Главная

Контакты

Случайная статья

• Автоматизация
• Антропология
• Археология
• Архитектура
• Биология
• Ботаника
• Бухгалтерия
• Военная наука
• Генетика
• География
• Геология
• Демография
• Деревообработка
• Журналистика
• Зоология
• Изобретательство
• Информатика
• Искусство
• История
• Кинематография
• Компьютеризация
• Косметика
• Кулинария
• Культура
• Лексикология
• Лингвистика
• Литература
• Логика
• Маркетинг
• Математика
• Материаловедение
• Медицина
• Менеджмент
• Металлургия
• Метрология
• Механика
• Музыка
• Науковедение
• Образование
• Охрана Труда
• Педагогика
• Полиграфия
• Политология
• Право
• Предпринимательство
• Приборостроение
• Программирование
• Производство
• Промышленность
• Психология
• Радиосвязь
• Религия
• Риторика
• Социология
• Спорт
• Стандартизация
• Статистика
• Строительство
• Технологии
• Торговля
• Транспорт
• Фармакология
• Физика
• Физиология
• Философия
• Финансы
• Химия
• Хозяйство
• Черчение
• Экология
• Экономика
• Электроника
• Электротехника
• Энергетика

Сөздің негізгі жасалу жолдары – Основные пути образования

Сө здер:

-морфологиялық;

-лексикалық – морфологиялық;

-морфологиялық – синтаксистік;

-лексикалық – семантикалық жолдар арқ ылы жасалады.

Екі тілде де сө здің морфологиялық жасалу жолдары жиі кездеседі. Орыс тілінде морфологиялық жасалу жолдары бірнеше тү рге бө лінеді: жалғ аусыз.

Мысалы: сухой – сушь,

             кричать – крик.

Қ азақ тіліне қ арағ анда орыс тілінде жұ рнақ қ осылу арқ ылы жасалатын сө здер жиі кездеседі. Орыс тілінде адамнвң мамандығ ына, кә сібіне байланысты жұ рнақ тар легі мол: -чик, -щик, -тель, ник, -ст, -ач, -ак, -ец, -як, -ик,

Қ азақ жә не орыс тілдерінде сө здің морфологиялық қ ұ рамында ортақ ұ қ састық тар кө п. Екі тілде де морфология сө здің мағ ыналары мен қ ызметтерін талдайды, сө здің тү рлі ө згерістерге тү сіп, ә р тү рлі қ ызмет атқ аратынын зерттейді.

Қ азақ жә не орыс тілінде морфологиялық қ ұ рылым орны мен қ ұ рылысына қ арай мынадай міндеттерден тұ рады:

Орыс тіліндегі кө п мағ ыналы қ осымша морфемалардың шығ уымен сипатталады.

Олар граматикалық кө п мағ ыналы қ осымша морфема арқ ылы орыс тіліндегі кө п тү рлілік шығ у тегімен ажыратылады. Қ азақ тіліндегі барлық қ осымша морфемалар ө зінің қ ұ рамына байланысты: бү р тү рлі, стандартты фонетикалық нұ сқ ада болады. Қ осымша морфема тек қ ана ілік септігінде болады.

Орыс тіліндегі тү бір морфемаларғ а ү ш немесе одан да кө п жұ рнақ тардың жалғ ануы мү мкін.

Мысалы: за-бо-ле-ва-ние

Қ азақ тілінің орыс тілінен айырмашылығ ы қ осымша морфемалық омонимдер жоқ, ә рбір септік жалғ ауының ө зіне қ атысты қ осымшалары ғ ана бар. Орыс тіліндегі септік жалғ аулары кө п тү рлілігімен ерекшеленеді.

Орыс тілінде жекеше жә не кө пшетү рдегі септік жалғ аулары бар.

1. Зат есім(муж. род)путь-жекеше тү рде жіктеледі.

2 Зат есім(ср. род) дитя-ерекше тү рде жіктеледі.

Екі сө з ү шінші септікте есептеледі.: мать, дочь.

