Орыс шаруаларының қоныстандырылуы. Жер мәселесінің шиеленісуі

Қ азақ даласын жаулап алғ ан патша ә кімшілігі, ендігі кезекте бұ л аймақ ты мақ сатты тү рде шынайы отарлау ісіне кірісті. Отаршыл билік алдында пайда болғ ан негізгі ә рі кү рделі мә селелердің – жер мә селесі еді. Бұ л ретте ресейлік билік аса ү лкен мү дделілік танытып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен бірге ө лкедегі жер мә селесін ө з пайдасына шешу жолында тә жірибелі отарлаушыларғ а сай тапқ ырлық та таныта білді. Оның бұ л ә рекеті империяның ішкі губернияларынан Оң тү стік ө лкеге орыс шаруаларын ә келіп, жаппай қ оныстандыру саясатынан жү ргізуінен кө рінді. Ресей империясының ішкі губернияларынан Сырдария облысына қ оныс аударушылардың алғ ашқ ы легі келгенге дейін, патша ө кіметі бұ л ө ң ірді казак ә скері арқ ылы отарлағ ан болатын. Патша ө кіметі отарлау барысында казактарғ а ү лкен сенім артты. Осы жылдары «Орал казактарының ә скери міндеттілігі жө нінде Ереже» қ абылданып, генерал-губернатор тапсырмасымен казактарды Перовскіге жә не Арал жағ алауына аударғ ан болатын. Осылайша жергілікті қ азақ халқ ының байырғ ы ата-қ онысын отарлау ү рдісін бастағ ан патша билігі, 1886 жылдың 21 қ азанындағ ы «Тү ркістан ө лкесін басқ ару Ережесіне» сай қ азақ халқ ы ү шін жерді пайдалануғ а жә не иеленуге шек қ ойылды. Бұ л жө нінде «Ереженің » 210 параграфында былайша кө рсетілген: «Қ азақ қ оныстары алып жатқ ан жерлер мемлекеттік жерлер деп танылады жә не қ азақ тардың қ оғ амдық пайдалануына берілмейді» [1, с. 337]. Ресей империясындағ ы басыбайлық қ ұ қ ығ ының жойылуы ө ң ірдегі келімсек орыс шаруаларының қ оныстарын біртіндеп кө бейте тү сті. Мә селен, 1874-1882 жыл аралығ ында 6-ы, 1884-1890 жылдары 14, 1891-1892 жылдары 17-і, жалпы 1874-1892 жылдар аралығ ындағ ы Сырдария облысында 37 поселка қ ұ рылғ ан болатын [12, с. 177-178]. Патша ә кімшілігінің қ азақ тардың «артық » жерлері анық тай алмауы, олардың техникалық -топографиялық негіздерінің жасалмауы, қ оныс аударушыларды орналастыру ісіне кедергі келтірді. Жаң адан, стихиялы тү рде қ ұ рылғ ан орыс поселкаларының ешбір ә леуметтік-экономикалық негізі жасалмады. Қ оныс аударғ ан шаруаларғ а жер телімдері де, алғ ашқ ы қ аржылық кө мек те берілмеді. Бұ л ә кімшілік билік орындары ү шін шешімін тездетіп табуы керек кү рделі мә селелер қ атарына жатты. Нә тижесінде, 1897 жылы орыс шаруаларына Сырдария облысына кө шіп келуге тиым салынды. Тү ркістан генерал-губернаторы барон Вревский Сырдария облысының ә скери-губернаторына берген циркулярында: «Тү ркістан ө лкесіне қ оныс аударғ ан шаруалардың қ ұ жаттары мен жағ дайлары реттелмейінше жә не бү кіл мә селелері шешілмейінше, жаң адан қ оныс аударушылардың ө ң ірге қ оныстануына тиым салынуы керек» [12, с. 179], – делінген. Осылайша, Сырдария облысы қ ұ рамындағ ы Қ азалы мен Перовск уездері қ оныс аударушылар ү шін жабылды. Ә кімшілік орындарының рұ қ сатынсыз, ө з еркілерімен кө шіп келген орыс шаруаларына жер телімдері берілмеді. Шаруалар жер ү лестерін ала алмаса да, жергілікті қ азақ тардан жерді жалғ а алуғ а болатындығ ын естіп, ө ң ірге кө птеп ағ ылып жатты. Олар ертеректе келген шаруалардың ү йлеріне орналасып, соларғ а жұ мысқ а жалданып тіршілік етуге мә жбү р болды. 