8. Тілге байланысты. 9. оку білімге қатысты

⇐ ПредыдущаяСтр 3 из 4Следующая ⇒

8. Тілге байланысты

1. Ө нералдық ызылтіл.

2. Тіземненсү ріндірсең, сү ріндір,

Тілімненсү ріндірме.

3. Тіл - буынсыз, ойтү псіз.

4. Тілжү йрікемес, ойжү йрік.

4. Тілқ аруы - сө з,

Сө зқ аруы - ой.

5. Тіл – шекер,

Бала – кетер,

Байлық – бекер.

6. Тіл жү йріктен де озады.

7. Анам берген туғ ан тілім,

Атам берген қ ұ рал тілім.

8. Ана сү ті бой ө сіреді,

Ана тілі ой ө сіреді.

9. Тіл тас жарады,

Тас жармаса бас жарады.

10. Шебердің қ олы ортақ,

Шешеннің тілі ортақ.

9. оку білімге қ атысты

1. Оқ у - білім азығ ы,

Білім – ырысқ азығ ы.

2. Білімбасы - бейнет, соң ы - зейнет.

3. Оқ ығ аның дыайтпа, тоқ ығ аның дыайт.

4. Білімдігедү ниежарық.

Білімсіздің кү нікә ріп.

5. Ө мір - ү лкенмектеп.

6. Жердің сә ні - егін,

Ердің сә ні - білім.

7. Жер - ырыстың кіндігі,

Білім - ырыстың тізгіні.

8. Білімдібесіктентесіккедейінізден.

9. Ө нер - ағ ыпжатқ анбұ лақ,

Ілім - жаныптұ рғ аншырақ.

10. Ғ ылым - тең із, білім - қ айық.

10. Омонимдер (гр. homos — біркелкі, onyma — есім) — шығ уы жағ ынан да, мағ ына жағ ынан да басқ а-басқ а, тек айтылуы ғ ана бірдей сө здер.

Омоним сө здерді кө п мағ ыналы сө здерден ажырату қ ажет. Ө йткені бұ лардың ү йлестігінен гө рі айырмашылыктары кө бірек. Қ азақ тілінде ат деген тү рде біріне-бірі байланысы жоқ, екі-ү ш тү рлі сө з бар.

Ат — жұ мыс кө лігі;

Ат — есім, атау;

Ат — етістік (бұ йрық рай).

Бұ лар — жеке-жеке ү ш сө з. Бұ л сө здердің арасында ө зара мағ ыналық ешбір байланыс жоқ, тек айтылулары ғ ана бірдей. Осы сө здердің ә рқ айсысы ө з алдына кө п мағ ыналы сө з. Мысалы, ат: біріншіден, жалпы кө лік; екіншіден, жылқ ының ү йірге тү спейтін еркегі; т. б. мағ ыналары бар. Мұ нда тек дыбыстық ү ндестік қ ана емес, мағ ыналық байланыс бар. Ал, алғ ашқ ы келтірілген ат деген ү ш сө зде дыбыстық бірлестік қ ана бар мағ ыналық байланыс жоқ.

Қ ас деген тө рт сө з бар:

қ ас — адамның қ абағ ындағ ы қ ас;

қ ас — дұ шпан, жау;

қ ас — бірдеменің жаны, маң ы (ү йдің қ асы);

қ ас — ердің қ асы

Бұ лар да — бір-бірімен байланыссыз жеке-жеке cө здер.

Кейде сө здердің ауызша айтылуында бірнеше сө здердің айтылу, естілу ұ қ састығ ы болады. Мысалы: осы жер деген сө здерді айтқ анымызда, ош шер болып айтылады, сол сияқ ты, тұ зшы мен тұ щы жә не асшы мен ащы сияқ ты сө здер де кездейсоқ деп саналады.

Омонимдердің семантикалық айырмашылық тары контексттен кө рінеді.

[ө ң деу]

Жасалу жолдары

Омонимдердің бірнеше жасалу жолы бар: [1]

1) кө п мағ ыналы сө здердің семантикалық жақ тан дамуы негізінде; Мысалы, жал а) жануарлардың желкесіндегі қ ыл; ә ) ұ зыннан созылып жатқ ан белес, қ ырқ а;

2) сө здердің дыбыстық ө згерістерге ұ шырауы арқ ылы; Мысалы, ер сө зінің бастапқ ы дыбысталуы егер болса, тілдің дамуы барысында ерге айналғ ан.