  Орыс тілінде кейбір сө здер септелмейді, ал қ азақ тілінде ә р тү рлі септелетін зат есімдер атымен жоқ. Қ азақ тілінің орыс тілінен айырмашылығ ы екі тү рлі септеу болады: жай септеу жә не тә уелді септеу, ал орыс тілінде бұ л ұ ғ ымдар жоқ.

Қ азақ тілінде септік жалғ аулар ү ндестік заң ына бағ ынып жалғ анады. Сондық тан ә рбір септік жалғ аудыі дыбыстық нұ сқ алары бар. Буын ү ндесуіне бағ ынбай жуан сө здерге де, жің ішке сө здерге де тек жің ішке тү рде жалғ анатын нұ сқ алар бар.  

Мысалы: қ ала –мен, ө лең -мен.

Орыс тілінен енген б, в, г, д дыбыстарына аяқ талатын сө здерге септік жалғ ауы қ атаң нан бастап жалғ анады.  

Мысалы: педагог- тың, педагог-қ а.

Атау, ілік, барыс, табыс септіктері орыс тіліндегі именительный, родитльный, дательный, винительный септікке ұ қ сас. Жатыс, шығ ыс, кө мектес септіктері орыс тілінде жоқ.

Зат есімнен басқ а сын есім, сан есім, ү стеу, етістіктің есімше, тұ йық етістік тү рлері, негізінде заттық мағ ынада зат есім секілді есептеледі.

Қ азақ тілінде септелмейтін сө з жоқ. Ө зге тілден енген сетелмейтін сө здер пальто, метро қ азақ тіліне аударылғ ан уақ ытта қ азақ тілінің грамматикалық ережесіне бағ ынып септеледі.

Тә уелдік жалғ аудың екі тү рі бар.

1. Оң аша тү рі: егер зат бір адамғ а тә уелді болғ ан жағ дайда қ олданылады;

2.  Ортақ тү р: егер зат кө пке ә уелді болғ ан жағ дайда қ олданылады;

Тә уелдік жалғ аулар:

Жеке тә уелдеу морфемасы қ азақ тілінде затты да, заттыі иесін де бір мезгілде кө рсетеді, мұ ндай тү рдің қ атынасы нақ ты тә уелдену деп аталады.

Тә уелдік жалғ аудың синонимі болады: Ол: нікі, дікі, тікі жұ рнақ тары. Тә уелдік мағ ынаны білдіретін немесе иелік мағ ананы  туғ ызатын меншікті заттың ө зіне жалғ анбайды оның иесіне жалғ анады.

Мысалы: кітап менікі, дә птер біздікі, т. б.

Бұ л жұ рнақ тың жуан нұ сқ асы жоқ.

Мысалы: қ алам Асандікі, ө нер халық тікі.

Орыс тілінде меншіктік мой, твой, наш, ваш притяжательный есімдігі арқ ылы белгіленеді. Қ азақ тіліне аударғ ан уақ ытта тә уелдік жалғ ау қ осылады.

Мысалы: моя страна –елім немесе менің елім. Твоя Отчизна – Отаның немесе сенің Отаның.   

-его, ее, их есімдіктер арқ ылы.

Мысалы: қ олы –его рука, сө зі –ее слово, қ аласы- их город.

- свой есімдігі арқ ылы.

Мысалы: своя воля-ө з еркі.

 -Анық тайтын зат есім ілік септігінде тұ рады.

Мысалы: ананың алақ аны- ладонь мамы.

Зат есімнің баяндауыш міндеті - Функция сказуемости имен существительных.

Орыс тіліндегі сияқ ты қ азақ тілінде де зат есім сө йлемде

бастауыштың, баяндауыштың, толық тауыштың, анық тауыштың, пысық тауыштың қ ызметін атқ арады. Орыс тілінде атаулы баяндауыш (именное сказуемое) барлық уақ ытта кү релі болады.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

 и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

 и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

 и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

10 дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі зат есім, сын есім жә не сан есім

  Жоспары:

1. Екі тілдегі зат есімнің лексикалық -грамматикалық топтары.

2. Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі сын есімнің мағ ыналық топтары.

