1.Есімшенің жасалуы мен түрлері

1. Есімшенің жасалуы мен тү рлері

Есімше етістіктің негізгі жә не туынды тү бірлеріне, сондай-ақ етіс жә не болымсыз етістік тұ лғ аларына тө мендегідей жұ рнақ тар қ осу арқ ылы жасалады.

1. -қ ан, -кен, -ғ ан, -ген жұ рнақ тары арқ ылы ө ткен шақ есімше жасалады: ал-ғ ан, кө р-ген, берме-ген, айт-қ ан, кө рсет-кен, жү ргіз-ген т. б..

2. -ар, -ер, -р жә не болымсыз етістіктен кейін -с жұ рнақ тары арқ ылы болжалды келер шақ есімше жасалады: бар-ар, кө р-ер, айт-ар, сө йле-р, жургіз-ер, берме-с, кө рме-с, айтпа-с т. б. 3. -мак,, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнақ тары арқ ылы мақ сатты келер шақ есімше жасалады: бар-мақ, кел-мек, қ ара-мақ, сен-бек, жаз-бақ, кет-пек, жарат-пақ т. б. Ескерту: Бұ л жұ рнак етістіктің болымсыз тұ лғ асына жалғ анбайды.

4. -атын, -етін, -йтін, -йтын жұ рнақ тары арқ ылы ө ткен шак есімше жасалады: бар-атын, кел-етін, қ ара-йтын, сө йле-йтін т. б. Дауыссыз дыбысқ а біткен сө зге жуан буыннан кейін -йтын, жің ішке буыннан кейін -йтін жалғ анады.

Есімшенің сө йлемдегі қ ызметі Есімше ә рі есім, ә рі етістік мә нінде қ олданылатындық тан, ың гайына карай сө йлемнің барлық мү шесінің қ ызметін атқ ара алады. 1. Есімше жіктеліп келіп, сө йлемнің баяндауышы қ ызметін атқ арады. Мысалы: Қ азақ тың қ ай нә сілден тарағ анын Білерсің басқ а сө здің жарағ анын (М. Дулатов). Екеуі де жарытып, тіс жарып сө йлемейтін (М. Ә. ) Берілген сө йлемдердегі білерсің (сен не істерсің? ) II жақ та, сө йлемейтін (екеуі не істейтін? )III жақ та келіп сө йлемнің баяндауышы болып тұ р. 2. Есімше зат есіммен тіркесіп келіп немесе ілік септікте тұ рып анық тауыш қ ызметін атқ арады. Мысалы: Кө шкен ауылды іздеп табалық (Ы. А. ). Айтқ анның аузы жаман, кө ргеннің кө зі жаман (мә тел). Берілген сө йлемдердегі кө шкен (қ ай ауылды? ), айтқ анның (кімнің аузы? ), кө ргеннің (кімнің кө зі? ) деген есімшелер анық тауыш болып тұ р. 3. Есімше атау септікте тұ рып заттанып, бастауыш қ ызметін аткарады. Мысалы: Ү нсіз кү ліп тұ рғ ан — бағ анағ ы шә кірт бала (М. Ә. ). Баланың қ ытығ ына тиетіні — осы жері (М. Ә ). Берілген сө йлемдердегі кү ліп тұ рғ ан (кім шә кірт бала? ), қ ытығ ына тиетіні (не осы жері? ) деген есімшелер адам жә не зат мә нін білдіріп, бастауыш болып тұ р. 4. Есімше атау мен іліктен басқ а септіктердің бірінде тұ рып толық тауыш қ ызметін де атқ арады. Мысалы: Ұ ялғ анды, жауап айтпағ анды кешірмейтін ә ке мінезі Абайғ а мә лім (М. Ә. ). Берілген сө йлемде ұ ялғ анды, жауап айтпағ анды (нені кешірмейтін? ) деген есімшелер табыс септікте жұ мсалып, толық тауыш болып тұ р. 5. Есімше барыс, жатыс, шыгыс, кө мектес септіктерінің бірінде тұ рып немесе шылау сө здермен тіркесіп пысық тауыш кызметін де атқ арады. Мысалы: Білмекке кетті кө ң ілі жө нін сұ рап (Ы. А. ). Осыны сезген сайын Абай тоқ таусыз жыр тереді (М. Ә. ). Берілген сө йлемдердегі білмекке (не ү шін я не мақ сатпен кетті? ) барыс септіктегі жә не сезген сайын (қ ашан жыр тереді? ) деген септеулікпен тіркескен есімше пысық тауыш болып тұ р.

