1.2. Рұқсат етілген жүйені құрудағы әлемдік тәжірибе: мақсаты, реформалаудың бағыты мен механизмдары.

Кіріспе

Мемлекет басшысы бизнес ортаны жә не рұ қ сат етілген жү йелерді оң тайландыру, оның қ ұ рамына лицензиялау, сертификаттау, аккредитация, тіркеу, келісім шарт, тексеру жә не тағ ы да басқ а рұ қ сат етілген ү рдістерді жақ сарту жұ мыстарына кө п кө ң іл бө леді.

Қ азақ станда кә сіпкерлердің 90% шағ ын жә не орта бизнеспен айналысады, сондық тан экономикалық жә не социалды дамудың сә ттілігі шешуші тү рде мемлекеттің қ абілетіне тә уелді болады жә не шешуші тү рде бизнеске деген ә кімшілік ауыртпалық ты тө мендету жұ мыстарын жү ргізеді. Ү кіметпен бизнес-қ ауымдастық тың бірігуімен бизнесті жү ргізу ү шін ә кімшілік тосқ ауылдарды тө мендетуде кең кө лемді жұ мыстар жү ргізіледі, олар елдегі жұ мысқ а деген кө зқ арасты жақ сартады.

Сонымен қ атар Қ азақ станда, барлық елдердегі сияқ ты, олардың даму дең гейіне тә уелсіз, экономикалық қ ызметтерді реттеуде шамадан тыс қ ыиндық тар бар. Олар кә сіпкерлердің бизнеске кірісер алдында ұ стануы керек болатын қ иын да айқ ын емес ү рдістер экономикалық ө суге кедергісін тигізеді. Бұ л ү рдістер ө німдерді шығ аруда шығ ындарды жә не кә сіпкерлердің ұ стауларын ұ лғ айтады, нарық қ а қ атынауғ а шек қ ояды, бизнестің дамуын қ олдайды, бизнес‑ ортаны нашарлатады жә не жемқ орлық қ а қ арсы кү реседі. Ә кімшілік тосқ ауылдар экономиканың қ араң ғ ы тұ старының пайда болуының бірден – бір себепкері болып табылады.

Қ азақ стандағ ы ең бір мә селелі сұ рақ тың бірі, рұ қ сат етілген жү йе арқ ылы экономикалық қ ызметтің барлық тү рлері толық тай дерлік рұ қ сат етілген жү йемен реттеледі.

Сә йкесінше, шет елдік тә жірибеге негізделген жә не рұ қ сат етілген жү йені оң тайландыруғ а бағ ытталғ ан мемлекет тарапынан ұ йымдасқ ан жә не ойластырылғ ан саясат қ ажет болады. Берілген мә селені шешу ү шін рұ қ сат етілген жү йені оң тайландыруғ а арналғ ан бағ ыттар мен ә рекеттерді анық тауда жү йелік тә сіл анық талады.

Конституциялық қ ұ қ ық ә рбір азаматқ а ө з мү мкіндіктері мен мү лкін еркін қ олдануғ а, экономикалық қ ызметтің еркін қ ұ қ ына кепілдік береді. Бұ л қ ұ қ ық мемлекетпен тек конституциялық қ ұ қ ық ты қ орғ ау, тең сіздік, денсаулық, басқ а, бө где адамдардың заң ды қ ызығ ушылық тары мен қ ұ қ ы, елді қ орғ ауды қ амтамасыз ету жә не мемлекеттің қ ауіпсіздігі мақ сатында ғ ана шектеле алады.

Кә сіпкерлік қ ызметке мемлекеттің араласуы тек кезекті тә уекел болғ ан кезде ғ ана мү мкін болады.

Зерттеу объектісі кә сіпкерлік қ ызметті мемлекеттік тә ртіпке келтіру жү йесі, кә сіпкерлік қ ызметті тә ртіпке келтіретін нормативті қ ұ қ ық тық база, экономиканың саласы, тә ртіпке келтірілетін сфера жә не қ ызмет тү рлері болып табылады.

Жұ мыстың мақ саты лицензиялау жү йесінің оң тайландыру ә діснамасын, сертификаттау жә не аккредиттеу, Қ азақ стан Республикасында рұ қ сат беру жү йесін жетілдіру, бизнес – ортаны жетілдіру болып табылады.

Қ азақ стан Республикасында рұ қ сат етілген жү йе концепциясының негізінде 2009-2011 ж. ж. арналып, зерттеу негізінде қ ызмет тү рлерін тә ртіпке келтірілетін қ ызмет тү рлеріне (лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеу) келтіру ә дістемесі жасалды, ол нарық тың «сә тсіздік» тә уекелге бел бууды басқ ару мен талдауының негізінде тә ртіпке келтіруді оң тайландыруғ а ортақ жол табуды қ амтамамыз етуге мү мкіндік береді.

I Бө лім.

Қ азақ стан Республикасында рұ қ сат етілген жү йені талдау. Рұ қ сат етілген жү йені жетілдіру бойынша ұ сыныстар.

