Қайта өрлеу дәуірінің философиясы

Стр 1 из 4Следующая ⇒

Қ аралатын мә селелер:

Қ айта ө рлеу дә уірі философиясы жә не мә дениетінің пайда болуының алғ ы шарттары.

Гуманизм, неоплатонизм, натурфилософия - қ айта ө рлеу дә уірі философиясының бағ ыты ретінде.

Қ айта ө рлеу дә уірінің саяси-ә леуметтік философиясы.

Жаң а заман философиясының негізгі сипаттамасы.

Ф. Бэкон: индуктивтік ә дісті дайындау.

Р. Декарт: «Ойлаймын, яғ ни ө мір сү ремін». Ғ ылыми ә діс идеясы.

Лейбниц философиясы. Монадалар туралы ілім.

XV ғ асырдың аяғ ында ө ндірістің, сауданың, ә скери қ ұ ралдың жедел қ арқ ынмен ө суі техниканың, табиғ аттану ғ ылымдарының, математиканың, механиканың дамуына себепші болды. Ал, қ оғ амдық ө мірде қ алыптасқ ан бұ л жайлар схоластикалық ой-пікірлерден тазарып, таза табиғ аттану ғ ылымдары тұ рғ ысынан ә лемдік процестерді жә не адам табиғ атын тү сініп- білуге жол ашты. Адамдардың ө мірі мен іс-ә рекеттері тікелей бағ ынышты табиғ ат заң дылық тарын танып-білуге барлық ғ ылымдарғ а тә н универсалдық (ә мбебаптық ) тә сілдің маң ызы зор деп есептелініп, сондай ә мбебаптық тә сілретінде кө бінесе логикалық ойғ а жә не тә жірибеге сү йенген математикалық, кейінірек механикалық тә сіл ұ сынылды.

Қ айта ө рлеу кезең і философияның гуманистік сарында болуына католиктік шіркеудің рухани қ ыспағ ынан қ ұ тылуғ а ұ мтылғ ан адамдардың еркіндік, бостандық туралы идеялары ық пал жасады. Жалпы алғ анда қ айта ө рлеу философиясы негізгі ү ш бағ ытта дамыды. Біріншісі (Н. Кузанский, Пикоделла, Мирандолла, Леонардо да Винчи т. б. ) адамның еркін, бостандығ ын ө здерінің философиялық ілімдерінің негізгі ө зегі етіп қ абылдап рухани ө мірде, мә дениетте гуманизм деген бағ ытты дү ниеге ә келсе, екіншісі - (Н. Макиавелли, Томас Мор, Томазо Кампанелла) адам бостандығ ын жү зеге асыруғ а кедергі болып отырғ ан қ оғ амдық қ ұ рылысты сынап, утопиялық -социалистік идеяғ а бой ұ рса, ү шіншісі - (Н. Коперник, Д. Бруно, Г. Галилей) табиғ аттану ғ ылымдарының жетістіктеріне сү йене отырып, христиан дінінің ә лемнің пайда болуы жә не оның қ ұ рылысы туралы іліміне сә йкес келмейтін, табиғ ат қ ұ былыстарын ө з заң дылық тарына сү йеніп тү сіндіруге болатын кө зқ арастың дамуына ү лкен ә сер еткен революциялық жаң алық тар ашты.

