Қысқаша ИммануилКант өміріне шолу.

Қ ысқ аша ИммануилКант ө міріне шолу.

ИммануилКант(1724-1804)

Қ арапайым отбасының тү легі, ә кесі теріден ер-тұ рман, жү ген, шідер жасайтын шаруа болғ ан. Канттың гимназияғ а, кейін Кенигсберг университетіне тү сіп, білім алуына Шульц деген пастор қ ол ұ шын берген. Университетте Кант философия мен қ атар жаратылыстану ғ ылымдарын (математиканы, физиканы, астрономияны, географияны жә не меднцинаны) тиянақ ты оқ ып, мең гереді. Белгілі грузин, кең ес философы М. К. Мамардашвилидің жазғ анындай, біз ү шін Канттың ілімімен, ең бектерімен бірге оның ө зі, оның ө мірі — сабақ аларлық. Бір қ ызық жә йт — Канттың ө мірінде, дейді Мамардашвили, назар аударарлық ешқ андай оқ иғ алар болмағ ан деуге болады. Ө мір бойы бір қ алада – Кенигсбергте тұ рғ ан. Шығ ыс Пруссия жерінен ешқ айда шық пағ ан. Басқ а жерлерден оны кө руге, онымен сө йлесуге атақ ты адамдар оғ ан келіп тұ рғ ан (Фихте, Карамзин т. б. ), ал ө зі ешқ айда, ешкімге бармағ ан. Сө йткен адам, оқ ымысты кейін университетте ө не бойы географиядан сабақ беріп, «Физикалық география» деген ү ш томдық ең бек жазғ ан. Еш жерде болмағ ан адам калайша мұ хиттар, тең іздер, кұ рлық тар, таулар, жан — жануарлар жө нінде, ә р тү рлі халық тар, елдер, олардың салт-дә стү рлері, ә дет — ғ ұ рыптары, мә дениеті жө нінде мамандар кү мә н келтірмейтіндей мағ лұ маттар береді?! Ғ ажап емес пе? Канттың не нә рсені болса да кө зімен кө ргендей, сол жерге, сол елге, ө зі арнай барғ андай кө з алдына келтіре алатын, сол жерді, сол елді, сол нә рсені сонда тұ рғ ан адамдардай суреттей алатын ойлау қ абілеті болғ ан. Кант ойлау, киял қ абілеті жө нінде кеп жазды, терең пікірлер айтты. Тектен тек емес екен. Канттың априорлық (латынша аргіогі-бұ рынғ ыдан) ұ ғ ымдар, априорлық тү сінік жө ніндегі ілімі бар: адам санасында тә жірибеден тыс пайда болатын тү сінік.

Кант ө мір бойы ү йленбеген, бала — шағ асы болмағ ан. Бірақ бала оқ ыту, тә рбиелеу жө нінде аса қ ұ нды пікірлерге толы «Педагогика» деген ең бек жазғ ан.

Кант жасынан шалағ ай, ә лсіз, ә лжуаз болып, бала кезінде кө п ауырғ ан. Тума — туысқ андары, кө ршілері «бұ л бала кө п тұ рмайтын шығ ар» деген ойда болғ ан. Жоқ, Кант творчестволық табысқ а толы ұ зақ ғ ұ мыр кешкен; ержеткен соң еш те бір ауырмағ ан. Бұ л кү йге ол ө зінің табандылығ ымен, ең бекқ орлығ ымен, езін-ө зі шынық тырып, жетілдіруімен, қ атаң тә ртіппен (режиммен) жеткен. Ұ зақ жылдар бойы бір мезгілде жатып, бір мезгілде тұ рып, бір мезгілде серуенге шығ уды ә детке айналдырғ ан. Қ ала тұ рғ ындары Канттың аскан ұ кыптылығ ын, дә лдігін ескеріп, ол серуенге шық қ анда, айталық, кешкі сағ ат 5-те, сағ аттарын тү зей бастайтын болғ ан. Кант жө нінде біз: «ол ө зін ө зі жасады» деп айта аламыз.

Канттың ө мірбаянын зерттеушілер оның асқ ан ең бекқ орлығ ын атап кө рсетеді. Кү н сайын (Кант демалыс, мереке кү ндерін білмеген) 10-12 сағ ат студенттерге дә ріс оку жә не ғ ылыммен айналысу Кант ү шін ү йреншікті ә дет болғ ан. Демалғ анда шаршатқ ан бір пә нді (ғ ылымды), мысалы, математиканы қ оя тұ рып, баска пә нмен (логикамен), философиямен, физикамен т. т. мен айналысады екен.

