1.Буддизмнің пайда болуы

Зерттеушілердің пікірінше, бұ л дін осыдан 2500 жылдай ә ріде пайда болғ ан. Оны қ ұ рғ ан Индияның солтү стігінде орналасқ ан шакья тайпасынан шық қ ан Шакьямуни деген тұ лғ а. Ол жер – жерді аралап жү ріп, ө зінің ойында пайда болғ ан ұ ғ ымдарды адамдарғ а уағ ыздағ ан. Ө зін Будда (атақ ты білгіш) деп таныстырғ ан. Ол ө зін жердегі адамзатты, жан – жануарларды азаптан қ ұ тқ арушы есебінде жіберілген адам екендігін тү сіндірген. Ө зі сол шакья тайпасының Готама руынан шық қ ан Сиддхартха патшасының кейпін алғ ан. Буддизмнің пайда болғ анынан алдың ғ ы кездерде Ү ндістанның мә дениеті ө те жоғ ары дең гейде болды. Оның жазбасы, ө зіндік ә дет-ғ ұ рпы, діндері болғ ан. Ү нді мә дениеті ә лемдік Месопотамия, Египеттердің мә дениетінің қ атарында болды. Ү ндістанда біздің дә уірімізге дейінгі 6 ғ асырда қ ұ л иеленушілік қ оғ ам қ ұ рылды. Қ оғ амды билеп-тө стеушілер брахмандар мен ә скери қ ауым болды. Брахмандар мен ә скери қ оғ ам бір – бірімен бақ таластық та болды. «Монахтардың ө лең і» деген буддистердің бір діни ә дебиетінде ү й – жайын тастап, қ айыршылық жолда жү рген, тақ уа деп аталатындардың «бостандығ ын» жырлапты. Бұ л кезде Ү ндістанда буддизмнен басқ а да кө птеген діндер болды. Ә р жердің ө з қ ұ дайы бар, ә рбір істің немесе қ ұ былыстың ө з қ ұ дайы бар дегенді уағ ыздайды. Бұ л діндердің, оның ішінде буддизмнің белгілі бір негізін қ алаушы қ ұ былыс жоқ жә не кө пшілік кітаптарда олар жайлы тү сіндіріп жазушылар болды. Будданың ө сиеттері жазылғ ан Махавагга, заң дары жазылғ ан Ману, Джатак деген кітаптары пайда болды. Индияның кө пшілік таптары бір – бірімен соғ ысып отырғ анының арқ асында жоғ ары тап қ орғ ану жағ дайын жасап, ө з кү шін нығ айта тү сіп, ә рі бір – бірімен бірлестікке келіп, топтаса тү сті. Нә тижеде Маурья империясы орнады. Осы кезде тү рлі касталарғ а бө ліну, дү ние зерттейтін институттар, діни-философиялық ағ ымдар пайда бола бастады. Осындай жағ дайда буддизм де кү ш алып, ә лем дінінің бірі дә режесіне жетті. Сонымен Ү ндістанда адамдар қ оғ амдық касталарғ а бө лінді. Брахмандар: оларды қ ұ дай аузынан жаратқ ан деген ұ ғ ымда болды. Сол себептен олардың ішінен қ азылар, оқ ытушылар, баяндамашылар шығ ады. Ол ең жоғ арғ ы каста, билік те солардың қ олында. Кшатрийлер: оларды қ ұ дай екі білегінен жаратқ ан деген ұ ғ ымда болды. Олар білім алады, тә рбиеленеді, соғ ыстың кезінде, қ орғ ану кезінде қ ару – жарақ тар алып жү реді. Бұ л бү кіл елді осы екі каста билеп алды деген ұ ғ ымның дә лелдемесі. Ваишьялар: оларды қ ұ дай санынан жаратты деген ұ ғ ымда болды, олар сондық тан да ең қ иын жұ мыстарды орындайды, егін егеді, саудамен айналысады, мал бағ ады. Сонымен