Канттың философиядағы таным мәселесі.

Кант таным мә селелерін жаң аша қ ойды жә не жаң аша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағ ын, шекарасын анық тады: бұ л-субъект пен объектің ара — қ атынасы, ө зара ә рекеті. Субъект жә не объект жө нінде Кантқ а дейінгі таным теориясында ә ң гіме болмады: таным процесінде қ айдағ ы бір абстракты адам кайдағ ы бір абстракты дү ниені қ алай болса солай тануғ а тырысады. Кантқ а дейін тіпті философияда субъект жоғ алып кетті. Субъекті философияғ а енгізген Кант жә не оның ізбасары И. Г. Фихте болды. Адам мен сыртқ ы дү ниенің қ арым-қ атынасында бұ рынғ ы тү сінік бойынша, белсенді рө лді сыртқ ы дү ниедегі қ ұ былыстар атқ арады деп есептелді. Адам санасы, адам («субъект») сыртқ ы дү ниенің ә серін қ абылдаушы ғ ана. Сыртқ ы дү ниенің (Кант ілімінде «объектің ») ә серімен адам ол жө нінде мағ лұ маттар ала алады. Объектпен қ арым-қ атынас жасап, объект субъектіге ә сер еткенше адам санасында ешқ андай мә лімет жоқ («таза тақ та»). Кант осы тү сінікті қ атал сынады. Оның ойынша. объект субъектіге тә уелді: объекті анық тайтын, объект ретінде қ арастыратын субъект. Субъект болмаса объект жоқ.

Таным процесі, - деп атап кө рсетеді неміс философы, жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенді ә рекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің белсенділігі, жасампаздығ ы жө ніндегі идея, сө йтіп, Канттаң бастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, ө зіне қ ажет, ө зін қ ызық тырғ ан объектіні ғ ана таниды. Кант философияда алғ аш рет практика жө нінде мә селе қ ойып, практиканы адамның іс — ә рекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді.

Таным процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін ескерткенде Кант мына жә йтты естерімізге салып отыр: таным процесінде субъект объектіні сырттан жай бақ ылап қ оймайды, оның ішкі қ ұ рылымын, байланыстарын ашады, объектіні ө згертеді.

Кант «таным субъекті» жә не «таным объекті» деген ұ ғ ымдарды жаң аша қ арастырды. Таным субъекті — ө зімен ө зі ө мір сү ретін, дара адам, аралдағ ы Робинзон емес; Ол — басқ а адамдармен ә р алуан қ арым-қ атынаста болатын, ә леуметтік ортада тә рбиеленіп жетілген қ оғ ам ө кілі; таным субъекті — бү кіл қ оғ ам. Субъект бү кіл адамзат игілігіне — мә дениетіне, ғ ылымына, біліміне, техникасына арқ а сү йеді. Таным процесінде, ғ ылымда, философияда қ оғ ам алғ а тартқ ан мә селелер қ ойылып, шешімін табады. Таным объектін де Кант жаң аша тү сінеді: бұ л — бү кіл объективтік реалдылық емес, онымен субъект қ арым-қ атынас жасай алмайды. Объективтік дү ние — шексіз. Таным объекті сол шексіз дү ниенің бір жағ ы, бө лшегі (фрагменті) ғ ана. Сондық тан философиядағ ы дә стү рлі мә селе: «дү ние таныла ма? » деген мә селе — абстракты қ ойылғ ан мә селе. Ол жө ніндегі ә деттегі тү сінікте: «дү ние танылады» деген тұ жырым — абстракты. Дә ұ рысында — «дү ние таныла ма? » — деген сұ рақ қ а: — «Жок, танылмайды» — деп жауап беру орынды. Ә рине, Кант-ғ алым дү ниенің танылатынына кү мә н келтірмейді, бірақ дү ние шексіз болғ андық тан, ол ешкашан да бұ ратала танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейінде де Кантты «агностик» деп айыптау Канттын ұ станымын тү сінбеуден туғ ан. Кант таным процесіне нақ ты, тарихи тұ рғ ыдан карауды талап етеді. Формальды тұ рғ ыдан «дү ние танылмайды» деген пікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінін кү рделілігін, дү ниенің шексіздігін, ал субъект пен объектің тарихи, нақ ты кұ былыстар екендігін тү сінуден туғ ан.

Кант объективтік реалдылық ретіндегі шексіз дү ние мен белгілі бір кезең де таным объектіне айналғ ан нақ ты дү ниені (қ ұ былыстарды) ажыратады. Алғ ашқ ысын «ө зіндік зат» деп атайды; ол жө нінде біздің санамызда нақ ты тү сінік жоқ, біз онымен қ арым-қ атынасқ а енген жоқ пыз. Сондық тан ол дү ние танылмайды. Ал объект — бұ л «біздік зат», бізді қ ызық тырғ ан, біз танығ ымыз келетін дү ние. Объект, сө з жоқ, ерте ме, кеш пе танылады. «Ө зіндік зат» та, дейді Ленин, бү гін танылмағ анмен кейін бара-бара танылады, «біздік затқ а» айналады. Болашақ та қ ойылатын осындай сұ рақ тарғ а жауап ретінде Кант мынаны ескертеді: таным объектері ү немі ө згеріп, кү рделеніп отырады, жаң а объектер пайда болады, бірақ қ ай кезде де ә лі таным объектіне айналмағ ан, сондық тан танылмағ ан «ө зіндік заттар» болады.