3) сө зге омонимдес қ осымшалар (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) мен -ыс, -іс, -с; -ық, -ік, -к жұ рнақ тары) жалғ ануы арқ ылы туынды Омоним пайда болғ ан. Мысалы, баспа а) газет, журнал, кітап басып шығ аратын мекеме; ә ) тамақ ауруы; қ орық а) мал жайылатын жер; ә ) ү рейлену, зә ресі ұ шу;

4) басқ а тілден енген сө здердің тө л сө здермен бірдей дыбысталуы негізінде жасалады. Мысалы, Қ ыдыр (хызыр) – араб сө зі, қ азақ тіліндегі ел қ ыдыру мағ ынасындағ ы етістікпен сә йкес. Омонимдер мағ ынасы мен жасалу жолдарына қ арай лексикалық, лексика-грамматикалық жә не аралас болып ү шке бө лінеді.

11. кө п мағ ыналы сө здер Дыбысталуы, сыртқ ы тұ лғ асы бірдей, бірақ ешбір мағ ыналық байланысы жоқ сө здер омонимдер деп аталады. Мысалы: Біз 21-ші жылы қ ысқ а қ арсы келдік (Ж. Ай. ). 2. Етікші бізге жарымайды (мақ ал).

Осы келтірілген мысалдардағ ы есімдік біз деген сө з бен қ ұ ралдың аты, зат есім біз деген сө здің дыбысталуы, тұ лғ асы бірдей, ал мағ ыналары ә р басқ а сө здер.

Омонимдер мен кө п мағ ыналы сө здердің ө зара жақ ындығ ы бар. Осыдан келіп, кейде оларды бір-бірінен айыру қ иындық қ а соғ ады. Бірақ кө п мағ ыналы сө здерден омонимдерді айырудың қ иындығ ы барлық омонимдерге бірдей қ атысты емес. Мысалы, — ө кпе (ө кпесі қ абыну) деген сө з бен «реніш» деген мағ ынаны білдіретін ө кпе деген сө здін омонимдес сө здер екені бірден ашық аң ғ арылады. Кө п мағ ыналы сө здер ә р тү рлі заттың атауы болғ анмен, олардың арасында қ анда да мағ ыналық жақ ындық, ұ қ састық болады. Ал омоним сө здер арасывда ондай мағ ыналық жақ ындық, ұ қ састық болмайды.

Бас деген сө здің кө п мағ ыналығ ы мен омонимдік мағ ынасын былайша салыстыруғ а болады:

Кө п мағ ыналы сө здер Омоним сө здер

адамның басы таудын басы судың басы адамның басы аяғ ың ды жай бас кө рікті бас

Омоним сө здердің айырық ша бір тү рі есебінде омофондар мен омографтардың сө з тіркестеріндегі орфографиямен, opфоэпиямен қ арым қ атынасын ескермей болмайды.

Омофондар дегеніміз — біркелкі айтылып, тү рліше жазылатын сө здер. Мысалы, Асшы — ac даярлайтын адам. Ащы — қ арсы мағ ынасы — тұ щы. Екеуінің де айтылуы — ашшы. Қ арала — қ арама-қ арсы мағ ынасы — ақ та. Қ apa ала — Қ apamү c пен ақ тү стің аралас келуі; екеуінің айтылуы — қ арала.

Омографтар дегеніміз — біркелкі жазылып, екпіннің алмасып тү суіне байланысты тү рліше айтылатын сө здер. Мысалы: бө лме («ү йдің бө лігі») бө лме (бө л деген етстіктің болымсыз тү рі), mapmna («столдық қ ағ аз салатын жә шігі»), mapmna (тарт деген етістіктің болымсыз тү рі). Жұ п-жү бымен келген осы секілді омографтардың сың арлары айтылуда екпін арқ ылы ажаратылады. Екпін аталғ ан сө здердің зат есім сың арларының соң ғ ы буынына тү седі де, етістік сың арларының бас буынына тү седі.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