ышқ а жә не басқ ада дақ ылдар егетін. Егістік жер кө лемі 22 мың десятинағ а жуық еді. Ал малы жә не егістік жері жоқ кедейлер ә ртү рлі жұ мысқ а жалданып кү н кө руге мә жбү р болды. Тауарлы шаруашылық қ а еніп, бірақ ә лі де арнайы ө ндірістік мамандығ ы жоқ қ азақ жұ мысшылары біртіндеп ақ ша-тауар ө ндірісіне тартылып, ө ң ірдегі алғ ашқ ы жалдамалы жұ мысшылардың тобын қ ұ рды. Жалдама жұ мысшылардың ү лесі Қ азалы уезінде – 40, 3, Перовск уезінде – 42, 5 пайызды қ ұ рады. Жалданып ең бек істегендердің негізі балық аулау кә сібі шаруашылық тарында жұ мыс атқ арды. Мә селен, тек Аралдағ ы «Хиуа акционерлік қ оғ амында» 1000-нан астам жұ мысшылар мен қ ызметкерлер жұ мыс істеп, тә уілігіне 50-60 тиыннан жалақ ы алып отырғ ан. Сонымен қ атар, Қ азалы уезінде 1910-1913 жылдар аралығ ында 2470 адам жалдамалы жұ мыс істеп, олардың кө пшілігі жол жө ндеу жә не вагон тү сіру жұ мыстарын атқ арып, табыс табатын [23, 103 б]. Сауда-ө сімқ орлық капитал жергілікті тұ рғ ындардың ә леуметтік жағ дайын нашарлатты, мү ліктік жіктеуді бұ рынғ ыдан да терең детіп, нарық тық, капиталистік қ атынастардың кең еюіне жол ашты. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты жергілікті халық тың ә леуметтік жағ дайының нашарлауына алып келді, оның негізі себебі ретінде дә стү рлі кө шпелі шаруашылық тардың кө шіп-қ ону аймақ тарының тарылуы еді. Ендігі кезекте Сыр халқ ы жаппай отырық шылық қ а кө ше бастады. Халық тың отырық шылық қ а кө шіп, егіншілікпен айналысуы кө шпелі шаруашылық ө кілдерін азық -тү лік ө німдерімен, мал шаруашылығ ын пішен қ орымен қ амтамасыз етудегі бірден-бір балама жол еді. Ауыл экономикасына уақ ыт ө ткен сайын ене тү скен сауда-ақ ша қ атынастары «жаң адан қ алыптасқ ан» егіншілерге артық астығ ын, қ ала базарлары мен жә рмең келерде сату мү мкіндігін туғ ызды. Мә селен, 1906 жылы жалпы халық тың Қ азалы уезі бойынша 57, 14, Перовск уезі бойынша 31, 18 пайызы ғ ана кө шпелі шаруашылық пен шұ ғ ылданып, қ алғ андары егіншілік, балық аулау немесе басқ а да салаларда жалданып жұ мыс істеді [24, с. 88]. Ө лкеде жү ргізілген отарлық саясат нә тижесінде қ азақ халқ ы арасында ә леуметтік тең сіздік ұ лғ айып, келешекте ә леуметтік-саяси қ айшылық тардың пайда болуына негіз жасалды.

⇐ Предыдущая 1 234 5 Следующая ⇒