Схоластикалық философиядан гуманистік идеяғ а толы философиялық кө зқ арасқ а жол ашқ ан неміс ойшылы Николай Кузанский шын аты-жө ні Николай Кребс (1401-1464 ж. ) болды. Негізгі ең бектері: «Мү мкіндіктің болмысы туралы», «Жер шарының айналуы туралы», «Қ ұ дайдың кө ріпкелдігі туралы» т. б. Кузанский пікірі бойынша, ә лем қ арама-қ арсы заттардан тұ рады жә не олар, математикадағ ы тең деудің екі жағ ындағ ы мү шелерінің бір- біріне ө те алатыны сияқ ты, бір-біріне ауысып отырады. Ауысқ ан қ арама-қ арсылық тардың тең есуі тек қ ұ дайғ а ғ ана тә н. Жалпы алғ анда материалдық денелер қ ұ дай жаратқ аннан кейін ө з заң дылық тары бойынша дамып ө згеріп отыратын болғ андық тан, оларды танып білуге болады. Бұ л ретте адамдарғ а математикалық тә сіл мен тә жірибе кө мектеседі. Кез келген теориялар мен концепцияларды тә жірибеде дә лелдеуге, не болмаса теріске шығ аруғ а болады. Адамдар да заттар сияқ ты микрокосмосқ а жатады жә не ол қ ұ дайдың кө рінісі болып табылады. Бірақ ө зінің ақ ыл-ойының, іс-ә рекетінің арқ асында қ ұ даймен қ атар тұ рады. Осыдан келіп, «адам дегеніміз оның ақ ыл-ойы» - деп тұ жырымдады. Ақ ыл-ойды табиғ аттың заң дылық тарын білу арқ ылы ү здіксіз толық тырып отыру қ ажет.

Гуманистік ойды қ алыптастырып, оны жалпы адамзаттық мә дени қ ұ былысқ а айналдыруда Италияның ұ лы суретшісі, табиғ ат зерттеуші ғ алым, кө рнекті философ Леонардо да Винчидің (1452-1519 ж. ж. ) қ осқ ан ү лесі ө те зор болды. Да Винчидің философиясы беделдіктің ә серінен бас тартып, тә жірибеге, адамның ақ ыл-ойының кү шіне сену негізінде табиғ аттың бірлігін адамзат мә дениетінің ө міршең дігін дә ріптеумен ерекшеленеді. Ол осы тұ рғ ыдан ортағ асырлық схоластиканы сынғ а алып, оны софистика сияқ ты пайдасы жоқ ілім деп есептеді. Жалпы алғ анда Да Винчи «философиялық тас» іздестірудің ө зі пайда бермейтін іс, себебі табиғ ат қ ұ дайдың заң джылығ ына емес, ө зінің қ ажеттілік заң ына бағ ынады да, ү здіксіз ө згерісте, даму ү стінде деп тұ жырымдайды. Мысалы, белгілі бір жағ дайда су буғ а, бу мұ зғ а, мұ з қ айтадан суғ а айналады.

Да Винчи Ә л-Фраби мен Ибн Руштың «екі ұ дай ақ иқ ат» теорияларына қ арсы болды. Оның ойынша, діни ақ иқ ат деген жоқ, себебі қ ұ дайдың ө зі де жоқ, шын ақ иқ ат - тек ғ ылыми ақ иқ ат қ ана. Ғ ылымда табысқ а жетудің бірден-бір жолы - математика тә сілі мен тә жірибе. Жаллпы ғ ылыми жетістіктердің қ ұ ндылығ ы олардың практикада қ олданылуғ а мү мкіндігінің болуымен айқ ындалады. Осы тұ рғ ыдан ол механикағ а аса зор кө ң іл бө ліп, ө зі осы айтылғ ан қ ағ идалар негізінде кө птеген инженерлік идеяларды жү зеге асыруғ а тырысты (парашют, ұ шатын қ анат, тоқ ыма станогі т. б. )

Да Винчи алғ ашқ ылардың бірі болып сурет ө нері саласында сынның мазмұ ны туралы пікір айтып, эстетикалық талғ амның қ алыптасуына ү лкен ә сер етті.

Адам - еркін, бостандығ ын жү зеге асыруда қ оғ амның мемлекеттік рө лін кө рсететін ағ ымдардың ішінде ерекше орын алатын италияндық саяси қ айраткер жә не тарихшы Николай Макиавеллидің (1469-1527 ж. ж. ) ілімі еді. Негізгі шығ армалары: «Билеуші жә не Тит Ливидің бірінші декадасытуралы пікірлер», «олардың принциптері» (қ ағ идалары)т. б. Макиавелли Тит Ливидің шығ армалары негізінде саяси іс-ә рекет тә ртібін жү йелеп, христиандық қ а дейінгі Рим империясының этикасымен кү шін дә ріптейді. Мемлекеттің қ айсысы болса да, римдіктердің кү ші мен ұ лылығ ы сияқ ты қ асиетке ие болуы ү шін, ө з іс- ә рекеттерінде дұ рыс деп тапқ ан тиісті шараларды қ олданулары қ ажет. Ал бұ л жолда ә дептілік қ ағ идалары мен азаматтық бостандық ығ ыстырылып, ескерілмей қ алса, онда тұ рғ ан ештең е де жоқ, билеуші оғ ан кө ң іл бө лмеуі керек. Макиавеллидің бұ л ілімі «макиавелизм»деп аталып кеткен, саясатта ө з мақ сатың а қ алай жетсең де дұ рыс деген қ ағ иданың қ алыптасуына ә кеп соқ ты.

