5. Мына сөздердің синонимін жазып, сөйлем құраңыз. Сөз зергері, тіл қату, ез адам, аузы дуалы.

5. Мына сө здердің синонимін жазып, сө йлем қ ұ раң ыз. Сө з зергері, тіл қ ату, ез адам, аузы дуалы.

Сө з зергері мақ сатты ойдың тек тү сінікті болуын ғ ана емес, кө ркем, ә серлі болуын да кө здейді. Ол ү шін сө з орамын тү рлендіріп, нақ ыштап, барынша жатық етіп қ ұ руғ а тырысады. Тілде бар сө здерді, сө йлем қ ұ рылысын аса шеберлік биігінде тұ рып жұ мсаушы ойшылдар санаулы-ақ болар. “Қ ө ң іл жү йрік пе, кө к дө нен жү йрік пе? ” дегендей, адам ойының ұ шы-қ иыры жоқ. Сондай-ақ, тіл байлығ ы да ұ шан-тең із. Сол тең із дү ниесіне сү ң гіп, ой ө рнегіне керекті тілдік материалдарды, грамматикалық тә сілдерді дұ рыс пайдалана білу ү лкен шеберлікті керек етеді.

Тіл қ ату – ү н қ ату; сө йлесу деген мағ ынаны білдіреді.

Ә кем маң дайынан сииап еркелете тіл қ атты:

- Қ орық па, қ арағ ым, қ орық па, - дейді ө зі теріс айнала беріп кемпірге сырттай кіжіне ашуланды. («Ұ шқ ан ұ я» Бауыржан Момышұ лы )

Ез адам – сө зінде терең мағ ына жоқ, кө п сө йлейтін, жең ілтек мінезді адам. Кейбір кісілер айтады, адам ойланғ анда миымен ойланбайды, ... деп, адамның жү йке жү йесіне тиетін ез болып кетуден сақ танғ ан дұ рыс.

Бозбала ез адам мен ер адамның аражігін ажырата келе, «ер ел қ амын жеді, ұ лт мұ ң ын айтпай біліп толғ айтын шешен, халық жү гін ө з еркімен арқ алағ ан алып бейнетқ ор жан – ұ лт перзенті»- деп тү йіндеді.

Аузы дуалы – «ауызы дуалы» сө збен бағ ындыруғ а қ абілеттілік.

Абайдың тұ стасы Бегеш ө ртына ө лмейтұ ғ ын сө з қ алдырғ ан, халық арасында қ адірлі, ауызы дуалы, ой тілді шешен адам болғ ан.

6. Жабағ ы, кү пі, тоқ ым, сауғ а, қ ұ н, барымта. Кө нерген сө здердің мағ ынасын ашып, сө йлем қ ұ раң ыз.

Жабағ ы – 6 ай мен 1 жас аралығ ындағ ы жылқ ы тө лін немесе қ ой мен тү йе малының кө ктемде ұ йысқ ан қ ысқ ы жү ні. «Жұ нттай жабағ ылар, арда емген тайлар да болатын» (М. Ә уезов)

Кү пі –матамен тысталып, ішіне тү йенің, қ ойдың жабағ ы жү ні салынып тігілетін ұ лттық сырт киім. Кү пі ә рі жең іл, ә рі жылы болғ андық тан, оны ерлер де, ә йелдер де, балалар да кие берген.

... Кү пі киген қ азақ тың қ ара ө лең ін,

Шекпен жауып, ө зіне қ айтарамын... («Қ ара ө лең » Мұ қ ағ али Мақ атаев)

Тоқ ым – кө лемі терліктен кіші ердің қ аң қ асының екі қ апталына ө лшеніп қ иылғ ан киіз. Тө рт бұ рышты болып келеді. Бұ л аттың арқ асын ағ аш ер жауыр қ ылмау мақ сатында тө селеді. Ер тоқ ымның қ ұ рамына: терлік, киіз тоқ ым, қ айыстан ө рілген айыл-тартпа, ү зең гі, қ ұ йысқ ан, ө мілдірік жә не кө рпеше мен қ анжығ а кіреді

Сауғ а. Сауғ а сұ рау. Бұ рын-дары қ ылмысы ү шін бір адам ауыр жазағ а, ө лімге бұ йырылғ анында ө те беделді кісілер барып оның жазасын жең ілдетуді, кешіруді сұ рағ ан. Сө зі ө тсе айыптаушы жақ та, билер де ондай адамдардың ө тінішін орындағ ан. Мұ ны сауғ а сұ рау деп атайды. Қ азақ та сауғ а тө мендегі жағ дайларда сұ ралады:

1. Жорық тан немесе сапардан олжалы оралғ андардан; Бә йгеден аты озып келгендерден ауыл адамдары «сауғ а» сұ райды. Олжа сұ раушығ а олжаларынан береді.

2. Ә лденеге жазық ты болып жазағ а немесе ө лімге бұ йырылғ андарды ауыл ақ сақ алдары мен беделді кісілер жазалаушылардан «сауғ а сұ рап» босатып алады. Ондайда жазық тының айып, қ ұ ндары тө ленеді.