1. 1. Экономикалық қ ызметтің жеке тү рлерін тә ртіпке келтіруде мемлекеттің аз ғ ана қ атысына бағ ытталғ ан, бизнестің сә тті болуына жағ дайлар туғ ызатын факторлар жиынтығ ы.

Қ азақ стан Республикасының конституциясы ә ркімге кә сіпкерлік қ ызметпен айналысуғ а, кез – келген заң ды кә сіпкерлік қ ызметке ерікті тү рде ө з мү лкін қ олдануғ а қ ұ қ ық береді. (п. 4. 26 бет Қ азақ стан Республикасының конституциясы).

Қ ұ қ ық ты жә не бостандық ты шектеуге тек конституцялық кепілдіктің ғ ана қ ұ қ ы бар, Қ Р конституциясында п. 1. бет 39 адамның жә не азаматтың қ ұ қ ы мен бостандығ ы заң ды тү рде тек мына жағ дайларда ғ ана шектеле алады, егер ол конституциялық қ атарды қ орғ ау, қ оғ амдық тә ртіпті қ орғ ау, адамның қ ұ қ ы мен бостандығ ын, денсаулық пен адмгершілікті қ орғ ау мақ сатында ғ ана анық талғ ан жағ дайда болады. Айтылып отырғ ан адамның жә не азаматтың қ ұ қ ы мен бостандығ ы туралы конституциялық белгі халық аралық қ ұ қ ық нормаларына сә йкес келеді, нақ тырақ п. 2 бет. 29 Адам қ ұ қ ы туралы жалпы декларация 1948 ж., п. 2 бет. 10 жә не п. 2 бет. 11 негізгі бостандық пен адамның қ ұ қ ын қ орғ ау туралы Еуропалық конвенция 1950 ж., п. 3 бет. 12 Азаматтық жә не саясаттық қ ұ қ ық туралы халық аралық акт 1966 ж.

Осығ ан байланысты мемлекет, осындай шектеулерді (аккредиттеу, сертификаттау, лицензиялауды қ оса алғ андағ ы рұ қ сат етілген жү йе, т. б), яғ ни шектеулердің енгізілуіне конституциялық тұ рғ ыда анық талғ ан кепілдікті қ ояды.

Кә сіпкерлік қ ызметтен экономикалық эффектті (пайда табу) тө мендетуге қ абілеті бар, осы мақ саттарғ а сә йкес келмеу немесе осындай рұ қ сат етілген ү рдістерді орнату жеке кә сіпкерлікке деген ә кімшілік тосқ ауылдардың туындауына ә кеп соғ ады.

Сондық тан мемлекет қ ұ қ ық ты шектеудің жә не бостандық ты заң ды тү рдегі шектеуін бө луді рұ қ сат етілген жү йе немесе «ә кімшілк тосқ ауыл» арқ ылы орнатуы керек. Бұ л дегеніміз ішкі заң дық дең гейде рұ қ сат етілген ү рдістерді орнату деп тү сінсе болады, олардың дә лелденбегендігі (лицензияланғ ан қ ызмет тү рлерінің кө птеген тізімдері, қ ажетті тү рдегі қ ұ жаттар пакеті, соның ішінде лицензияланғ ан қ ызметке тікелей қ атысы жоқ қ ұ жаттар, лицензиялау мен сертификаттың қ ызметтеу мерзімі, тіркеудің ұ зақ мерзімі жә не т. б)

Бизнесті енгізуде оң тайлы шарттарды туғ ызу ү шін мемлекетке міндетті тү рде рұ қ сатты жү йені жетілдіру жұ мысында, мө лшерлік аспектіде ә кімшілік тосқ ауылды қ ысқ артуда тұ рақ ты жә не нә тижелі жұ мыс жү ргізу керек.

Бұ л контекстте айта кету керек, қ азіргі уақ ытта Қ азақ станда тек мемлекеттік басқ аруды – тиімді кө теру жә не басқ ару аппараты қ ызметінің нә тижелілігіне қ атысты тақ ырыпты ғ ана қ озғ ап қ оймайды, сонымен қ атар бә секелестік ортада мемлекетке кә сіпкерлік қ ызметке қ атысы жоқ функцияларды беруге арналғ ан ә кімшілік тосқ ауылдарды алу мақ сатында ә кімшілік реформалар жү ргізіледі.

Айтылғ ан концептуалды шарттар «Қ азақ стан -2030» стратегиясында орын алды жә не Президенттің кейінгі халық қ а жолдауларындада айтылғ ан болатын, онда жалпы бағ ыттаулар, ә кімшілік тосқ ауылдарғ а қ арсы кү ресу жолдаулары да айтылғ ан болатын. Мемлекет басшысының 2008 жылғ ы халлық қ а жолдауында, дамығ ан кә сіпкерлік сектор – кез‑ келген елдің экономикасының негізі екендігі айтылғ ан болатын. Осығ ан орай, ү кімет ә кімшілік реформаның маң айында бизнеске деген ә кімшілік ауыртпалық ты тө мендетуі қ ажет, ә рі қ арай рұ қ сат етілген жү йені қ иындатпау қ ажет, соның ішінде лицензиялауды, сертификаттау, аккредиттеуді қ арастыруы керек.