қ атар олар діни оқ у орындарына қ аражат бө леді. Шудралар: оларды қ ұ дай аяғ ынан жаратқ ан, олар тү пкілікті зә нгілер (дуана пақ ырлар). Олар жоғ арғ ы ү ш кастағ а қ ызмет етеді. Бұ лардың кә сіптері ең лас, қ ара жұ мыстар. Міне, осы касталардың бө лінуі де, олардың тұ рмыстық орындары да діни тұ жырыммен белгіленген. Тә ртіптері қ атаң: тө менгі кастадағ ы адам жоғ ары кастадағ ығ а ү йленуіне тыйым салынады; ер адам ө з кастасынан тө менгі кастадан ү йленуіне болады, бірақ тө ртінші каста – шудрадан емес; брахмандарды Қ ұ дайдың таң даулы адамы дейді; патша қ андай жағ дай болмасын брахмандардан салық алмайды (ыдыс, киім, т. б. ); брахманғ а ө лім жазасын берсе де, оның тек шашын сыпырып алып тастайды, ал басқ а кастадан болса, ол ү кім орындалады: 10 жастағ ы брахман 100 шудрадан артық бағ аланады. Шудралар – бұ ралқ ылар, хайуанаттан да тө мен, иттен де кү ні қ араң, қ орлық тағ ы адам; шудралардың бірі брахманғ а қ олын созып, таяқ кө теріп қ алса немесе жай брахманды ұ стамақ болса, онда оның қ олы кесіледі, ал тепсе аяғ ы сындырылады. Шудралардың бірі брахманды ү йретемін деп ә рекет жасаса, оғ ан қ айнап тұ рғ ан зә йтү н майын ішкізу жазасы беріледі. Буддизм басқ а діндермен байланысты болып, брахманизмді жоқ қ а шығ арғ анымен, оның ә серінен арыла алғ ан жоқ. Жанның ауысуы, Карма, Сансара, Нирвана жайлы идеялар буддизмнің қ айнар кө здері – веданта, ньяя философиялық мектептері, вайшешика діни мектебі болып табылады. 5 -7 ғ асырларда буддизм мә дениеті ө ркендеп, ең жоғ арғ ы дең гейге жетті. Монастырларында ү лкен байлық жиналды. Азияның кө п калаларында – Кошамбиде, Санчиде, Бодх – Гасде, Матуреде, Сарнатхеде, Аджантеде ә шекейленген храмдар салынды. Будданың мү сіндері жасалды. Бірақ бұ л кезең Ү ндістандағ ы буддизмнің қ ұ лдырауының бастамасы мен орталық жә не шығ ыс Азия елдеріне тарау кезең і болды. Ү ндістанда 11 ғ асырдың басында буддизмнің толығ ымен жоғ алып кету себебін ғ алымдар зерттеу арқ ылы бір тұ жырымғ а келе алмауда. Г. Ф. Ильиннің айтуынша, буддизмді ә кімшілік пен басқ а діни орталық тарының кү шті қ удалауына тү сті деген кейбір ә дебиеттердің дә лелдемелеріне сенуге болмайды. Бұ л діннің жоғ алу себебін Ү ндістанғ а шеттен келгендерден іздеген жө н деді. Будда дінінің ә дет- ғ ұ рыптары индуизм дінінің ә дет-ғ ұ рыптарына, мә дениетіне ене бастады. Тіптен Шива мен Вишну бейнесіне Будда бейнесін ендіре мү сіндер жасала бастады. Кейінгі кезде топтасқ ан монахтар ұ йымдары ғ ана қ алды. Елді халық тың арасынан кетіп, ауыл арасында ғ ана қ алғ ан монахтардың кедей халық қ а ауыртпалығ ы тү се бастады. Буддизмді Азия елдеріне қ ай кезден тарады деуге дә лелді қ ұ жат жоқ. Болжауғ а қ арағ анда, біздің