СОл кездегі қ оғ амның халық тың ә леуметтік талап-сұ раныстарын шеше алмауы негізінде утопистік (қ иялы) социалистік идеялар пайда болды. Томас Мор (1478-1535 ж. ж. ) «Утопия», Томаза Компанелле (1568-1639 ж. ж. ) «Кү н дала» атты шығ армаларында «беймә лім жерде», «кү н қ алада» ә ділетті қ оғ ам орнағ ан, оларда байлар да, кедейлер де жоқ, бұ л мемлекеттерде меншік иесі - қ оғ ам, ал жеке адамдар сол қ оғ амның мү шелері ретінде ең бек нә тижелерін тең бө ліседі, оларда билеушілер де, қ арапайым адамдар да заң алдында тең жә не олар ә р тү рлі діндерге дә йектілікпен қ арайды. Бірақ, діндерде ө ндірістік процестерге кесел келтіретіндей ә ртү рлі тыйым салатын қ ағ идалар аз болуы керек. Жастарды тә рбиелеу ісі қ оғ амның қ олында болады, ал оларды дінбасылар басқ арады.

Т. Мор мен Т. Компанелланың идеалды мемлекет пен қ оғ ам туралы пікірлері ә лжуаздығ ына, қ иялилығ ына қ арамастан кейінгі социалистік ілімдердің қ алыптасуына ә сер етті.

Ә лемдегі процестерді ө з заң дылық тарына сү йеніп, тү сіндіруге бағ ытталғ ан Н. Коперниктің (1473-1543 ж. ж. ) негізгі ең бегі - «Аспан денелерінің айналуы туралы» ә лемнің кү н орталық жаратылысы қ ағ идасының негізінде Джордано Бруноның (1548- 1600ж. ж. ) философиялық кө зқ арастары қ алыптасты. Негізгі ең бектері: «Себептілік, бастама жә не біртұ тастық туралы», «Ә лемнің жә не заттардың шексіздігі туралы», т. б.

Бруноның пікірінше, табиғ аттан тыс ешқ андай кү ш жоқ. Ол кең істікте де, уақ ытта да шексіз, ал қ озғ алыс оның ө мір сү ру тә ілі. Табиғ ат ө з заң дылығ ымен ө мір сү реді. Ә лем мен қ ұ дай бір. Ә лем - универсум (ә мбебап бастама), жалғ ыз ғ ана мә нділік. Сондық тан ол мә ң гі жә не ө згермейді. Ал ә лемге кіретін денелер сансыз кө п, олар ү здіксіз қ арапайым жә не ө згерісте болады. Барлық заттар ө шпейтін, мә ң гі, қ озғ алыста бө лшектерден тұ рады. Оларды Бруно - монада деп атады. Монаданың материалдық денелерге ғ ана емес, психикағ а да қ атысы бар. Ал психикалық қ ұ былыс барлық заттарғ а тә н болғ андық тан ә лемде жансыз денелер жоқ. Осыдан келіп Бруно ә лемде шексіз жә не сансыз кө п тіршілік тү рлері болуы ә бден ық тимал деген тұ жырым жасайды. Бруноның кө зқ арасынан жү йеленген тү рде қ олданылғ ан Демокрит пен Гераклиттің ілімдерінің ық палын байқ аймыз.