Кант — жан-жақ ты ғ ұ лама. Ол университетте жыл сайын 5-6 паннен сабақ беріп, ә ртү рлі ғ ылым салаларынан кү рделі ең бектер жазғ ан. Ө зінін ерен ең бекқ орлығ ының, дарындылығ ының арқ асында қ арапайым отбасында дү ниеге келген Кант ә лем танығ ан философ, ғ алым, ұ стаз болды, ү ш академияның толық мү шесі болды.

Ә дебиетте Кант шығ армашылығ ын екі кезең ге бө ліп қ арастыру дә стү рге айналды: 1770 жылдарғ а — сыни кезең ге дейінгі (докритический) жә не одан кейінгі сыни кезең (критический период). Алғ ашқ ы кезең де Кант ө з ең бектерінде жаратылыстанушы – ғ алым ретінде танылады жә не объективтік дү ние жө нінде материалистік тұ жырымдар жасайды. Оның ә йгілі бағ дарламалық пікірі мынадай: «мағ ан материяны беріндер, мен одан дү ниені калай қ ұ ру керек екендігін кө рсетейін». Бізді қ оршағ ан дү ние, Канттың пікірінше, адамғ а тә уелсіз ө з алдына объективтік реалдылық ретінде ө мір сү реді. Бұ л, — ә рине, материалистік тү сінік.

Кант ө зінің аспан ә лемінің механикалық заң дарғ а сай табиғ и жолмен пайда болуы жө ніндегі ғ ылыми тұ жырымын «Аспанның жалпы табиғ и тарихы жә не теориясы» (1755) деген ең бегінде жария қ ылады. Аспандағ ы планеталар бір кезде табиғ и жолмен заң ды тү рде пайда болғ ан, бір кезде олар жоқ болуы мү мкін; Кү н де мә ң гі жанып тұ рмайды, тү бі сө неді; табиғ ат қ ұ былыстарына тарихи тұ рғ ыдан қ арау керек деген диалектикалық тұ жырым жасайды. 1754 жылы Кант бір ең бегінде «Жер физикалық тұ рғ ыдан картая ма? » — деген мә селе кө тереді. Кант жаратылыстану саласындағ ы ең бектерімен, дейді Энгельс, метафизикалық кө зқ арасқ а тү ң ғ ыш соқ кы берді. Ағ ылшын философы А. Н. Уайтхед Кант жө нінде: егерде Кант барлық кү ш-жігерін философияғ а жұ мсамағ анда, ол аты ә лемге жайылғ ан ұ лы физик болар еді — деп жазды. (Қ ара: Уайтхед А. Избранные работы по философии. М.: Прогресс, 1990, с. 199)

Кант бірақ ғ ылымда жаратылыстану саласымен шектеліп калмады. Оны қ ызық тырғ ан тағ ы бір ғ ылым саласы философия болды. Философтың ө зінің айтқ аны бар: «ө мір бойы мені екі нә рсе таң дандырумен келеді: тө бемдегі жү лдызды аспан мен бойымдағ ы моральдық заң » (Кант И. Соч. в 6-т. М., «Мысль» 1965 ч. 1. с. 499)

1770 жылдан бастап Канттың шығ армашылық ө мірінің екінші -«сыни» кезең і басталады. Кант философиясын ә дебиетте сыни философия деп атайды. Ә ң гіме неміс ойшылының ө зіне дейінгі болмаса ө з заманындағ ы философтарды, философиялық кө зқ арасты сынауы жө нінде емес: Кант теориялық жә не практикалык зердені, таным теориясын, адам санасында орын алып келе жатқ ан тү сініктерді, бә рін де танып білуге болады деген оптимистік кө зқ арасты талдап, сын елегінен ө ткізеді. Осы екінші кезең де Кант ө зінің философиялық жү йесін қ ұ рағ ан атақ ты сыни кітаптарын жазады: «Таза зердеге сын» (1781), «Практикалық зердеге сын» (1788) жә не «Пікір кабілеттеріне сын» (1790).

Кант ғ ылымда ғ ана емес, философия саласында да іргелі жаң алық тар ашты, ө зі айтқ андай, «коперниктік тө ң керіс» жасады. Бұ лай деп мә лімдеуге оның толық қ ұ қ ы болды.

⇐ Предыдущая 123 4 Следующая ⇒