Қ азіргі заман талабына сай кә сіпкерлік қ ызметке, соның ішінде орта жә не шағ ын бизнеске, ә кімшілік ауыртпалық ты тө мендетуді мемлекет ү ш жақ ты бағ ытта қ арастырылуда.

Бірінші бағ ыты жеке кә сіпкерліктің субъектісін қ ұ румен байланысты – тіркеу, лицензиялау, техникалық жө нге салу.

Екіншісі – Кә сіпорындардың ө німдерін нарық қ а шығ арумен байланысты (сә йкес келуін мақ ұ лдау, сертификаттау, аккредиттеу).

Ү шінші бағ ыты – Жеке кә сіпкерлік субъектілерінің қ ызметін жә не керісінше ө німдерінің нарық та бақ ылау болып табылады.

Кө рсетілген қ ызмет бағ ыттары факторлардың жиынтық тарына жағ дайлар жасайды, яғ ни бизнесті жү ргізуге шарттар туғ ызады. Бұ л шарттар кә сіпкерлік қ ызметті жө нге салуда мемлекеттің қ атысын, бизнестің қ ызығ ушылығ ын қ оғ амның қ ызығ ушылығ ымен тең десуіне жетуін барынша тө мендетуі керек.

Кә сіпкерлік қ ызметтегі ретке келтірудегі мемлекеттің шамадан тыс қ атысуына байланысты фактілер еркін кә сіпкерліктегі ішкі эффектілердің бар болуымен жә не монополистік тенденциоздық тың болуымен, оның ө з бетімен қ оғ амғ а игілік жасай алмайтындығ ы жә не қ оғ амдық ресурстарды тарата алмайтындығ ы, сонымен қ атар барлығ ының, яғ ни барлық шаруашылық субъектілер толығ ымен мемлекеттің бақ ылауында болғ ан шақ та жоспарланғ ан социалисттік экономикадан шық қ андығ ын ескере кету керек.

Ұ сынылып отырғ ан зеттеу ө з мақ саты ретінде «мемлекет‑ кә сіпкер» арақ атынасын немесе байланысын жетілдіру болып табылады, оның нә тижесінде Қ азақ станғ а бизнесті енгізу оң айлау керек, яғ ни тез жә не арзан болуы – ол дегеніміз, салық қ орын кең ейту, тауар жә не қ ызмет кө рсету нарығ ын толық тыру.

«Оң айлату», «жылдам», «арзан» деген тү сініктер ү рдістердегі процедуралардың (баспа) қ ысқ ару мө лшерін, уақ ыт шығ ынын қ ысқ арту жә не осы ү рдістердің шығ уын туындататын ақ шаның мө лшерін қ ысқ арту, яғ ни ‑ ө з еліміздің Президенті айтқ андай ә кімшілік тосқ ауылдарды тө мендету.

Соң ғ ы кездерде Қ азақ станның " Doing Business" рейтингінде алатын орны туралы кө п сұ рақ туындап жү р. Бизнес – орта мен бизнес – климатты салыстыру ү шін ә ртү рлі елдерде кө рсеткіш ретінде " Doing Business" бү кіл ә лемдік банкінің рейтингісі саналады. 2007 ж. бү кіл ә лемдік банкінің осы зерттеудің жарық қ а шық қ анынан соң 50000 рет ә лемдік прессада айтылғ ан болатын, ол оның іскерлік жә не саяси ә лемде танымал екендігін айтады.

Бү кіл ә лемдік банктың ә діснамасында осы зерттеуді жү ргізген кезде 178 елде он ү рдіс бойынша салыстыру жасалғ андығ ы туралы айтылады. Онда алдың ғ ы жылмен салыстырғ анда 2008 ж. Қ азақ станның басқ а мемлекеттер ішінде жалпы жағ дайының нашарлағ андығ ы кө рінеді (бірінші кесте). Бұ л индикаторларды міндетті тү рде қ арастыру керек, біріншіден – бизнес ортаны жақ сартудағ ы жыл сайынғ ы ө ткізілетін реформалардың бағ алануы ретінде, ал екіншіден – басқ а елдермен салыстырғ анда реформалау жолындағ ы мемлекеттің қ озғ алу жылдамдығ ының кө рсеткіші ретінде қ арастыруғ а болады.