Жалпы алғ анда, қ айта ө рлеу философиясы антика философиясындағ ы гуманистік дә стү рді, ортағ асырлық шығ ыс мә дениетінің алдың ғ ы қ атарлы ойларын ө з заманының талап- тілегінің қ ажетіне жаратып, жаң а заман ғ ылыми кө зқ арасының қ алыптасуына зор ық пал етті. Ө ндірістік тә сіл мен қ ұ ралдардың жедел қ арқ ынмен дамуына байланысты, қ алыптаса бастағ ан қ оғ амның жаң а талап, сұ раныстарын қ амтамасыз етуге ескі схоластикалық ілім мен діни кө зқ арастар кедергі болды. Жаң а заманғ а жаң а ғ ылыми жаң алық тар, жаң аша дү ниетанымдық кө зқ арастар керек еді. Осы себептен ғ ылымның пайдалы деп табылғ ан жаң а салалары тез дами бастады. Гидростатика, механика, геометрия, т. б. ғ ылымдар саласында қ ол жеткен табиғ аттану, философия ғ ылымдарына ү лкен ә сер етіп, философияда механистік кө зқ арасты жә не метафизикалық ойлау тә сілін қ алыптастырды. Тіпті қ оғ амдық ө мірді де, адам табиғ атын механика тұ рғ ысынан қ арастыру ә детке айналды. Философияда механикалық, метафизикалық кө зқ арастың қ алыптасуына зор ү лес қ осқ ан ойшыл - ағ ылшын философиясының негізгі ө кілі, ғ ылыми зерттеудің индуктивтік тә сілінің негізін қ алаушы Френсис Бэкон (1561-1626 ж. ж. ) еді. Негізгі ең бектері: «Ғ ылымдар табысы», «Жаң а органон», «Жаң а атлантида» т. б. Бэконның ілімінше, адамның негізгі мақ саты - табиғ ат кү штерін игеру. Табиғ аттың сырын, заң дылық тарын білген адам оларды ө з қ ажетіне жарата алады, ал табиғ атты материяны қ арастыру арқ ылы тү сінуге болады. Материяның қ асиеттері кө п, солардың ішіндегі негізгісі - қ озғ алыс. Қ озғ алыс материяның кең істіктегі орын ауыстыру ғ ылымдары тә сілмен қ абылдап білуге болатын денелер ғ ана, ал жан, рух т. б. ғ ылыми тұ рғ ыдан танып-білуге болмайтын болғ андық тан - нақ ты шындық қ а жатпайды. Табиғ атты нақ ты танып-білу негізінде мә дени ө мірді мақ саттылық пен ө згерту адамзаттың негізгі мақ саттарының бірі. Бұ л жолда адамдар ә р нә рсеге сеніп - табынушылық , жалғ ан эксперимент екендерін тү сінулері керек. Ал танымның жалғ ыз ғ ана дұ рыс тә сілі - индукция. Бэконның тү сінігінше зерттелетін заттардың қ асиеттері ешуақ ытта ө згермейді жә не олар бір- бірімен байланыста болмайды.

Дін мен ғ ылым бір-біріне кедергі жасамай, ә рқ айсысы ө з жолымен ақ иқ атқ а жетулеріне болады.

Томас Гоббс (1588-1679 ж. ж. ) Бэконның ілімін жалғ астырушы жә не бір жү йеге тү сіруші. Ол механикалық тә сіл арқ ылы ә лемдік қ ұ былыстармен қ атар таным процесінде, қ оғ амдық қ ұ былыстарды да қ арастырып, жү йеленген механикалық кө зқ арастың негізін қ алады. Негізгі ең бектері: «Адамзат туралы философиялық бастапқ ы негіздеме», «Левиафан - материя, форма, мемлекеттік, діни жә не азаматтық билік».

Гоббстың пікірінше, объективтік шындық дегеніміз денелер жиынтығ ы. Материя мен дене синонимдер. Бейзаттық қ ұ былыстар болмайды.

Денелер кең істікте кө сіледі жә не салыстырмалы қ озғ алыста болады. Олар тү йсіктер арқ ылы қ абылданып, санамызда ұ ғ ымдар қ алыптастырады. Материя, денелер, ө здерінің геометриялық сипаттары арқ ылы ажыратылады. Сондық тан, геометрия ең басты ғ ылыми ойлау тә сілі. Ойлау дегеніміздің ө зі - есептеу, математикалық амалдардың жиынтығ ы.