1902 жылдың ө зінде Сырдария облысына ө з еркімен қ оныс аударғ ан орыс шаруаларының саны 2 мың адамғ а жетті. Ресейдің еуропалық бө лігінен Қ азақ даласына стихиялы тү рде қ оныс аударушы орыс шаруаларын ауыздық тауғ а патша ә кімшілігінің ешбір қ ауқ ары жетпеді. 1904-1905 жылдардағ ы орыс–жапон соғ ысы жә не де Ресей қ оғ амындағ ы ішкі қ айшылық тардың шиеленісуі салдарынан, 1905 жылы І орыс революциясы басталды. Революциялық қ озғ алыстың негізгі қ озғ аушы кү штерінің бірі ретінде жерсіз, жағ дайы мү шкіл шаруалардың белсене қ атысуы, патша ә кімшілігін – қ алыптасқ ан бұ л жағ дайдан шығ удың оң тайлы жолдарын іздестіруге мә жбү рледі. Нә тижесінде, Егіншілік жә не мемлекеттік меншік министрлігі қ азақ даласына бірнеше экспедициялар ұ йымдастырып, 1905-1906 жылдары қ оныс аударушылар ү шін Қ азақ стан территориясын 5 ауданғ а бө лді. Олар: Торғ ай, Орал, Ақ мола, Семей, Сырдария жә не Жетісу аудандары. Осылайша, патша ө кіметі Орталық Ресейден шаруаларды шет аймақ тарғ а қ оныстандыру арқ ылы екі мақ сатты шешуді кө здеді. Біріншісі – шаруаларды империяның шеткі аймақ тарына қ оныстандыру арқ ылы орталық тағ ы революциялық қ озғ алысты бә сең дету болса, екіншісі – шет аймақ тарғ а орыс шаруаларын қ оныстандыру арқ ылы, отарлау ісінде ө з сү йеніштерін қ алыптастырып, биліктерін нығ айтуды кө здеді. 1905 жылы Сырдария облысында статистикалық партия қ ұ рылып, оның міндеттеріне «облыстағ ы тарихи-табиғ и жә не шаруашылық -статистикалық мә ліметтер жинау» жү ктелді. Ал, 1906 жылы статистикалық партия негізінде Сырдария аудандық қ оныс аудару басқ армасы қ ұ рылып, алғ ашқ ы бастығ ы болып Коллеж кең есшісі Арцишевский тағ айындалды. Сырдария қ оныс аудару басқ армасы ү ш кіші аудандарғ а бө лінді, олар: 1) Ташкент-Перовск-Қ азалы уездері; 2) Шымкент-Ә улиеата уездері; 3) Самарқ анд-Ферғ ана облыстары. Аудандық қ оныс аудару мекемелері ә кімшілік мазмұ ны жағ ынан ғ ана емес, сонымен қ атар жұ мыс жасау ә дісі, атқ арғ ан міндеттері жағ ынан да таза отаршылдық сипаттағ ы мекемелер болатын. Орталық биліктің бұ л мекемелер алдына қ ойғ ан негізгі ұ станымдары былайша кө рсетілген: «Тү ркістандағ ы бос жерлерді іздестіру, егінге жарамды жерлерді дайындау, кө шпелі халық тың пайдалануындағ ы иеліктерді кү шпен тартып алу» [13, 58 п]. Яғ ни, уездік, облыстық дең гейдегі бұ л мекемелердің негізгі міндеті жергілікті қ азақ халқ ының пайдалануындағ ы жерлердің «артығ ын» тауып, қ оныс аударушы орыс шаруалары ү шін учаскелер дайындау. Осы мақ сатта қ ұ рылғ ан жер межелеу топтарының қ ызметін ұ йымдастыру, қ оныс аударушы шаруаларғ а тиесілі тү рлі мемлекеттік кө мектердің уақ ытында берілуін қ амтамасыз ету, олардың орналасуы барысында пайда болатын ә рқ илы мә селелерді, ә сіресе жергілікті халық пен келімсектер арасында туындайтын дауларды шешу міндеттелді. Арал тең ізі жағ алауы мен Сырдария бойындағ ы шұ райлы ә рі суармалы алқ аптар Ресейден кө шіп келген шаруалар мен казактарғ а беріліп, жергілікті шаруалар шө лейтті жерлерге ығ ыстырылды. Мә селен, жер ө лшеуші Каплун жасағ ан картағ а қ арағ анда Перовск уезінде 7127 десятина қ ұ нарлы жер қ азақ шаруаларынан тартып алынғ ан. Ал, жалпы облыс бойынша 3204696 десятина жер «артық » деп танылды [14, 7 п]. Столыпинның аграрлық реформасы барысында, яғ ни 1906-1910 жылдары аралығ ында ішкі Ресей губернияларынан Орал тауынан асқ ан орыс шаруаларының саны 2516075 адамнан асты [15, с. 2]. Ал, Сырдария облысында қ оныс аударып келгендердің саны 7778 адамды қ ұ рады. Тү ркістан ө лкесіне орыс шаруалары легінің ағ ылып келуі суландыратын жерлерге деген сұ раныстың кү ннен-кү нге кө бейе тү суіне алып келді. Бұ л, ә сіресе, 1907-1908 жылдары қ оныс аударушылардың ү лкен толқ ынының келуіне орай айқ ын кө рініс тапты. Осындай жағ дайда қ азақ тардың пайдалануындағ ы суармалы жерлерді тартып алу ү шін мекемелері саналы тү рде ирригациялық жү йелерді қ иратуғ а дейін барды. Нә тижесінде, қ азақ тар егістік жерлерін тастап кетуге мә жбү р болды. Тарихи қ ұ жаттардан Жетісу облысының ө зінде қ оныс аудару мекемелерінің шенеуніктері 100-ден астам отырық шы қ оныс ошақ тарын қ иратқ аны белгілі [12, с. 57]. Мұ ндай жағ дай Перовск жә не Қ азалы уездерінде де орын алғ ан еді. Мә селен, отарлық ә кімшілік орындары Мұ стафа Шоқ айдың ә кесі Шоқ ай бидің де егіншілікпен айналасып отық оныстандыру рғ ан жерлерінің ирригациялық жү йелерін бұ зып, «басы артық жер» деп тартып алып отырды. Бұ л жағ дай бірнеше рет қ айталанып, Шоқ ай би егіншілік алқ аптарын тастап, шө лейтті жерлерге ығ ысуына мә жбү р болды. Отарлық билік орындарының бұ л ә рекеттері қ азақ халқ ының дә стү рлі кө шпелі, жартылай кө шпелі жә не отырық шы-егіншілік шаруашылық тарына зардабын тигізіп, халық тың ә леуметтік жағ дайын кү йзелтті. 1907 жылы Петерборда қ азақ халқ ын жерге орналастыру мә селесі тө ң ірегінде болғ ан жиында, Егіншілік жә не мемлекеттік мү лік Бас басқ армасының Егіншілік департаментінің басшысы А. В. Кривошеин ө зінің баяндамасында: «Америкалық тар ү ндістерді туғ ан жерлерінен шө лді-шө лейтті жерлерге қ уып, қ андай саясат жү ргізсе, біз де қ азақ тарғ а сондай саясат ұ стануымыз керек» [16, с. 114], – деген еді. Қ оныс аудару басқ армасы Тү ркістан ө лкесіндегі жергілікті мекемелеріне «қ оныс аударушыларғ а қ ажетті учаскелерді бос жатқ ан жерлерден емес, керісінше халық орналасқ ан жерлерден іздеу керек», – деп тапсырғ ан болатын. Ал, Сырдария аудандық қ оныс аудару басқ армасының басшысы, кіші аудан басшыларына жолдағ ан тү сініктемесінде: «мемлекет мү ддесі ү шін кө шпенділерге тек егіншілікке жарамсыз жерлерді ғ ана қ алдыру қ ажет», – деп кө рсетті. Патшалық ү кіметтің жергілікті ә кімшілік орнындары «орталық тан тү скен нұ сқ аулар, жергілікті халық наразылығ ын тудырып, бү лік шығ уы мү мкін» деген пікірге келе бастайды. Мә селен, 1906 жылы генерал-губернатор Н. Гродеков ү кімет басшыларына жіберген мә лімдеме хатында: «Тү ркістан ө лкесі тұ рғ ындарының саны мен алып жатқ ан аумағ ын салыстырып, соның негізінде бұ л ө лкеде бос жатқ ан жерлер кө лемі ұ ланбайтақ деп есептеу тү бірімен дұ рыс емес. Қ оныс аударушылар бағ ыт алғ ан басқ а облыстарғ а қ арағ анда Тү ркістандағ ы егін шаруашылығ ы жағ дайының ө згеше екендігін есте ұ стау қ ажет. Ө лкенің барлық облыстарында егістікті қ олмен суарғ ан жағ дайда ғ ана егіншілікті дұ рыс жә не тұ рақ ты етіп жү ргізуге болады. Ресейдің басқ а ө ң ірлеріндегідей жаң бырғ а негізделген егістік тү рі мұ нда қ олмен суарылатын егіншілікке сү йеу ғ ана. Сондық тан қ оныс аударушыларды орналастыру бос