дә уірге дейінгі 1 ғ асырда Қ ытайғ а тарағ ан, бұ л кезең Қ ытай монахтарының Индияғ а табынуғ а кө птеп барумен негізгі канондарын ө зіне алып келуден, буддизмге жаң а бағ ыттар қ ұ рудан бастады. Оның бірі – буддизм, чань жә не басқ алар Тибетке 17 ғ асырда енді. Монғ олия мен Ресей территориясына 14 ғ асырда енді. Ресейде – қ алмақ, бурят, тува елдеріне енді. Буддизм діні Неапольда ү лкен роль ойнайды. Буддизм Индиядан кеткенде дінді Неаполь ұ зақ уақ ытқ а дейін сақ таушы болып келді. Қ азіргі кезде Неаполь Шри – Ланкамен дін туралы қ атар дә режеде тұ рады. Кө п жерде Буддалардың храмы негізгі мә дени орталық болып келді. Будда (санскрит сө зі – кө зі ашылғ ан деген мағ ынада) діні - Орталық, Шығ ыс жә не Оң тү стік-Шығ ыс Азия елдерінде, сондай-ақ Қ иыр Шығ ыста таралғ ан ең ерте шық қ ан ә лемдік діндердін бірі. Ол біздің дә урімізге дейінгі VІ ғ асырда Ү нді жерінде пайда болғ ан. Будда туралы аң ыз. Будда теологтарының уағ ыздауынша, діннің негізін салушы Сиддхартха Гаутама Солтү стік Ү нді еліндегі шакья тайпасы патшасының ұ лы болып табылады. Алайда бұ л туралы ә дебиетте нақ тылы деректер жоқ. Буддашылардың ұ ғ ымында ә рбір ең жоғ арғ ы қ асиеттілікке жеткен жан будда бола алады, яғ ни кө зі ашылады. Жер бетіндегі ө мірінде Шакьямуни (шакья руынан шық қ ан тақ уа) деп аталғ ан буддалардың бірі адамдарғ а қ ұ тқ ару туралы ілімді жеткізген, оны ізбасарлары санскрит сө зімен дхарма (ілім, заң ) деп атағ ан. Сол себепті будда термині Шакьямуни деп те ұ ғ ынылады. Аталмыш дінді зерттеушілердің пікірінше, Будданың тарихта орын алғ анына шек келтіріледі. Мысалы, Рис-Рә виус, А. Мензис Будданы мифтік бейне деп есептейді. Қ азіргі ғ алымдардың кө пшілігі осы пікірді қ олдайды. Будда дінінің пайда болуы Ү нді елінің б. д. дейінгі VІ ғ. саяси-ә кономикалық жағ дайымен байланысты. Бұ л кезде Ү нді елінде таптық қ оғ ам қ алыптасып, оның қ айшылық тары кө ріне бастағ ан. Оғ ан қ осымша болғ ан елдегі касталық (қ оғ амдық топ) жү йе болды. Ең жоғ ары ката брахмандар (абыздар) қ оғ амдық ө мірде басты орын алды. Ал олардың діні қ оғ амның кастағ а бө лінуін жақ тады. Будда дінінің шығ уы, касталық жү йенің тө менгі ә леуметтік сатысында тұ рғ андардың, брахмандардың ү стемдік етуіне наразылық білдіруінің кө рінісі. Будда діні брахманизм дінінің кө птеген ә дет-ғ ұ рыптарынан қ ол ү зіп адамдар будда іліміне бой ұ сынып қ ұ тқ арыла алады деп жариялады. Сө йте тұ рып брахманизм дінінің бірқ атар идеяларын да ұ стап қ алды. Жоғ ары аталғ андай Буддизмнің негізін салушы Будда (санскрит buddha) атанғ ан Сиддхартха Гаутама Шакья тайпасына кіретін Готама руынан шық ты. Бұ л ру Ганга алқ апында б. з. б. 500 – 600 жылдары ө мір сү рді.