Барлық денелер, ә лем себептілікке байланысты болғ андық танжігер де себептілікке бағ ынышты. Ал жігер мен бостандық адам табиғ атының нә тижесі болғ андық тан, қ ажеттілікке байланысты еркін бола алады. Алғ ашқ ы қ ауым кезінде адамның табиғ аты ө зін- ө зі сақ тау, лә ззатқ а ұ мтылу сияқ ты эгоизмге негізделген қ ажеттіліктен туатын еді де, қ алыптасқ ан ә леуметтікжағ дайғ а қ арап ө з іс-ә рекетін ерікті тү рде таң дайтын. Ал ә рқ айсысының еріктері бір-біріне қ арама-қ айшы келгендіктен, сол кездегі адамдардың табиғ и кө рінісі барлығ ының барлығ ына кү ресі болатын.

Джон Локк (1632-1704 ж. ж. ) ағ ылшын философы, психологі, педагогі. Негізгі ең бектері: «Адамның ақ ыл-ойы туралы тә жірибе»т. б. Таным концепциясын психологиялық теория тұ рғ ысынан негіздеп, психологияның ғ ылым ретінде қ алыптасуына жол ашты. Егер Бэкон білім-тә жірибеден шығ ады десе, Локк оғ анқ осымша тә жірибенің ө зі сезімдік тү йсінулер арқ ылық алыптасқ ан деді. Локктың танымтеориясы негізінен ү ш қ ағ идадан тұ рады:

1. адамда «туа біткен идеялардың » болуы мү мкін емес, себебі идеялардың ө зі тә жірибе арқ ылы пайда болады;

2. адамның дү ниеге келгенкездегі ақ ыл-ойыештең е жазылмағ ан таза тақ та немесе «ақ қ ағ аз» сияқ ты, ло тек тә жірибе арқ ылы мазмұ нғ а толады.

3. ақ ыл-ойда тек сезімдік тү йсіктер арқ ылы қ абылданғ ан мә ліметтерден басқ а ештең е жоқ, себебі дү ниеге шығ атын терезе - тү йсік.

Психиканың қ алай қ алыптасқ анын тү сіндіру мақ сатында Локк идеялардың екі тү рін қ арастырады. Олар: бірінші сапалы идеялар жә не екінші сапалы идеялар. Бірінші сапалы идеяларғ а дененің тү р, сан, орын, қ озғ алыс, тыныштық т. б. сол сияқ ты қ асиеттері жатады, біз оларды шындығ ында қ андай болса, тура сол кү йінде қ абылдаймыз. Ал екінші сапалы идеяларғ а денелердің иіс, бояу, дә м т. б. сол сияқ ты қ асиеттері жатады, оларды біз субъективтік тұ рғ ыдан қ абылдаймыз. Осы екі сапалы идеялардың тү йсіктерге ә сер етуі арқ асында біздің санамызда екі тү рлі ұ ғ ымдар мен пайымдаулар қ алыптасады. Біріншісі - кү рделі пайымдаулар ұ ғ ымдар. Олар тек тә жірибе арқ ылы қ алыптасады да, ой белсенділігін талап етеді. Осы негізде ғ ылымдар дамиды. Ал екіншісі - сыртқ ы денелердің тү йсіктерге ә сер етуінен, не болмаса рефлексия арқ ылы пайда болғ ан қ арапайым ұ ғ ымдар, пайымдаулар.

Ақ иқ ат дегеніміз, Локктың пікірінше, идеялардың ө зара сә йкес келуі (ұ ғ ымдардың, пайымдаулардың «бірінші», «екінші» идеяларғ а) жә не кө пшіліктің ө зара келісімі.

Адамның қ уанышын тудыратын жә не кү шінө сіретін істің барлығ ы - игілік, ал оғ ан қ арама-қ арсы іс-ә рекет бақ ытсыздық. Ең жоғ ары заң, адамды қ уанышқ а бө лейтін болғ андық тан ең басты игілік болады. Локк мемлекет туралы ілімінде халық тың егемендігі негізінде қ алыптасқ ан конституциялық монархияны жақ тайды. Мемлекет билікті бө лу (заң шығ ару, атқ арушы жә не сот биліктері) арқ ылы ә леуметтік топтарғ а бостандық жә не қ ұ қ ық тық тең дікті сақ тауғ а кепілдік жасауы тиіс.