жатқ ан жерлерді іздеп табумен ғ ана шектелмейді. Тү земдіктердің ү лкен қ аржы жұ мсап, тер тө гіп жү ргізген су жү йелерін сорақ ылық пен бұ збайынша олар ү шін артық болуы мү мкін емес. Бұ л ө лкеде орыс поселкелерін қ ұ ру тарихы, шындығ ында, жергілікті ә кімшіліктің тү земдіктерге ө здері ө ң деп, суарып отырғ ан жерлерінен бас тартқ ызу жолында жасап отырғ ан қ ұ пия қ ысым жасау тарихы екенін керсетеді. Қ оныстандыру мекемелерінің қ ызметкерлері кө шпенділер ү шін, шын мә нінде, артық болатын немесе аз қ аржы жұ мсап су жү йелерін жү ргізуге болатын жерлерді іздеп табудың орнына, тү земдіктер ү шін қ ай жағ ынан алып қ арасақ та артық болмайтын жерлерін олардың еркінен тыс тартып алумен айналысуда. Тү земдіктерге, бұ л жағ дай ауыр тисе де, орыс ү кіметінің ә міріне ү йреніп қ алғ ан ә деті бойынша, ө з жерлерінен кө шулеріне мә жбү р болып отыр. Бірақ мұ ндай жағ дай ұ зақ қ а созылады деп ойлауғ а болмайды. Мұ ндай ахуал халық тың бү лік шығ аруына алып келуі мү мкін» [17, 13-18 пп], – делінген. 1909–1914 жылдары Тү ркістан генерал-губернаторлығ ын А. В. Самсонов басқ арғ ан уақ ытта Сырдария жә не Жетісу облыстарында жер мә селесі шиелінісіп, қ оныс аудару ісі кең інен етек жайды. Билікке келе салысымен, генерал Самсонов Тү ркістан ө лкесінде қ атаң саясат жү ргізіп, қ азақ халқ ының жерге деген мұ қ таждығ ын ешбір елеместен, орыс империялық саясатын жү ргізіп, шовинистік пиғ ылдағ ы іс-ә рекеттер жасай бастайды. Самсонов 1911 жылдың кү зінде жергілікті жерлердегі қ оныс аудару басқ армаларының басшылығ ы мен аумақ тық ә кімшілік шенеуніктеріне жіберген циркулярлық хатында: «... быть всегда особо твердым в сношениях с туземцами, помня, что всегда и во всем русские интересы должны главенствовать. В области у нас на первом плане должны быть казаки и с ними крестьяне и мещане, а на втором плане – туземцы, ... Туземцы должны интересовать нас только как материал, из коего их близком будущем должны выработаться обычные русские крестьяне, хотя и мусульманского вероисповедания. Поэтому их и надо ввести в дух строжайшего уважения ко всему русскому. Те из них, кто вздумает этому не подчиниться, испытают несомненно печальную судьбу: они или останутся безземельными нищими и перемрут, или Россия с ними расстанется. Все это надо иметь на уме, но без лишних разговоров на эту тему» [18, 98-99бб]. Яғ ни, патша ө кіметінің жергілікті жерлердегі билеушілері, империялық саясатпен келіспеген қ азақ халқ ының жағ дайы мү лдем нашарлап, жойылып кетуі де ә бден ық тимал екендігін ескертеді. Патшалық Ресейдің Оң тү стік ө ң ірлерде жү ргізген қ оныс аудару ісі шын мә нінде жерігілікті қ азақ халқ ын орыстандыру, ал жерлерінтү пкілікті иемдену болғ андығ ын кө руге болады. Кө рнекті қ оғ ам қ айраткері, Алаш зиялыларының бірі М. Тынышпаевта, Орыс отарлық саясатына тө мендегідей бағ а береді: «Ү кіметтің мына іс- ә рекеттері анық: біріншіден, тағ ылық, жабайылық қ уғ ын-сү ргін қ ызметтері арқ ылы қ азақ халқ ының ө зіндік қ алыптасқ ан, тілін, ә дет-ғ ұ рпын, дінін бұ зып, ұ лт ретінде жойып, ө лкені орыстандыру; екіншіден, ә ртү рлі ә кімшілік шаралар, бұ йрық тар, ережелер негізінде қ азақ тарды қ ұ қ ық тарынан айырып, заң нан тыс тобырғ а айналдыру; ү шіншіден ата-бабаларының қ аны тамып, сү