3. Қ азақ тіліндегі сан есімдердің ө зіндік ерекшеліктері

     Зат есімнің септелуі- склонение имен существительных.

     Орыс жә не қ азақ тілдерінде зат есімнің морфологиялық белгілері септіктер арқ ылы ө згеріп отырады.

     Ә р септік жалғ аулары тү рлі мағ ына береді. Септік жалғ аулары мағ ынасымен ғ ана емес, сонымен қ атар сыртқ ы тү рімен де ерекшеленеді. Орыс тілінің грамматикасында 6 септік жалғ ауы, ал қ азақ 7

септік жалғ ауы бар.

1. Атау с. кім? не? кімдер? нелер?

2. Ілік с. кімнің? ненің? кімдердің? нелердің?

3. Барыс с. кімге? неге? кімдерге? нелерге? қ айда?

4. Табыс с. кімді? нені? кімдерді? нелерді?

5. Жатыс с. кімде? неде? кімдерде? нелерде? қ айда?

6. Шығ ыс с. кімнен? неден? кімдерден? нелерден? қ айдан?

7. Кө мектес с. кіммен? неден? кімдермен? нелермен?

  Орыс тіліндегі сияқ ты қ азақ тілінде де зат есім сө йлемде бастауыштың, баяндауыштың , толық тауыштың, анық тауыштың, пысық тауыштың қ ызметін атқ арады. Орыс тілінде атаулы баяндауыш (именное сказуемое) барлық уақ ытта кү релі болады.

Зат есімнің тә уелденуі.                                                                            Принадлежность существительных.

Тә уелдену – бұ л грамматикалық категория иеленуші жақ тың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін жалғ ау. Тә уелдік жалғ ау ү ш жақ та жекеше, кө пше тү рде, ал 2 шә жақ та анайы, сыпайы тү рде қ олданылады. Сө здер жекеше тү рде де, кө пше тү рде де тә уелденеді.   

Тә уелдік жалғ аудың екі тү рі бар.

Оң аша тү рі: егер зат бір адамғ а тә уелді болғ ан жағ дайда қ олданылады;

Ортақ тү рі: егер зат кө пке ә уелді болғ ан жағ дайда қ олданылады;

Тә уелдік жалғ аулар:

Жеке тә уелдеу морфемасы қ азақ тілінде затты да, заттыі иесін де бір мезгілде кө рсетеді, мұ ндай тү рдің қ атынасы нақ ты тә уелдену деп аталады.

Тә уелдік жалғ аудың синонимі болады: Ол: нікі, дікі, тікі жұ рнақ тары. Тә уелдік мағ ынаны білдіретін немесе иелік мағ ананы туғ ызатын меншікті заттың ө зіне жалғ анбайды оның иесіне жалғ анады.

Мысалы: кітап менікі, дә птер біздікі, т. б.

Бұ л жұ рнақ тың жуан нұ сқ асы жоқ.

Мысалы: қ алам Асандікі, ө нер халық тікі.

Орыс тілінде меншіктік мой, твой, наш, ваш притяжательный есімдігі арқ ылы белгіленеді. Қ азақ тіліне аударғ ан уақ ытта тә уелдік жалғ ау қ осылады.

    Қ азақ, орыс тілдерінде кө птеген сын есімдер зат есімге ауысады.

Мысалы: Храброму стерть не страшна – Батырғ а ө лім қ орқ ынышты емес. Ученый сделал важное открытие – Ғ алым маң ызды жаң алық ашты.

 Бұ л сө йлемдердег храброму – батырғ а, ученый – ғ алым деген сө здер адамның атын білдіреді жә не кім? кімге? кому? кто? Деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Заттанғ ан сын есім екі тілде де септеледі, жекеше, кө пше тү рде де ө згереді. Екі тілде де анық тауыш қ ызметінін атқ арады.

    Мысалы: вкусное морожное – дә мді балмұ здақ, знаменитый ученый – ә йгілі ғ алым т. б.

    Екі тілде де сын есімдер сө йлемде бірде зат есім, бірде сын есім бола алады.

Мысалы:

1. Дә лізге жаң а сабақ кестесі ілінді – В коридоре вывешено новое расисание.