Қ орыта айтқ анда, Бэкон, Гоббс, Локктың ілімдері механикалық метафизикалық философияның іргетасын қ алап, ғ ылыми зерттеудің индуктивтік жә не геометриялық тә сілдерін ә мбебап (универсалдық ) тә сілдер дә режесіне дейін кө теріп ө зінен кейінгі ғ ұ лама ойшылдарғ а ү лкен ә сер етті.

Англияда философияда «идеалистік сенсуализм» деп аталып кеткен бағ ыт қ алыптасты. Оның ірге тасын Дж. Беркли жә не Д. Юм деген ойшылдар қ алады.

Беркли Джордж (1684-1753 жж) ағ ылшын философы. Негізгі ең бегі: «Танымның бастамасы туралы трактат».

Берклидің ілімі бойынша «жалпы материя» деген бос сө з. Ү шбұ рыш деген жалпы ұ ғ ымның дү ниеде болмайтыны сияқ ты, «жалпы материя» да болмайды. Ал жеке материялдық денелер қ ұ дайдың ойында идея ретінде ө мір сү реді. Олай болса, шынайы ө мір сү ретін заттар емес, рухтың, жанның жә не «меннің » тү пнегіздері. Адамдар ү шін нағ ыз объективтік шындық - біздің санамыздағ ы қ ұ діреттің белгісі - «еске алу». Демек, жеке денелердің ө мір сү руі дегеніміз, олардың тү йсіктер арқ ылы қ абылдануы арқ асында «меннің » идеяларына айнала алуы. Қ озғ алыс деп жү ргеніміз - қ ұ дайдың ү здіксіз белсенділігі. Кең істік пен уақ ыт та сезімдік «еске алудың » бір тү бірлері. Мысалы, уақ ыт - тү йсіктердің бірінің соң ынан бірінің ауысып отыру дә йектігі. «Меннің » жойылуымен бірге бұ л аталғ ан қ ұ былыстар мен денелердің жойылмайтын себебі, ө зіндік «меннен» басқ а «бө тен меннің » болуы.

Таным процесінде БЕркли басты рө лді «тікелей сезімге» береді. Ол - сезімдік тә жірибенің нә тижесі, ал сезімдік тә жірибенің ө зі санамыздағ ы қ ұ діреттің белгісі - «еске алудың » жиынтығ ы. Сө йтіп, «тікелей сезім» арқ ылы қ алыптасқ ан ұ ғ ымдар объективтік шың дық тың субъективтік кескіні емес, тү йсіктердің «еске алудың » жиынтығ ы. Демек, біздің танып-білі жү ргеніміз нақ ты денелердің ө зі емес, тү йсіктердің жиынтығ ы ғ ана екен.

Берклидің ілімін ә рі қ арай жалғ астырғ ан, тарихшы, дипломат, философ, ағ ылшын ағ артушылық кезең інің кө рнекті ө кілі Давид Юм (1711-1776 жж) болды. Негізгі ең бектері: «Адамның ақ ыл-ойы туралы зерттеулер», «Діннің табиғ и тарихы», «Табиғ и дін туралы пікірлер», т. б.