2. Бір санның киелігі:

1. Алла жалғ ыз. Алладан басқ а ешбір тә ң ір жоқ.

Екі нә рсемен дос болу:

1. Ә йелің мен. 2. Бастығ ың мен.

Ү ш қ уат:

1. Ақ ыл. 2. Жү рек. 3. Тiл.

Ү ш жү з:

1. Ұ лы жү з. 2. Орта жү з. 3. Кіші жү з.

Тө рт кiтап:

1. Мұ саның кiтабы – Тә урет. 2. Дә уiтгiң кiтабы – Забур. 3. Исаның кiтабы – iнжiл. 4. Мұ хамбет пайғ амбардың кiтабы – Қ ұ ран.

Тө рт тұ рман:

1. Ер тұ рманы. 2. Мұ кә ммалы. 3. Жаужарағ ы. 4. Бес қ аруы.

Тө рт пайғ амбар тірі:

1. Иса. 2. Ыдырыс. 3. Қ ыдыр. 4. Ілияс. Ыдырыс пен Иса 4-қ ат кө кте, олар періштелермен бірге қ ұ лшылық жасайды. Қ ыдыр шө лдегендерге сусын береді. Ілияс су апатына ұ шырағ андарғ а қ ол ұ шын береді.

Исламдағ ы бес парыз:

1. Иман. 2. Намаз. 3. Ораза. 4. Зекет. 5. Қ ажылық.

Бес анық:

1. Тiл. 2. Дiн. 3. Тарих. 4. Дә стү р. 5. Ата мекен.

Бес пайғ амбар патша болды:

1. Жү сіп. 2. Дә уіт. 3. Сү леймен. 4. Ескендір Зұ лқ арнайын. 5. Мұ хаммед.

Алты парыз:

1. Бiр-бiрiне сә лем беру. 2. Шақ ырса бару. 3. Кең ес сұ раса - ақ ыл қ осу. 4. Сұ рағ ына жауап беру. 5. Ауырып қ алса - кө ң iл сұ рау. 6. Қ айтыс болса жерлеуге қ атысу.

Алты Алаш.

1. Қ азақ. 2. Қ арақ алпақ. 3. Ө збек. 4. Тү ркімен. 5. Қ ырғ ыз. 6. Жайылғ ан (Тө ле би).

Мө лдір тауындағ ы жеті ә улие аналар:

1. Шү міш ә улие ана. 2. Мария ә улие ана. 3. Рахима ә улие ана. 4. Гульфайруз ә улие ана. 5. Зә уре ә улие ана. 6. Хадиша ә улие ана. 7. Райнаму ә улие ана.

Жеті ғ ашық:

1. Лә йлі – Мә жнү н. 2. Фархад – Шырын. 3. Таһ ир – Зухра. 4. Арзу – Камбар. 5. Уә лик – Ғ арра. 6. Уә ки – Кү лшаһ. 7. Жү сіп – Зылиқ а.

Жеті ата:

1. Тек ата. 2. Тү п ата. 3. Баба. 4. Арғ ы ата. 5. Ата. 6. Ә ке. 7. Бала.