1. кесте

Doing Business индикаторының он кө рсеткіші бойынша Қ азақ стан жағ дайының ө згеруі (Бү кіл ә лемдік банктің 2007 жә не 2008 ж. ж. арналғ ан есеп беруінен. )

№	Кө рсеткіштер	+/-
	Бизнестің ашылуы: заң герлік тіркелу	-9
	Қ ұ рылыс (қ ойма мысалы ретінде)
	Жұ мыскерлерді жалдау жә не жұ мыстан босату	+1
	Мү лікті тіркеу: жекені меншікті беру	-1
	Кредит алу: заң герлік қ ұ қ ық жә не кредиттік ақ парат	-3
	Инвесторларды қ орғ ау: корпоративті басқ ару	-2
	Халық аралық сауда: импорт жә не экспорт	-1
	Келісімдерді орындау: соттық жү йенің тиімділігі
	Салық тө леу
	Бизнестің жабылуы: Банкроттық тың ү рдістері	+3

Талданғ ан уақ ыт аралығ ында алғ аш рет Орталық Азия мен Қ азақ станда Doing Business санағ ы тек ұ лттық дең гейде емес – Алматы мен Астана, сонымен қ атар Ө скемен мен Ақ тобеде, яғ ни елдің ә ртү рлі аймақ тарындағ ы жағ дайды салыстыру ү шін жү ргізілген болатын.

Зерттеуде бү кіл ә лемдік банкпен жасалғ ан, жү ргізілген санақ материалдары қ олданылғ ан, ол бизнес – ортаның жақ саруына ә келеді, олай болса Doing Business индикаторлары да жақ сарады.

Рұ қ сат етілген ү рдістер мен ұ сыныстардың талдану мысалдары:

Бизнесті ашу ү рдістерінің бағ ысы осы ү рдіс бойынша алғ ашқ ы жоғ арғ ы рейтингісі бар жиырма елдің ішінде – 2. 59%, елу елдің ішінде – 6, 8%, ал Қ азақ станда – 7, 6 %.

Ү рдістердің бағ асын тү сірудің ең қ арапайым ә дісі – талап етілген кө шірмелердің мө лшерін тө мендету, электронды деректер қ орын қ олдануғ а кө шу. Тағ ы бір жолы – Кә сіпорынды тіркеген кезде жарғ ылық капиталғ а қ ойылатын талаптарды болдырмау. Уақ ыттық шығ ындарды жә не ү рдістердің мө лшерін тө мендету жолы – арызданушы талаптарын болдырмау, ол статистикалық жә не салық тық есепке алуда қ ойылатын шарт болып табылады – бұ л баспа қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының сә йкес ү рдістерін кө шірмелейді.

Жеке меншікті тіркеу:

Ү рдісті демонополизациялау оның бағ асының тө мендеуіне ә кеп соғ ады, сонымен қ атар мү лікті бағ алау мерзімдерін қ ысқ арту, ақ ырғ ы ү рдістің екі баспасын қ осу – жер учаскісін тіркеу жә не жеке қ ұ рылысты тіркеу, жер учаскісінің тіркеу мерзімін қ ысқ арту (30- нан 7 кү нге дейін).

Бұ л ұ сыныстар нақ ты тү рде рұ қ сат етілген ү рдістерді қ ысқ артады жә не арзандатады жә не Қ азақ станның рейтингін бірнеше пунктке дейін кө тере алады, сонымен қ атар ү рдістерді қ адамдық талдау нә тижесінде пайда болатын, реформалаудың нұ сқ аулары бола алады.

Ол ү шін қ ажетті потенциал бар (ә кімшілік ресурстар, сарапшылар, ә діс, қ ұ ралдар), ү рдістердің реформаларынының нақ ты тә сілдерін ө ң деу ү шін – рұ қ сат етілген жү йе қ олданылады.

Аталып отырғ ан тә сіл арқ асында қ азіргі уақ ытқ а дейін міндетті тү рде сертификаттау обылысынан қ оғ амдық кә сіпорын ө німдері, авто кө ліктерді жө ндеу жә не техникалық қ араудан ө ткізу, қ онақ ү йлерде қ ызмет кө рсету, химиялық тазартулар, авто оттанып алу станциялары жә не т. б бө лініп шық ты – барлығ ы бизнестің 20 тү рі болды.

Тексеру аймағ ынан жылына 6 000 тексеру жү ргізіледі, шағ ын жә не орта бизнесті тексеру моноторийі жарияланды.

18 наурыздан 2008 ж. № 259 ү кіметтің талаптарынан ә кімшілік тосқ ауылдарды жою коммиссиясы жә не бизнесті жақ сарту – шағ ын жә не орта бизнес ү шін (ары қ арай комиссия) комиссиясы, Қ азақ стан Республикасының премьер-Министрі бастауымен қ ұ рылды. Комиссияның жұ мыс органы сауда жә не индустрия Министрлігі болып табылады.

Бү кіл ә лемдік банктің рейтингісіне байланысты коммиссиямен ә кімшілік ү рдістерді реформалаудағ ы қ ажетті жә не жауапты мемлекеттік органдар бекітілді:

Лицензиялау аймағ ында саясатты жетілдіру – Экономика жә не бюджеттік жоспарлау Министрлігі.