Юм ешқ андай тү пнегізді мойындамайды. Себебі, лол ү шін шын мә ніндегі тү пнегіз емес, идея ғ ана. Ал идеяны тудыру ү шін объективтік шындық та ө здеріне сә йкес келетін заттардың болуы міндет емес. Тү пнегіз идеясы сезім мү шелерімен тә жірибе арқ ылы алынғ ан деректерді кө бейту, азайту, байланыстыру сияқ ты ой кү шінің қ абілеті арқ ылы қ алыптасады. Мысалы, қ ұ дай идеясы адамдарғ а тә н ақ ыл, данышпандық, қ айырымдылық, кө регенділік т. б. с. с қ абілеттіерді жинап, оларды адамның ө зінен тыстатып, табиғ атта жоқ қ ұ былысқ а телуінен пайда болады. Тә жірибенің ө зі Юмның тү сінігінше, себептері белгісіз жә не тү сінуге болмайтын «ә серлердің ү здіксіз қ имылы». Ал фактілердің себептері мен салдарын қ айталанып қ ойылғ ан тә жірибе жә не ө з алдына дербестігін «ойлауғ а ә деттену» арқ ылы танып-білуге болады. Бұ л жерде «ойлауғ а ә деттену» - ө зіне себептілік инстинктінің кө мегінің арқ асында, себептілік заң ы ретінде ө мір сү ретін қ ұ былыс. Демек, Юм объективті себептілікті жоқ қ а шығ ара отырып, сезім «ә селерінен» туындағ ан идеяларды субъективтік себептілік ретінде мойындайды. Себептілік заң ы тек қ ана жү ргізіліп жатқ ан тә жірибе шең берінде ү стемдік ете алады, ал оны тә жірибелік деректерден транценденттік идеяларғ а таратуғ а болмайды. Таным процесінің ең басты мақ саты - тә жірибе арқ ылы айқ ындалғ ан табиғ и қ ұ былыстардың себептерін жиынтық тап, олардан туындайтын кө птеген салдарды сан жағ ынан аз жалпы себептерге бағ ындыру.

Адамдардың іс-ә рекетінің негізінде себептілік жатыр. Бұ л себептіліктер біздің табиғ и қ алыптасуларымыз, сұ раныстарымыз жә не қ ұ марлығ ымыздың негізінде қ алыптасады. Ал ақ ыл-ой себептіліктің негізі бола алмайды, демек ол ешқ андай іс-ә рекет туғ ызбайды. Ол тек қ ана ақ иқ ат пен жалғ андық, табиғ илық пен жасандылық туралы ой сараптап, олардың орталарын ажырата білуге ү йретеді.

Юм осы уақ ытқ а дейін айтып келгендей «агностик», «скептик» емес, биологиялық антропологиялық тұ рғ ыдан философиялық рационалистік бағ ытқ а қ арсы шық қ ан реалист.

Егер ағ ылшын философтары білімді тек сезімдік тү йсіну арқ ылы алуғ а болады деп есептесе, француз ғ алымы жә не философы Рене Декарт (1596-1650жж) ақ ыл-ойды таным процесінде бірінші орынғ а қ ойып, тә жірибенің рө лін сол ақ ыл-ойдың мә ліметтерімен тексеретін қ арапайым практикағ а дейін тү сіреді. Негізгі ең бектері: «Тә сіл туралы ойлар», «Бірінші философия туралы метафизикалық олар», «Философия бастамасы» т. б.

Декарттың философиясы ө з бастамасын «кү мә ндану» қ ағ идасынан алады. Ол дә стү рлі қ алыптасқ ан пікірлерге де, сезімдік танымның ақ иқ аттығ ына да кү мә нданады. Нағ ыз шындық - «кү мә ндануды» ойлаудың қ абілеті деп мойындау. Оның «Мен ойлаймын, олай болса, ө мір сү ремін» деген қ ағ идасы тө мендегідей тұ жырым жасауғ а мү мкіндік береді: біріншіден, ол танымның негізін объективтік шындық тан іздемейді, керісінше таным процесінің ө зінен табуғ а ұ мтылады; екіншіден, бұ л қ ағ ида оны мә нділіктің субстанциясы (тү пнегізі) бар екенін мойындауғ а итермелейді.

Декарттың пікірінше бір мезгілде, бір-бірінетә уелсіз, бірақ байланысты рухани тү пнегізбен (қ ұ дай) қ атар, материалдық тү пнегіз де (табиғ ат) ө мір сү реді. Рухани тү пнегіздің ажырамас ең басты атрибуты - кең істікте кө сілуі.

Декарттың философиясы артында ө зіндік із қ алдырғ ан, соны идеяларымен кейінгі философиялық ағ ымдарғ а ық пал етіп, адамдарды басқ аша ойлау арқ ылы, қ азіргі техниканы жасауғ а мү мкіндік туғ ызды.