2. Жаң а қ ашан да жең еді – Новое всегда побеждает.

3. Ұ йқ ышылды оята алмайсың, еріншекті жұ мсай алмайсың – Сонливого не добудишься, ленивого не дошлшься.

    Бірінші жә не ү шінші сө йлемде новое – жаң а, сонливо – ұ йқ ышыл, ленивого – еріншек сын есім.

    Екі тілде де санның саналу ретінде ұ қ састық тар да, ө згешеліктер де бар. Сандардың ә рқ айсысының тү бірі мен жасалу жолдары ә р тү рлі болады.

а) Қ азақ тіліндегі кү рделі сан есімдер екі немесе одан да кө п дара сан есімдердің тіркесуінен жасалады. Ал орыс тілінде дара сан есімге десять саны мен двацать жалғ ауы қ осылып кү рделі сан есімдердің тіркесуі мен орыс тілідегі сан есімдердің тіркесуінде кө п айырмашылық болмаса да, олардың байланысуында біршама ө згешеліктер бар.

ә ) Қ азақ тілінде сан есімдердің байланысуына қ арай жү з (сто) деген бірлік сан есімдермен тіркесе отырып жү здіктерді білдіреді.

    Мысалы: екі жү з – двести, ү ш жү з – триста, тоғ ыз жү з – девятьсот.

    Екі тілде де сан есімдер қ осарланып айтылады.

б) Қ азақ тілінде де, орыс тілінде де сан есімдерге жарым, жарты (пол) сө здері зат есіммен тіркеседі.

    Қ азақ тілінде кө бінесе мынадай сө з тіркестері қ олданылады: бір жарым сом – полтара рубля, жарты жылдық – полугодие, жарты айлық –полумесячный, т. б.

в) Қ азақ тілінде отыз, қ ырық, елу, ал орыс тілінде сорок сандарының тү бірлері басқ а ондық тарғ а қ арағ анда ө згеше.

    Негізгі ә дебиеттер тізімі:

  Жоспары:

1. Екі тілдегі есімдіктердің лексика-семантикалық сипаты

2. Екі тілдегі етістік категориялары, олардың ұ қ састық тары мен айырмашылық тары.

3. Екі тілдегі ү стеу

    Есім сө здердің орнына жү ретін сө здерді есімдік деп атаймыз. Местоимения – часть речи, которая указывает на предметы, признаки и количество, но не называет их.

Айырмашылық тары – различия:

– Есімдік мағ ынасына қ арай 7 тү рге бө лінеді: жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі, сұ рау есімдігі, ө здік есімдік, белгісіздік есімдігі, болымсыздық есімдігі, жалпылау есімдігі. Местоимения по значнию делятся на 7 разрядов: личные, указательные, вопросительные, вопросительные, возвратные, неопределенные, отрицательные, определительные местоимения.

– В казахском языке местоимения деляться на 7разрядов, а в русском языке на 9. К 7 разрядам присоединяются 2 разряда, они: притяжательные и относительные.

– В русском языке притяжательные местоимения указывает на принадлежность, они склоняются, как прилагательные.

– Есімдік сө йлем мү шелерінің барлық қ ызметін атқ арады. Яғ ни бастауыш та, баяндауыш та, пысық тауыш та, анық тауыш та, толық тауыш та бола алады. Сұ рақ қ а жауап береді. Мысалы: Ол сұ рақ қ а жауап бермей, аз отырып барып сө йледі.

– В предложении местоимения употреляются в роли подлежащего, определения, дополнения, обстоятельства. Местоимения могут употребльться в роли сказуемого, но значительно реже.

    Етістіктің тү рлену тұ лғ алары ә р тү рлі. Етістіктің тү бірі бұ йрық райдың жекеше екінші жағ ы болғ андық тан, басқ а категориялары осы бұ йрық райдан тарап жатады.

    Екі тілде де етістіктің лексикалық, грамматикалық категориялары ұ қ сас. Олар: болымды – положительная, , болымды – отрицательные, сабақ ты – переходные, салт – непереходные, етіс – залог; екі тілде де грамматикалық категориялары: рай – наклонение, шақ – время, жақ – лицо ұ қ сас.