«Бизнес ашу» жә не «жеке меншікті тіркеу» ‑ Ә ділет Министрлігі;

«Қ ұ рылыс жү ргізуге рұ қ сат алу» ‑ Сауда жә не индустрия Министрлігі;

«Кредит алу» жә не «Инвесторларды қ орғ ау» ‑ Реттеу агенттігі жә не қ аржылық нарық ты жә не қ аржылық ұ йымдарды есепке алу;

Сонымен қ атар, Бюджеттік жоспарлау жә не экономика Министрлігінің USAID сарапшысымен бірге Ү кімет ә рекеттерінің жоспары жасалды жә не USAID жобасы бизнес – ортаны жақ сарту (BEI), «Doing Business» рейтингінде Қ азақ станның 2008-2010 жоғ арылауы. Жоспар қ ысқ а мерзімді, ұ зақ мерзімді жә не жалпы жү йелік ережелерден тұ рады, ол Қ азақ станның аталғ ан рейтингте жоғ арлауы ү шін қ олданылғ ан.

Алғ ашқ ы бастапқ ы кезең де шарттарды жақ сарту жұ мыстарында қ ысқ а мерзімді ережелерді қ олдану жоспарланғ ан, ол жағ ынан Қ азақ станның кө рсеткіштері нашар емес:

‑ Кә сіпкерлікті ашу,

- Қ ұ рылысқ а рұ қ сат алу,

- Жеке меншікті тіркеу,

- Кредит алу,

- Инвесторларды қ орғ ау.

Ә рі қ арай қ алғ ан индикаторларды жақ сартуда тә сілдерді жө ндеу қ арастырылады, «Doing Business» рейтингісінде ең нашар кө рсеткіштер ішінде:

‑ Халық аралық сауда,

- Кә сіпорындарды ликвидацияциялау.

Жалпы қ абылданғ ан тә сілдер ішінде ұ йымдастырылғ ан шараларды ө ткізу де қ арастырылады, жан – жақ та PR-компаниялар, социалды сұ рауларды жү ргізу, қ оғ амдық кө зқ арасты сынауды зерттеу, Халық аралық банкпен видео – конференция тү ріндегі консультациялар жү ргізіледі.

Жай фактор ретінде қ ұ қ ық тық нормативті базаны жетілдіруге арналғ ан «Doing Business» рейтингісінің индикаторлары негізінде реформаларды жү ргізу техникалық жә не институционалды мү мкіндіктер, яғ ни рұ қ сат етілген жү йені реттейтін болып табылады.

Осымен қ оса бұ л шаралар фрагменталды сипат алады. Рұ қ сат етілген жү йені міндетті, дереу кезде, яғ ни егер елдің басшысы қ олдайтын болса, жү йелік, кешенді, шешілетін рұ қ сат етілген жү йені реформалау қ ажет болады. Қ азақ стан Республикасының рұ қ сат етілген жү йе концепциясын 2009 – 2010 ж. жетілдіру, Экономика жә не бюджеттік жоспарлау министрлігі жә не 27 қ арашадан 2008 жылғ ы №1100 ү кіметтің қ олдауымен жасалғ ан, біздің ойымызша, ол факторлардың жиынтығ ын, яғ ни бизнестің жақ сы қ алыптасуына негіз болатын, ең ү здік ә лемдік тә жірибені қ олданатын бизнес – ортаны жақ сартуды анық тайтын жү йелік қ ұ жат болып табылады.

Концепциямен мынадай келесідей мә селелер қ арастырады:

Нормативті қ ұ қ ық тық актілерді қ арастыру жә не инвентаризацияны жү ргізу, яғ ни рұ қ сат етілген барлық қ ұ жаттарды ретке келтіретін, олардың оң тайландырылуын («гильотин» ә дісі) жү зеге асырады.

Рұ қ сат етілген қ ұ жаттарды қ олданғ ан кезде бизнестің жү руіне кедергі келтіретін тосқ ауылдарды жою;

Рұ қ сат етілген ү рдістерді жою, оларды ә лемдік тә жірибеге электронды қ ызмет кө рсетулерді қ олдана отырып келтіру;

Мемлекеттік органдардың қ оғ амдық біріккен кә сіпорындармен қ атынасын оперативті қ амтамасыз етеді;

Кә сіпкерлік қ ызметтерді ретке келтіруде альтернативті формаларды қ олдану, яғ ни ерікті сертификаттау жә не аккредиттеу, азаматтық – қ ұ қ ық тық жауапкершілікті сақ тау.

Қ айта ретке келтіру саясатын жалпы логикамен концепцияда сә йкес анық талғ ан, адекватты жоғ арлату мақ сатында мемлекеттік тә ртіпке келтіру функцияларын қ абылдамау, жә не ақ ырғ ыны мақ сатты тү рде тиімділікті қ арастырады.

Мұ ндай ү рдіс сә йкес тә уекелге бел бууды басқ аруды енгізу мақ сатында бағ алау жә не талдау негізінде анық талуы қ ажет. Олар нарық тың «жойылуына» ә келіп соғ ады.