йегі кө мілген ө здерінің меншікті жерлерінен, тақ ыр жә не егін шық пайтын қ у далағ а ө лім қ ұ шағ ына қ ууы…» [19]. Ресей отарлық ө кіметінің шенеуніктері орыс шаруаларын қ оныстандыру барысында «орыс шаруалары қ азақ ө лкесіне, қ азақ тарғ а егін егуді, шө п шабуды ү йретіп, алдың ғ ы қ атарлы егіншілік мә дениетін ә келеді», – деп ұ рандатты. Орыс шаруалары Қ азақ қ ауымына айтарлық тай жаң а шаруашылық жү ргізу мә дениетін ә келе алмады. Бұ л жө нінде 1908-1910 жылдары Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына сенаторлық тексерумен келген графК. К. Паленде: «Қ оныс аударушылар ө здеріне тиесілі жерлерді мү лдем жү детіп жіберген. Олар жерге ешқ андай тың айтқ ыштар қ оспайды. Неге тың айтқ ыштар қ олданбайсың дар деп сұ рағ анда біреулері: Ол ү шін тезек даярлау керек, ал ол ү шін кө п жұ мыс қ ажет», – деп ө здерінің жалқ аулық тарын білдірсе, «екінші біреулері ү йлерінің жанында ондай тың айтқ ыш тү рі ү йіліп жатса да, «бізде тезек жоқ » – деп жауап беретіндігін, алайда, осы поселкелерге жақ ын орналасқ ан неміс меннониттері ө мір сү ретін елді мекендерде жағ дай тіптен бө лек, мұ ндағ ы немістер ү кімет тарапынан ешкандай кө мек алмаса да шаруашылығ ының ө німділігін арттырып отыр, тіпті ертеден егінмен айналысатын орыс шаруашылығ ына қ арағ анда кө шпенділердің егіншілік мә дениеті алдың ғ ы сатыда тұ р» [20, 19 п], – деп қ орытынды қ ұ жаттарында кө рсеткен. Бұ л мә селе жө нінде Тү ркістан генерал-губернаторлығ ы ә кімшілігінің орталық баспасө зі «Туркестанские ведомости» газеті де: «Ауыл шаруашылығ ын жү ргізу жағ ынан жергілікті халық біздің орыстарғ а қ арағ анды ә лдеқ айда жоғ ары тұ рады, олар жергілікті халық тан суғ ару жү йелерін жү ргізуді, арық тар қ азуды ү йренді, ал ауыл шаруашылығ ы жұ мыстарын тиімді жү ргізу ү шін қ ырғ ыздарды (қ азақ тарды-авт. ) жұ мысқ а жалдауда», – деп ақ парат берген болатын. Яғ ни, оң тү стік ө ң ірге егіншілік «мә дениетін» алып келетін орыс шаруалары, шын мә нінде ең бек етуге қ ұ лық сыз, жерді ө ң деуге келгенде тағ ылық дең гейде айналысқ ан адамдар еді. Столыпиндік реформаның алғ ашқ ы жылдарында Ресейдің еуропалық бө лігіндегі шаруалардың кө пшілігі ө здерінің тұ рмыс жағ дайларын жақ сартуғ а деген ү міттерін Қ азақ станғ а келумен байланыстырды. Бірақ қ оныс аудару мекемелерінің жұ мыстарының дұ рыс жү ргізілмеуі, «артық » жерлердің барлық қ оныс аударушыларғ а жетіспеуі, орыс шаруаларын қ айтадан ішкі Ресейге қ айтуларына мә жбү р етті. Қ азақ халқ ының егіншілікке қ ұ нарлы, мал шаруашылығ ына тиімді шө бі шү йгін жерлерден айырылуы, халық тың басым кө пшілігінің кедейленуіне ә келіп, ә леуметтік-саяси шиеленісті еселей тү сті. Осы кезең дегі Қ азақ халқ ы мен орыс шаруалары арасындағ ы байланысты Т. Рысқ ұ лов былайша кө рсетеді: «1899 жылдан кейін қ азақ тар мен орыстар арасындағ ы этникалық жанжалдар даладағ ы ө мірдің кү нделікті белгісіне айналды». Халық қ арсылығ ының стихиялық кө ріністері қ оныс аудару мекемелерінің шенеуніктерін, жергілікті ә кімшілік ө кілдерін соқ қ ығ а жығ удан, салық тө леу міндеттемелерінен бас тартудан, малды айдап ә кетіп, орыс шаруаларының егістік жерлерін таптау ә рекеттерінен кө рінді. Осылайша, наразылық қ озғ алысы қ алыптаса бастады.

⇐ Предыдущая 123 4 5 Следующая ⇒