    Екі тілде де етістік – жіктелетін категория. Бірақ қ азақ тілінде етістік тә уелденеді, септеледі. Етістік баяндауыш ретінде сө йлемде басты қ ызмет атқ арады. Етістіктің синтаксистік рө лі қ азақ тілінде жә не орыс тілінде де баяндауыш болады. Етістіктегі баяндауыштың морфологиялық категориялары: рай – наклонение, шақ – время, жақ – лицо.

    Орыс тілінде етістіктер іс – қ имылдың аяқ талмау белгісіне қ арай екі ү лкен топқ а бө лінеді. Егер етістік аяқ талғ ан істі білдірсе, етістіктің аяқ талғ ан сипатын (совершенный вид) білдіреді. Мысалы: Студенты скоро сдадут все экзамены. Етістіктің бұ л тү рі те ө ткен шақ жә не келер шақ тың жай тү рінде жұ мсалады. Мысалы: Он в негодовании столкнул его с лестницы. Никто не сомневался, что ловкий мальчик перепрыгнет через широкий ров.

Ал егер етістік аяқ талмағ ан істі білдірсе, етістіктің аяқ талмағ ан сипатын (несовершенный вид) бідіреді. Бұ л етістіктер ө ткен шақ, осы шақ, келер шақ тың кү рделі тү рінде жұ мсалады. Мысалады: Ученик все еще пишет сочинение. Эту книгу я читал с удовольствием.

Аяқ талмағ ан сипат білдіретін етістіктерден іс – қ имылдың қ айталануын, кү нделікті іс екенін білдіретін етістіктер (многократные глаголы) бө лінеді. Мысалы: Учитель, стоя за моей спиной, поглядывал на мою работу.

Аяқ талмағ ан сипат етістіктеріне негізінен тү бір етістіктер жатады: писать, читать, рисовать, учить, петь, знать, ходить, спать, сидеть, жить, гореть, делать, строить.

Қ азақ жә не орыс тілдерінде мағ ынасы жағ ынан ү стеулер жеті топқ а бө лінеді.

1. Мекен ү стеуі – наречия места: осында, мұ нда – здесь; алда – впереди; артта – позади;

2. Мезгіл ү стеуі – наречие времени: таң ертең – утром, жазда – летом, бү гін – сегодня;

3. Себеп – салдар ү стеуі – наречие причины: амалсыздан – поневоле, бекерге – зря;

4. Мақ сат ү стеуі – наречия цели: жорта – нарочно, ә дейі – умышленно, қ асақ ана – назло;

5. Сын – қ имыл ү стеулері – наречия образа действия: жылдам – быстро, дереу – живо, скоро;

6. Сан мө лшер ү стеуі – наречие меры: ү ш рет – трижды, аздап –понемногу;

7. Кү шейткіш ү стеуі – наречие степени: ө те – очень, аса – весьма.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

 и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

 и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

 и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

12 дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ орыс тілдеріндегі одағ ай, шылау жә не  

                                   еліктеуіш сө здер

  Жоспары:

1. Қ азақ тіліндегі одағ айлардың тү рлері жә не олардың орыс тіліндегі баламалары.

2. Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі шылаулар

3. Екі тілдегі еліктеуіш сө здер

    Адамның алуан тү рлі кө ң іл – кү йін білдіретін сө з табын одағ ай деп атаймыз.

    Междометия – это слова, которые выражают чувства или волензъявления, не называя их.

    Қ ұ рамына қ арай: негізгі (непроизводные): оу, ә й, уә (ой, ох, ах), туынды (производные): бә рекелді, Тә ң ір – ай, алақ ай (о, госпади, вот это да).