Осығ ан сә йкес зерттеуде мемлекеттің жә не тұ тынушылардың қ ызығ ушылында кә сіпкерлік қ ызметтің тә уекелге бел бууын бағ алауда ә дістемелік жү йелер ұ сынылғ ан. Тә уекел деген азаматтардың ө мірі мен денсаулығ ына қ ауіп келтіру жә не қ оршағ ан ортағ а қ ауіп келтіру жатады.

«Келесі тә уекел» тү сінігін қ алыптастыру, кә сіпкерлік субъектінің ә рекетінің дә режесінің ә сері нә тижесінде жә не оның нә тижелері азаматтардың ө мірі мен денсаулығ ына қ ауіп келтіреді.

Сонымен қ оса, тә уекелдердің себептерінен шығ а отырып, оларды лицензиялау аймағ ында жеке шектеу, сертификаттау немесе аккредиттеу, жеке кә сіпкерліктің субъектісін қ ұ ру этапында нарық қ а дейінгі ретке келтіру тү рінде анық талғ ан болатын, ал тә уекелдің критикалық дейгейі мемлекеттің ретке келтірудегі дә режесін анық тайды.

Олай болса, бизнесті енгізуге қ олайлы жағ дайларды туғ ызу мемлекеттің арласуында, яғ ни нарық қ а дейінгі кә сіпкерлік қ ызметті ретке келтіруде, кә сіпкерлік ортада ішкі эффектілерге қ атысты интернализациялау шарттарында ғ ана бір нә тижеге келтіріле алады.

1. 2. Рұ қ сат етілген жү йені қ ұ рудағ ы ә лемдік тә жірибе: мақ саты, реформалаудың бағ ыты мен механизмдары.

Негізгі маң ызды объектілер ретінде АҚ Ш жә не Австралия секілді тә жірибелі елдер таң дап алынды, оларда жеке қ ұ қ ық тық институттарда арнайы кә сіпкерлік қ ызметті реттеу туралы заң нама шығ арылғ ан болатын. Олар экономиканы қ айта қ ұ ру тә жірибесінде, аталып отырғ ан зерттеуді оқ уда мемлекеттің қ ызығ ушылығ ында болатын.

Сонымен қ оса кә сіпкерлік қ ызметті мемлекеттік ретке келтіруде оң нә тиже кө рсететін кө рсеткіштер ЕС елдерінде жинақ талғ ан болатын. Аталғ ан тә жірибе осы жұ мыстада қ арастырылғ ан болатын.

1. 2. 1. Австралияда [1] реттеудің бірың ғ ай жү йесін қ ұ руда жалпы қ арастыру

Ө ткен ғ асырдың тоқ саныншы жылдарының ортасында Австралияда басталғ ан реттеу реформасының мақ саты, кә сіпкерлікті реттеуді тө мендету болды, сонымен қ атар тұ тынушылар мен ө ндірушілерге арналғ ан нарық тың функцияландырылуының тиімділігін жоғ арылату болды. Кө рсетілген мә селенің орындалуына тә сіл ретінде, ө зіндік ретке келтірілу механизмдерінің жолдарымен бизнес саласында жауапкершілік анық талғ ан болатын.

Реформаны жү ргізу пропагандалық компанияның жалпы қ олдауымен қ амтамасыз етілген болатын (ол ө зінен - ө зі қ азіргі заманғ ы экономистермен тікелей мемлекеттік емес қ ұ рал ретінде қ арастырылады).

«Ретке келтіруді азайту керек» деген лозунгілер қ олданылды, ол неоклассикалық экономикалық теориясына негізделген болатын. Ол басқ а шет елдерде сә йкес аналогиялық реформаның принципиалды бір ерекшелігі болды, оның мақ саты «ретке келтіруді жақ сарту керек» деген ұ станым болатын.

Австралия тезис ұ сынды, мемлекеттің саясаты «ретке келтіруді тек тиімді ғ ана етіп емес, сонымен қ атар нақ ты бір саяси мақ саттарғ а жету ү шін қ олданылатын тиімді қ ұ рал» ретінде де қ олдану болды.

(Prime-Minister Statement, 1997). Бұ л байланыста Австралия жаң а процедура енгізді. Бұ л процедура кезінде жаң а реттеуді ендіру туралы шешім қ абылдау бизнеске ә сер ететін немесе бә секелестікті шектейтін реттеудің барлық қ ұ ралдары ү шін міндетті тү рде «шығ ындар-нә тиже» критерий бағ асымен қ осталады. Мұ ндай бағ а формальды процедура бойынша жү ргізіледі – қ ұ рамында мә селені шешуге альтернативті ың ғ айланудың бағ алаудың жан жақ ты, жү йелік жә не транспарентті процесі бар реттейтін ә сер туралы Анық тама (Regulation Impact Statement, RIS) дайындалады.