Кант философияда тұ ң ғ ыш рет таным ерекшелігі жө ніндегі мә селені қ ойды. Нақ ты таным процесіне кіріспестен бұ рын, дейді Кант, «таным дегеніміз не? », «таным қ алай жү зеге асады? », «танитын кім жә не танылатын не? », «танымның шегі бар ма? » деген сияқ ты мә селелерді шешіп алу керек. Таным процесімен барлық ғ ылымдар айналысады, бірақ жаң ағ ыдай мә селелерді шешу тек философияның ғ ана қ олынан келеді. Ө йткені, философияны таным нә тижесі ғ ана қ ызық тырмайды, сол нә тижеге, яғ ни объект жө ніндегі ақ иқ ат білімге апаратын жол да қ ызық тырады. Философияның гносеологиялық тұ жырымдары басқ а ғ ылымдар ү шін методологиялық нұ сқ ау болып табылады. Сонымен, философия, Канттың ойынша, нақ ты таным процесінен тыс, оғ ан дейін таным жайын, мү мкіндігін анық тап алуы керек. Ұ стазының бұ л идеясын кейін Гегель келеке кылады: «Кант бұ л арада суғ а тү спей тұ рып, суда жү зуді ү йренбек болғ ан схоластка ұ қ сап кеткен» —дейді. Гегель сө зінің де жаны бар: суда жү зуді ү йрену ү шін суғ а тү су керек, ә лденеше рет батып шығ у керек. Сол сияқ ты танымның мә ні, мү мкіндігі таным процесінде ғ ана анық талады. Оғ ан дейін оны қ алай білесің?

Сонымен бірге Канттың ойында да терең мағ ына жатыр: танымның ө зіндік ерекшеліктері бар, таным жайын объект арқ ылы да, субъект арқ ылы да тиянақ ты біліп алу мү мкін емес. Адамғ а салсаң, ол бә рін де танып білгісі келеді, ал бұ л мү мкін емес. Кантқ а дейінгі материалистер танымды сыртқ ы дү ниедегі заттардың айнадағ ыдай бейнесі деп танып, таным жайын сыртқ ы дү ние арқ ылы тү сіндірмек болды. Мұ ндай ә рекеттен бірақ ештең е шық пады. Субъективтік идеалистер, керісінше, таным процесін субъектің іс-ә рекеті деп, ал субъекті «Менге», ойлауғ а, санағ а тең еп, таным мә нін субъект арқ ылы тү сіндіруге тырысты. Бұ дан да нә тиже шық пады. Таным кү рделі кұ былыс болып шық ты.

Кант ілімінде осы кезге дейін мә нін жоймағ ан қ ұ нды идеялар жетерлік. Мына бір идеяғ а назар аударып кө рейік: адам кімге, неге болса да қ ұ рал болмауы керек; керісінше, ө зіне де, басқ ағ а да, қ оғ амғ а да мақ сат болғ андай дә режеге жетуі керек (Қ ара: Кант И. Соч. в 6 т. Т. 4, 4. 1, с. 209-270) Нағ ыз гуманистік, адами идея! Ө кінішке орай, бұ л идея ә лі де еш елде, еш жерде жү зеге аса қ ойғ ан жоқ. Барлық жерде адам ө зін де, басқ аларды да қ ұ рал ретінде пайдаланып келеді жә не басқ ағ а да, қ оғ амғ а да ө зін қ ұ рал етіп пайдалануғ а мү мкіндік беріп келеді.

Бұ рынғ ы кең ес кеністігінде соң ғ ы кезге дейін Кантты дұ рыс тү сініп, орынды бағ алау деген болғ ан жоқ. Кең ес философтары, маркстік-лениндік философияның ө кілдері Канттың алдында ү лкен қ арыздар. Ол жө нінде сө з бола қ алса, еститініміз бір сарын еді: Кант — агностик, Кант — субъективтік идеалист, Кант — дуалист т. т.; Кант танымның ө рісін тарылтып жіберді; тұ тас дү ниені танылатын затқ а жә не танылмайтын затқ а бө ліп тастады; мә н мен қ ұ былыстың арасына ө тпестей шек қ ойды; Кант білімнің, ұ ғ ымнын субъект пен объектің ә р алуан қ арым-қ атынасынан, тә жірибеден туғ анын кө ре тұ ра, априоризмге бой ұ рды, яғ ни, тә жірибеден тыс, тә жірибеден бұ рын пайда болатын білім бар деген пікірге келді; материализм мен идеализмнің арасында ауытқ ып, дә йексіздік танытқ анмен, Кант негізінде субъективтік идеализмді жақ тайды деген сияқ ты алып-қ ашпа пікірлер келтірілетін еді.

Кант ілімінде дү ниенің, ө мірдің қ айшылық ты сипаты терең ашылғ ан. Осының салдарынан таным да қ айшылық қ а, антиномияларғ а кездесіп отырады. Мысалы, дү ние шекті ме, ә лде шексіз бе? Бұ л сұ рақ қ а бір мағ ынада — шекті не шексіз деп — жауап бере алмайсың; шекті де, шексіз де деп жауап беруге тура келеді. Адам қ ашан да дү ниенің шегіне жете алмайды. Сонымен қ атар дү ние шегі бар, шекарасы бар заттардан тұ рады. Басқ аша айтқ анда, дү ниенің шексіздігі шекті заттардың болуымен байланысты. Бірінсіз бірі болмайды, қ арама-қ арсылық тар (шектілік жә не шексіздік) бірін бірі керек етіп тұ рады.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