12. Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Кө семше етістік тү рлеріне (негізгі жә не туынды) немесе етіс, болымсыз етістік тұ лғ аларына мына жұ рнақ тар жалғ ану аркылы жасалады:

1. а, -е, -й жұ рнағ ы арқ ылы ауыспалы осы шак, жасалады.

2. -ып, -іп, -п жұ рнағ ы арқ ылы ө ткен шақ кө семше жасалады

3. -ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі жұ рнағ ы арқ ылы кө семшенің ү шінші тү рі жасалады.

Кө семшенің жіктелуі.

1-ж. мен жаза-мын, сө йлей-мін, барып-пын, келіп-пін.

2-ж. сен жаза-сың, сө йлей-сің, барып-сың, келіп-сің, сіз жа-за-сыз, сө йлей-сіз, барып-сыз, келіп-сіз

3-ж. ол жаза-ды, сө йлей-ді, барып-ты, келіп-ті

1-ж. біз жаза-мыз, сө йлей-міз, барып-пыз, келіп-піз

2-ж. сендер жаза-сың дар, сө йлсй-сің дер, барып-сың дар, келіп-сің дер. сіздер жаза-сыздар, сө йлей-сіздер, барып-сыздар, келіп-сіздер.

3-ж. олар жаза-ды, сө йлей-ді, барып-ты, келіп-ті.

Кө семше тұ лғ асына мынадай жіктік жалғ аулары жалғ анады. І-жак жекеше -а, -е, -й тұ лгасынан кейін -мын, -мін, -ып, -іп, -п тұ лғ асынан кейін -пын, -пін, кө пше -мыз, -міз жә не -пыз, -піз, ІІ-жақ жекеше анайы. Екеуінде де -сық, -сіқ, сыпайы -сыз, -сіз, кө пше анайы -сындар, -сіндер, сыпайы -сыздар, -сіздер, Ш-жақ жекеше де, кө пше де -а, -е, -й тұ лгасынан кейін -ды, -ді, -ып, -іп, -п тұ лғ асынан кейін -ты, -ті болып жалғ анады.

13. Баяндауыш может также выражаться:

а) жатыс септік (местный падеж) - да/де, та/те. Мысалы: Біз лекцияда отырмыз.

ә ) иелік форма (притяжательная форма) - нікі, дікі, тікі. Мысалы: Бұ л аудиторияғ а біздікі.

Ілік септік, Тә уелдік жалғ ау мен Иелік формада колданылатын - нікі, -дікі, -тікі жұ рнақ тары бір мезгілде кестеде тө мендегідей мысалдар арқ ылы тү сіндіріледі. Оқ у қ ұ ралдарында Ілік септік септіктер қ атарында, тә уелдік жалғ ауы жалғ ауларды берілсе, ал иелік форма мү лде бө лек беріледі. Аталғ ан ұ ғ ымдарды топтастырып:

Ілік септік, тә уелдік жалғ ау, иелік форма бойынша бірліктерді ірілендіру ү лгісі

Элементтің тобы Қ ышқ ылдың қ асиеті Заттың иісі Судың буы Шө лмектің тығ ыны

Топ элементтікі Қ асиет қ ышқ ылдікі Иіс заттікі Бу судікі Тығ ын шө лмектікі

14. Радлов В. В. /ресейлік шығ ыс зерттеушісі/. Қ азақ тардың тілі жатық та шешен, ә рі ө ткір, кө біне іліп-қ ағ ып сұ рақ пен жауап беруге келгенде таң қ алдырарлық тай оралымды сө йлейді. Кез келгені, тіптен сауатсыздарының ө зі, ана тілінде біздің Еуропада байқ ап жү ргенімізден тек француздар мен орыстардың дә режесінде сө йлей біледі.

Мелиоранский П. М. /1868 – 1906, шығ ыс зерттеушісі, профессор/. Қ азақ тілін зерттеушілердің барлығ ы да бір ауыздан ең бай, ең таза тү ркі тілдердің бірі деп таниды.

Ильинский Н. И. /1822-1892, Қ азан университеті, профессор/. Ертедегі тү ркілер тұ рмысының кө птеген іздерін ө зінде сақ тап қ алғ ан қ азақ тілін мен ерекше ұ наттым. Қ азақ даласы менің халық тіліне деген сү йіспеншілігімді мү лде қ алыптастырды, оғ ан мен тілдік зерттеу ү шін нағ ыз таптырмайтын қ ұ жат ретінде қ арай бастадым.

Бенцинг И. /тү ркітанушы/. Ғ ылыми, ә деби, тілдік жә не тарихи тұ рғ ыдан қ арағ анда қ азақ тілі тү ркі тілдерінің ішіндегі ең ә сем, ө те бай тілдің бірі.

Малов С. В. /орыс ғ алымы/. Қ азақ тілі ө зінің бейнелілігі, суреттілігі жағ ынан басқ а тү рік, немесе тү ркі тілдерінен ә рдайым бө лекшеленіп тұ рады. Қ азақ ө зінің ауызекі кө ркем тілімен, айшық ты ә сем фольклорымен бұ рын да, қ азір де даң қ ы шығ ып жү рген халық.

Саади А. /татар ғ алымы/. Қ азіргі ең таза, ең бай, ең табиғ и жә не бұ зылмай, бұ рынғ ы қ алпында сақ талып қ алғ ан бір тіл болса, ол қ азақ тілі жә не қ азақ ә дебиеті, шын ғ ылым ү шін біз мұ ны ашық айтуымыз керек.

Янушкевич А. /поляк журналисі/. Қ азақ тардың ақ ыл-ой қ абілетінің зорлығ ына барғ ан сайын менің кө зім жетуде. Қ андай ә сем сө йлейді. Кез келгені айтайын дегенін тез тү сіндіре, қ арсыласының сө зіне шебер тойтарыс бере біледі. Тіпті балаларының ақ ыл-есі де ө те тез жетіледі.

15. Ү міт ү зу- ү міт ү зу, салы суга кеттi

Ө зегі ө рттену-кайгыру, окiну

Жұ мырткадан жү н қ ырқ қ ан- мү мкін емес нә рсені жасады

Ө з қ олы ө з аузына жету-ө зін ө зі қ амтамасыз ете алатын адам, аяғ ына нық тұ рғ ан

Ү й артында кісі бар – бізді тың дап жатыр, ә ң гімеміз қ ұ пия емес

Бет жыртысу - ұ рысу

⇐ Предыдущая 1 2 34