Реттеудің жалпы принциптері келесі тү рде Австралияда қ алыптасты:

· нарық тық бә секелестіктің кү штері ең жақ сы талғ ам мен тұ тынушы ү шін пайда қ амтамасыз етеді;

· ү кімет экономикағ а қ ол сұ ғ удың нұ сқ ауларын қ арастыруы мү мкін, егер нарық тың қ ұ лдырауы бар болса (яғ ни нарық тық кү штер қ ордың бірқ алыпты таралуына жете алмайды, немесе бірқ алыпты жайғ астыру белгілі бір ұ сталынымдарды талап етеді, мысалы, адам ө лімін) немесе нақ ты ә леуметтік мақ сатқ а жету қ ажеттілігі дә лелденді;

· тә ртібінің ө з қ алаулы кодекстері қ ол сұ ғ удың қ алаулы ә дісі болып қ арастырылады;

· егер кодекс нә тижелі болмаса, ү кімет саланы нә тижелі реттеуге кө мектесе алады.

«Нарық тың қ ұ лдырауы» термині нарық қ ордың нә тижелі жайғ астыруын қ амтамасыз ете алмаса кез келген жағ дайғ а қ атысты болады. Бұ л келесіден кө рінеді:

1. ә лсіз бә секелестік;

2. тұ тынушылардың жеткілікті ақ параттанбауы;

3. жоғ ары транзакционды ұ сталынымдар;

4. «ашық қ ызмет кө рсетулер»;

5. тауарлар бағ асы қ оғ ам ү шін керектілердің нақ ты бағ асын кө рсетпейді (экстерналдар).

Мысалғ а, Озондық қ абатты қ орғ ау туралы актісінде немесе RIS сайтында ә леуметтік мақ сатқ а қ атысты қ аламайтын нә тижелерге ә келуі мү мкін нарық қ ұ лдырауының келесі сипаттамалары болады: Ү кімет ө зінің мақ саты ретінде қ ұ қ ық тық тә ртіпті орнатуды, қ оғ амдық денсаулық ты жә не қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етуді алуы мү мкін. Нарық тық кү штердің шектелмеген ә рекеті кейбір экономикалық агенттерге ә ділетсіз артық шылық беруі мү мкін. Қ оғ амның жеке мү шелері ө зінің қ ажеттіліктері ү шін тө леуге мү ддесі жоқ. Жеке мақ саттар демократиялық ү кімет ү шін қ алаусыз болып саналуы мү мкін, мұ ндай жағ дайда демократиялық ү кімет қ ордың реллоксациясы ү шін ә рекеттер жасау керек. Мысалы, нарық тың қ ұ лдырауы болып қ ару немесе есірткіні еркін сату болуы мү мкін.

Мұ ндай ың ғ айды іске асыру ү шін нормативті қ ор сатылап қ алыптасты. Бұ л жерде австралиялық заң неоклассикалық экономикалық теориялардың экономистерінің ық палымен қ алыптасты (мысалғ а, меншіктің институционалды жә не экономикалық теориясының ) жә не барлық терминологиялық аппарат заң дылық та турасынан қ олданылады (экстерналдар, нарық тың қ ұ лдырауы, нарық кү штері).

1998 жылы бә секелестік принциптері туралы келісімге (Competition Principles Agreement) қ ол қ ойылды. Оның мазмұ нында нормативті-қ ұ қ ық тық актілер келесі жағ дайларды есепке алмағ анда бә секелестікті шектемеуге талап қ ойылғ ан:

· мұ ндай шектеулерден қ оғ ам ү шін тиетін пайдалар жалпы қ арағ анда ұ сталымнан асып тү седі;

· заң дылық мақ сатына тек бә секелестікті шектеу арқ ылы жете алғ анда ғ ана.

Бұ дан басқ а, келісімде келесі параметрлер бойынша заң дылық қ а жә не реттеуге қ ойылатын аралық бағ алауғ а талап қ ойылады.

· нормативті акттің бә секелестік дең гейіне ә рекеттесуіне жасалғ ан талдау;

· жалпы алғ андағ ы экономикағ а қ ойылғ ан нақ ты бә секелестік шектеуінің бағ алануы;

· анық талғ ан шектеуден болғ ан пайда мен ұ сталымның бағ алануы;

· дә л сол нә тижелерге ә келген альтернативті ә дістердің жетістіктерін зерттеу (нормативті емес сипаттағ ы шараларды қ оса алғ анда).

Мұ ндай бағ а Одақ дең гейінде, сондай-ақ 1996 жылдан бастап штат дең гейінде жә не Австралия территориясында тә жірибеде кө ріне бастады. Сол жылы ү кімет бә секелестікті шектейтін немесе бизнес ү шін ұ сталым тигізетін бар заң ды қ айта қ арап шығ у тә ртібін қ олдады.