Сиддхартханың шешесі – Майя (Махамайя, “Ұ лы Майя”) – тү с кө ріп, тү сінде ақ пілді кө реді. Белгілі бір уақ ыт ө ткенде ғ ажайып жолмен – қ олтығ ының астынан шық қ ан нә рестені босанады. Асита данышпан жаң а туылғ ан нә ресте орасан зор діни ерлік жасайды деп жорамал жасайды. Нә рестеге Сидхартха, яғ ни “ө з міндетін орындағ ан” деген мағ ына беретін ат берілді.

Шакья тайпасының билеушісі Шуддходана ұ лының дін жолына тү скенін қ аламады. Ә кесі ө мірдің кү нгірт жақ тарын жасырды. Ұ лына зайырлы тә лім – тә рбие берді. Сұ лу қ ызғ а ү йлендірді. Белгілі уақ ыт ө ткеннен кейін Сидхартха ұ лды болды. Будда – санскритте “нұ рланғ ан”, “ақ иқ атқ а ие болғ ан” деген мағ ынаны білдіреді. Зұ лымдық перісі, ажал қ ұ дайы Мара “Нұ рланғ ан” Будданы азат болу жолын адамдарғ а жеткізуден бас тартуғ а мә жбү рлеуге тырысты. Мара Будданы дү лей дауылмен қ орқ ытты. Мара ө зінің сұ лу қ ыздарымен Будданы жолдан тайдырмақ шы болды. Бірақ, Будда барлық қ иындық тарды жең іп, “Марал саябағ ында” (қ азіргі сарнатх) буддизм діни ілімінің негізі болғ ан алғ ашқ ы уағ ызын айтты. Бұ л уағ ызды бес шә кірт жә не екі марал тың дады. Будда уағ ызында жаң а діннің негізгі қ ағ идаларын жариялады. Буддистердің пікірінше, “дхарма дө ң гелегін қ озғ алысқ а келтірді” (санскрит) мұ нда “дхарма” термині Будда ілімін білдіреді. “Тө рт игі ақ иқ атты” жариялағ ан соң (санскрит argsatiya) Будда қ ырық жыл бойы Ганга алқ абында ө з ілімін уағ ыздап жә не ғ ажайыптар жасады.

Аң ыз бойынша, Будда Кушинагорда сексен жасында қ атыс болды. Бұ л қ азіргі Уттар Прадеш штатының шығ ыс бө лігінде оранласқ ан Касие қ аласы. Будда бодхи ағ ашының тү бінде “арыстан мә нерімен” жайғ асты. Ол монахтар мен тұ рғ ындарғ а “бү кіл кү ш-жігерімен қ ұ тқ арылуғ а ұ мтылың дар”, - деді. Будданың ө мірден ө туін буддистер “mahaparinirvana” – нирванағ а ұ лы ө ту деп атайды. Будда вайшакха (мамыр) айының толғ ан айында қ атыс болғ ан деп есептеледі. Бұ л кү нді Будданың туғ ан кү ні жә не “нұ рлану” сә ті деп қ астерлейді.

Е. Сенар, Г. Керн сынды ғ алымдар Будда туралы аң ыздар негізінде ақ иқ ат жоқ деп есептейді. Бұ л ғ алымдар Будданың Тарихилығ ын теріске шығ арады. Бұ л аң ыздардан алынғ ан деп санайды.

Г. Ольденберг, Т. В. Рис-Дэвидс сынды ғ алымдар Будда жасағ ан ғ ажайыптарғ а қ атысты берік материалдар кө рсетуге тырысты.

Будда ө мірі туралы деректер ол дү ниеден ө ткеннен соң бес жү з жылдан кейін пайда болды. Будда ө мірінің тек кейбір оқ иғ алары палий каноны (б. з. б. І ғ. ) шығ армаларында келтіріледі.

Будда дінінің негізгі уағ ыздары «Трипитака» (Ү ш себет даналық ) деп аталғ ан кітапта баяндалғ ан. Будда діні уағ ыздарының ө зіндік ерекшілігі белгілі бір бейнедегі қ ұ дай жоқ. Будда барлық қ ұ дайлардан жоғ ары тұ рады. Ол қ ұ тқ ару мү мкіндігі бар жеке тылсым кү ш емес, тек қ ана діндарлардың кө зін ашып, оларғ а ақ иқ атты танудың, сондай-ақ дұ рыс жү рудің жолын кө рсетеді. Будда діні де қ ұ дай идеясын жаратушы деп танымайды. Дегенмен, Веда (ежелгі ү нділердің басты қ асиетті кітаптары) уағ ыздайтын қ ұ дайларды, періштелерді, перілерді мойындап, басты қ ұ дай Брахманы да қ олдайды.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