3. Айтысып отырғ ан екі ақ ынның бірі – жең іліп бара жатса, ү шінші бір ақ ын келіп «сауғ а» сұ райды. Сонда жең іліп бара жатқ ан ақ ын ө з кезегін «сауғ а» сұ рағ ан кісіге береді.

Қ ұ н. Тө ле би де жиналғ ан жұ рт та бұ л ә діл билікке риза болып, бай қ ұ н тө лейді.

Барымта – қ азақ халқ ының дә стү рлі қ ұ қ ық тық мә дениетінде ерте замандарда қ алыптасқ ан ұ ғ ым. Барымта бастапқ ы кезде “қ анғ а-қ ан, жанғ а-жан” дә стү рі адам мен адам, ру мен ру арасындағ ы қ астық ты кү шейте тү сетіндіктен, кек қ айтаруды қ ұ н тө леумен алмастыру, егер де кінә лі жақ ә р тү рлі себептермен белгіленген қ ұ н мө лшерін ө тей алмаса, немесе бұ лтарса ақ сақ алдар алқ асының, билер сотының кесімімен Барымта жасауғ а, яки, оның ө рістегі малын айдап алып кетуге рұ қ сат етілген. Сондық тан Барымтаны ұ рлық пен, тонаушылық пен, шапқ ыншылық пен шатастыруғ а болмайды. Кезінде Барымтаны кегі қ айтпағ ан, есесі кеткен жақ жариялы тү рде жасағ ан. «Ежелде барымталасқ ан екі ауыл мә селесіне билер араласып, бір-біріне барымталасқ ан малдарын қ айтартатын болғ ан».

7. Фразеологизм— екі немесе бірнеше сө здердің тіркесуі арқ ылы тұ тас бір мағ ына білдіретін сө з тіркестері. Қ азақ тіл білімінде бұ л термин бір ізге тү скендіктен Фразеологизмді тұ рақ ты тіркес, фразеологизм бірлік (единица), фразеологизм тіркес, фразеологизм орам, фразеологизм тұ лғ а, фраза сияқ ты атаулармен аталып жұ р. Фразеологизмдер қ ұ рамына қ андай тіркестер енетінін анық тау ү шін зерттеушілер тіл білімінде олардың қ олданылу тиянақ тылығ ын, мағ ына тү тастығ ын, тіркес тұ рақ тылығ ын басты белгі етіп алады.

1. Фразеологизмдердің қ олданылу тиянақ тылығ ын сө йлеуде, айтылуда бұ рыннан қ алыптасқ ан даяр қ алпында жү мсалатын еркін сез тіркестерімен салыстырғ анда анық байқ алады. Мысалы, бет моншағ ы ү зіліп —ұ ялу, итарқ асы қ иянда — қ ашық, алыс жер. Еркін сө з тіркесі белгілі бір қ алыптасқ ан грамматикалық жү йені керек етеді.

2. Фразеологизмге тә н мағ ына тұ рақ ты тіркесті қ ұ растырушы сө здердің жеке мағ ыналарына ү немі сә йкес келе бермейді, тіркес ішіндегі сың арлар тү тасып барып, бір мағ ынаны білдіреді. Мысалы: қ абырғ асынан кү н кө ріну (жү деу, арық ), тас бауыр (мейрімсіз адам туралы) бұ л тіркестердің қ ұ рылымы ә р тү рлі болғ анымен, ә рқ айсысы мағ ына тұ тастығ ымен ерекшеленеді. Фразеологизмдердің мағ ына тұ тастығ ы жеке сө збен бірдей емес. Сө з — лексикалық мағ ына, номинативті атау болса, Фразеологизмдер — мағ ына тұ тастығ ы мен сө збен бапамалық қ атыста емес, жанамалық қ атыста турады. Фразеологизмдерге тә н басты белгі — туынды мағ ынада жұ мсалып, ә рдайым бейнелі мә н тудыруы. Фразеологизмдер мағ ынасында жағ ымды немесе жағ ымсыз, ә йтеуір эмоциялы-экспрессивті рең к бар. Сондық тан, сө з дегенді кө птеген зерттеушілер " бү тін бітімді", ал Фразеологизмді " бө лек бітімді" деп есептейді.

3. Тұ рақ ты тіркес тізбесіндегі сө здер айтушының қ алауынша емес, қ алыптасқ ан белгілі жү йемен орналасады. Сол себепті де сө здердің жігі ажырамай тұ рады. Қ ұ рамындағ ы сө здер (кейде компоненттер ө зара мағ ыналас, мә ндес сө здермен алмастырылып, варианттылық қ а ұ шырайды демі сө ну/біту/таусылу) басқ а сө збен алмастыруғ а, сө здердің тұ рақ ты орын тә ртібін ішінара ө згертуге келмейді, сө здердің орын тә ртібі нық келеді. Мысалы, пендешілік жасау дегеннің орнына адамшылық жасау десе, мағ ына бү тіндей ө згереді. Немесе бү йрегі Бұ лк етпеу дегеннің орнына жү регі Бұ лк етпедір, есе, мағ ына тұ тастығ ы онша бузылмағ анымен, стильдік жағ ы солғ ындап, дыбыс ү йлесімі кемиді, тіркес тұ рақ тылығ ына нуқ сан келеді.

⇐ Предыдущая 123 4 Следующая ⇒