Регулятивті ә рекет етудің талдануы жеке ведомстволарымен немесе арнайы қ ұ рылғ ан комиссиялармен жү ргізіледі. Мұ ндай мекемелердің есеп берулері жарияланбалы болады, сондық тан қ ызығ ушылық білдірген адамдарғ а немесе ұ йымғ а мұ ндай есеп берулерге ө зінің сұ хбаттарын жіберуіне болады. Сә йкес дең гейдің Ү кіметі есеп берудің негізінде, егер ол қ ажет болып саналса, парламентке реттеуді тү зету туралы қ ойылғ ан талаптарды ендіру туралы шешім қ абылдайды (Австралия заң дарының кө птеген бө лігі ө ткен ғ асырдың 10-20 жылдары қ алыптасты).

1996 жылы реттеуді бақ ылау офисі (Commonwealth Office of Regulation Review, ORR) – реттеудің «қ орғ айтын иті» қ ұ рылды. Оның қ ызметтеріне келесілер кіреді:

реттеуге байланысты сұ рақ тары бойынша Ү кіметке, Одақ тарғ а, департаменттерге жә не реттейтін агенттіктерге кең ес береді;

ұ сынылып отырғ ан реттейтін шаралардың бағ алануы (Regulation Impact Statement, RIS);

Жыл сайынғ ы реттеудің кө рінісін дайындауды жә не нә тижесіз реттеуге келіспеуге бағ ытталғ ан саяси ұ сыныстарды ө ң деуді қ оса алғ андағ ы ү кімет пен одақ тардың, сондай-ақ штаттар мен территориялардың дең гейінде реттеу реформаларының мониторингі.

1997 жылы реттеу бойынша басқ арма (Regulation Guideline) қ ұ рылды. Оның ішінде белгілі бір кіріспеге жалпы ың ғ айлар, сондай-ақ реттеудің белгілі бір шараларын қ абылдау туралы шешім қ абылдауғ а қ ажетті процедуралар сипатталғ ан.

Бұ л қ ұ жат бірнеше рет қ айта қ арастырылып жә не толық тырылғ ан, соның ө зінде негізгі тенденция болып нарық тың еркін қ ызмет етуіне мемлекеттік немесе басқ а да бө гет жасауының қ ажеттілігінің дә лелдеуіне қ ойылатын талаптардың қ аталдануы, сондай-ақ реттейтін шаралардың аралық бағ аларының талаптары жә не бірінші мү мкіндікте мемлекеттік қ ол сұ ғ уғ а келіспеушілігін білдіру. Қ ұ жат реттеуді тү зету немесе енгізу бойынша ұ сыныстар қ ұ растыратын ә рбір мемлекеттік қ ызметкерлер ү шін міндетті болып келеді. Одан кішкене ертерек бизнестерге ө зіне нә тижелі реттелуіне мү мкіндік беретін ө зін ө зі реттеу кодекстерінің қ ұ растырылуы бойынша басқ арма дайындалды - Fair Trade Codes of Conduct: Why have them, How to prepare them.

1998 жылы 1 шілдеде қ абылданғ ан жә не ү кіметке ө зін-ө зі реттеу жә не мемлекеттік реттеудің арасында орналасқ ан бір қ атар қ осымша қ ұ ралдар ұ сынғ ан саудалық тә жірибеге (Trade practice Act, 1974) туралы заң ғ а тү зетулер енгізілді. Негізгі мү мкіндік деп бизнеспен қ ұ растырылғ ан, қ орғ алғ ан, яғ ни оларды турасынан реттеу жү йесіне енгізуге болатын тә ртіп кодекстерін жариялау мү мкіндігі болып саналады.

1997-1999 жылдарында саясат бойынша бірнеше басқ армалар (Policy Guidelines) қ абылданды. Оның ішінде тә ртіп кодексіне, таластарды шешу жү йелеріне, қ орғ алғ ан тә ртіп кодекстеріне байланысты ү кіметтің саясаты анық талады.

Сол уақ ытта 1996 жылдан бастап 2000-шы жылғ а дейін бірінен соң бірі ө зіндік мемлекеттік реттеудің, квази реттеудің жә не ө зін-ө зі реттеудің нә тижелілігін зерттеген, сондай-ақ осы қ ұ ралдарды ә рі қ арай қ олдануғ а байланысты ұ сыныстар қ ұ растырғ ан бірнеше жұ мыс топтары қ ұ рылды. Жұ мыс топтарының барлық баяндамалары ашық талқ ылауғ а қ ол жетімді болды, жә не де баяндамалардың ақ ырғ ы нұ сқ аларына қ ызығ ушылық білдірген адамдар мен ұ йымдардан келген кө птеген сұ хбаттар кірді. Ү кімет барлық осы баяндамаларғ а «саясат туралы жағ дайлары» (policy statement) формасында ә сер алды, жә не бұ л жағ дайларда айтылғ ан ұ сыныстарғ а ө зінің қ атынасын білдірді жә не берілген ортадағ ы саясаты бойынша ә рекеттерін анық тады. Австралияда қ олданылатын реттеу қ ұ ралдарының барлық спектрі бү гінгі кү нде тө мендегідей сызбада кө рсетілген:

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