Спиноза Бенедикт (1632-1677 жж) нидерланд философы. Негізгі ең бектері: «Діни- саяси толғ ау», «Декарт философиясының қ ағ идалары», «этика» т. б.

Спинозаның ілімі бойынша, барлық материалдық денелер мен қ ұ былыстарды біріктіретін ұ ғ ым ол - субстанция (тү пнегіз). Қ ұ дай, табиғ ат, ә лем, тү пнегіз біртектес, бірреттегі тү сініктер, синонимдер. Тү пнегізге сансыз кө п атрибуттар (ең басты қ асиеттер) тә н. Солардың ішіндегі ең маң ыздылары кең істікте кө сілу мен ойлау. Тү пнегізді ешкім қ ұ дай да, табиғ ат та жаратпайды, ол ө зінің ө зінен пайда болуына себепкер (саша зиі). Тү пнегіздің атрибуттары модустарды дү ниеге ә келеді. Олардың ө здері екі тү рлі болады. Біріншісі, тү пнегіздің атрибуттарынан тікелей туындағ ан модустар. Бұ лардың ө зі атрибуттарының табиғ атына қ арай: а) кең істікте кө сілу атрибутынан - қ озғ алыс жә не тыныштық модустары; б) ойлау атрибутынан - ақ ыл-ой жә не жігер модустары, болып бө лінеді. Екіншісі, ә лемдегі жеке денелер - модустар. ә лемтү пнегізбен пара-пар болғ андық тан, бұ л модустар - тү пнегіздің (ә лемнің ) жеке денелер арқ ылыкө рінуі. ә лем универсум (ә мбебап жалпы ұ ғ ым) ретінде мә ң гі жә не ө згермейді. Ал оғ ан кіретін жеке денелер ү здіксіз ө згерісте, қ озғ алыста болады. ө згермейтін, қ озғ алмайтын ә леммен ү здіксіз ө згерісте, қ озғ алыста болатын жеке денелердің арасындағ ы байланыс қ озғ алыс модустары арқ ылы жү зеге асады.

Спинозаның ілімі бойынша, тек денелер ғ ана модустер емес, сонымен бірге идеялар да - модустар. Олай болса адамдар ө з мү мкіндіктерін, жә не табиғ аттың заң дылық тарын, сырын неғ ұ рлым кө бірек білсе, соғ ұ рлым ол ө зі ү шін ә дептілік қ ағ идаларын белгілеп, пайдасызіс-ә рекеттерден аулақ болып, қ ұ дайдың мә нін тү сінугежақ ындар еді. Ал қ ұ дайды жақ сырақ тү сінген сайын, оны кө бірек сү йеміз. Осындай қ ұ дайғ а дегенсү йіспеншілік те - біздің игілігіміз. Адамдар ө зін туғ аннан еріктімін деп есептейді, шындығ ында олар ерікті емес. Ө йткені олардың іс-ә рекеттері себептілікке бағ ынады. Бұ л заң дылық ты білмегеннен кейін, олар ө здерін еріктіміз деп ойлайды.

Қ ұ дайдың (тү пнегіздің, табиғ аттың, ә лемнің ) мә нін, мазмұ нын, табиғ атын тү сіну тек математикалық тә сілді қ олданғ ан ғ ылымдардың ісі, ал дінге келетін болсақ, оның қ ұ дай туралы айтқ ан пікірлері қ ате. Жалпы алғ анда діннің шығ уына екі турлі себептер ә сер еткен. Олар: 1) адамдардың табиғ аттың ө знен табиғ аттағ ы қ ұ былыстардың себептерін тү сіндіре алмауы, жә не 2) олардың табиғ аттың дү лей кү штерінің алдындағ ы қ орқ ынышы.

Бірақ, Спинозаның пікірінше, дін халық ты уыстан шығ армай ұ стап тұ ру жә не қ оғ амда тә ртіп орнату ү шін қ ажет.

http: //referatikz. ru/load/aza_sha_referattar/filosofija/ajta_rleu_d_uirini_filosofijasy/7-1-0-233

12 3 4 Следующая ⇒