3. Кү рделі сө з дегеніміз екі я онан да кө п жалаң я туынды тү бірлерден қ ұ ралып, мағ ыналық, грамматикалық жағ ынан бір бү гін тұ лғ а болып бірлесіп тұ рақ талғ ан қ ұ рама сө з. Мысалы: бү гін, биыл, сап-сары, ағ айын-туысқ ан, қ олқ анат, айта отыр, ала жаздай, темір жол, жеті қ арақ шы, арқ а суйеу, т. б. Кү рделі сө з. Екі немесе одан да кө п тү бірден қ ұ ралғ ан сө зді кү рделі сө з дейді. Мысалы: ә ке-шеше, ауыл-аймақ, ашудас, бесжылдық, боз торгай, қ ара торы, он уш сияқ ты сө здер кү рделі сө здер болып табылады. Себебі бұ лар кемінде екі тү бірден қ ұ ралғ ан: ә ке-шеше (ә ке жә не шеше), ауыл-аймқ, (ауыл жә не аймақ ), ашудас (ашу немесе ащы жә не тас), бесжылдық (бес жә не жылдық ), боз торғ ай (боз жә не торғ ай), қ ара торы (қ ара жә не торы), он уш (он жә не ү ш).

Кү рделі сө здер жасалу жолына қ арай біріккен сө здер (бү гін, жаздыгү ні, алғ ысө з), қ ос сө здер (ү лкен-кіші, аяқ -табақ ), қ ысқ арғ ан сө здер (АҚ Ш, БҰ Ұ, Қ азМУ), тіркесті сө здер (қ ара торғ ай, қ ара кө к, жү з бес) болып бө лінеді.

Сө йтіп, кү рделі сө здер, бір жағ ынан, сө з тудырудың (сө зжасамның ) белгілі жолдары (біріктіру, қ осарлау, тіркестіру) арқ ылы жасалғ ан жаң а сө здер болса, екінші жағ ынан, кү рделі тү бір, сө йтіп, тү бірдің бір тү рі болып табылады.

4. Тұ рақ ты тіркестер, олардың жасалуы. Мысал келтірің із.
Мағ ынасы бір тұ тас, қ ұ рамын ө згертуге, басқ а сө збен алмастыруғ а болмайтын, бір сө здің орнына ғ ана жұ мсалатын да тіркестерді тұ рақ ты тіркестер деп атаймыз. Мысалы: қ ой аузынан шө п алмас, ит жанды, таяқ тастам жер, мұ зғ а отырғ ызып кету, жұ мғ ан аузын ашпау, кө зді ашып жұ мғ анша т. б.

Сондай-ақ мұ ндай тіркес кө ркем, бейнелі бір ұ ғ ымды білдіреді: қ ой аузынан шө п алмас — жуас, ит жанды — кө нбіс, таяқ тастам — жақ ын, мұ зғ а отырғ ызып кету — алдау, жұ мғ ан аузын ашпау — ү ндемеу, кө зді ашып-жұ мғ анша — лезде деген мағ ыналарды білдіріп, бір сө здің орнына қ олданылады. Сондық тан мұ ндай тіркестерді тұ рақ ты тіркестер дейді. Тұ рақ ты тіркестің мағ ынасы оның қ ұ рамындағ ы сө здердің мағ ыналарынан тумайды, басқ а бір мағ ынаны білдіреді. Мысалы: қ абыргаң мен кең ес — ойлан, бесіктен белі шық пай — ерте, қ ас пен кө здің арасында — шапшаң мағ ыналарын білдіреді.
Неше сө зден қ ұ ралса да, тұ рақ ты тіркес бір ғ ана ұ ғ ымды білдіреді. Сө йлем ішінде бір ғ ана мү шенің қ ызметін атқ арады. Мысалы: Кө зі ашық, кө кірегі ояу азаматтар елге қ ызмет етеді. Осы сө йлемдегі кө зі ашық, кө кірегі ояу тұ рақ ты тіркестің сұ рағ ы қ андай? Саналы деген бір мағ ынаны білдіреді, анық тауыштық қ ызмет атқ арады.
Орын жағ ынан ә бден қ алыптаскан, қ ұ рамы ө згертуге келмейтін, бә рі тұ тасып бір мағ ынаны білдіретін, бір ғ ана сө йлем мү шесі ретінде қ олданылатын тіркесті тұ рақ ты тіркес дейміз. Тұ рақ ты тіркестер ғ ылым тілінде фразеология, фразеологизм деп те аталады.

12 3 4 Следующая ⇒