    Одағ ай сө з мағ ынасына қ арай:

1. Кө ң іл – кү йді білдіретін одағ айлар: ойпырмай, алақ ай

2. Жекіру одағ айлары: тә йт, жә, қ ане

3. Шақ ыру одағ айлары: шө ре–шө ре, кә –кә

Разряды междометий по значению:

1. Междометия, обозначающие настроение, изумление (ба, ура, эй)

2. Побудительные междометия (ну-ка, ладно, ну)

3. Звательные междометия (кис-кис, ка-ка)

Сходства:

1. Междометия образуются особую группу6не входят ни в группу самостоятельных слов6ни в группу служебных слов.

2. Междометия выражают чувства или волеизъявления передаются при помощи интонации.

3. Междометия отделяются запятыми или знаком восклицания.

 Ұ қ састық тары:

· Одағ айлар ерекше топ қ ұ райды, олар не есім сө здерге, не кө мекші сө здерге жатпайды.

· Одағ айлар алуан тү рлі кө ң іл кү йді білдіріп, кө терің кі дауыспен айталады.

· Одағ айлар не ү тірмен, не леп белгісімен белгіленеді.

Различия:

1. К междометиям в русском языке могут присоединяться глаголов 2-го лица множественного числа или частицы.

2. К междометиям примыкают звуко-подражательные слова такие как: крики животных и птиц, различные шумы.

      Синтаксистік қ ызметі:

Одағ айлар ешқ ашан сө йлемнің мү шесі бола алмайды, сұ рақ қ ойылмайды.

      Синтаксическая роль:

 В предложении междометия не отвечают на вопросы, не являются членами предложения.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

 и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

 и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

 и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

13 дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі синтаксистік байланыстардың тү рлері мен ерекшеліктері.

  Жоспары:

1. Екі тілдгі сө з тіркесінің тү рлері жә не олардың орыс тіліндегі сө з тіркестерінен айырмашылығ ы.

2. Екі тілдегі сө йлем мү шелері

 Грамматиканың саса маң ызды салаларының бірі синтаксис. Бұ л саланың қ амтитын мә селелері: сө з тіркесі, сө йлем, олардың қ ұ рылымы, тү рлері, олардың қ ұ рамындағ ы сө здердің байланысу тә сілдері мен формалары.

                 Сө з тіркесі – Словосочетание

Сө з тіркесі кем дегенде толық мағ ыналы анық тауыштық (определительные отношения), толық тауыштық ( объектные отношения), пысық тауыштық (обстоятельственные отношения) қ атынастағ ы екі сө зден тұ рады. Оның тұ рақ ты сө з тіркесі жіне еркін сө з тіркесі деген тү рлері бар. Екі сө зден тү ратын сө з тіркесі жай (простое словосочетание), ал ү ш не одан кө п сө зден тұ ратын сө з тіркесін кү рделі (сложное)

 Мысалы:

Тә тті тағ ам- вкусная еда (анық тауыштық қ атынас)

Ардегерді қ ұ ттық тау- поздравить ветерана ( толық тауыштық қ атынас)

 Шет елде тұ ру - жить за рубежом (пысық тауыштық қ атынас)

Сө з тіркестеріндегі сө здердің байланысу тү рлері-

Виды связи слов в словосочетаниях

Кем дегенде толық мағ ыналы екі сө здің тұ лғ алық жә не мағ ыналық жағ ынан байланысуы сө з тіркесі деп аталады. Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі сө з тіркестеріндегі сө здердің байланысу тү рлерінде едә уір айырмашылық бар: қ азақ тілінде байланысудың бес тү рі болса, орыс тілінде ү шеу.

Қ иысу: (Согласование)

Егер қ азақ тілінде сө здердің жіктік, жақ тық, кө птік жалғ аулары арқ ылы байланысуы қ иысу деп аталса, орыс тілінде род категориясы да ескеріледі. Мысалы: Бейбіт студент (жақ тық мағ ына)

Бейбут студент (согласуется в роде, числе, падеже)

Мең геру (Управление)

Мысалы: Астанағ а бару (бағ ының қ ы сө з барыс септігінде)

Поехать в Астану (зависимое существительное винител. падеж)

Матасу.

Ал ілік септігіндегі сө здің тә уелдік жалғ аудағ ы сө збен байланысуын матасу деп атаймыз. Мысалы: Біздің колледж

Қ абысу (Примыкание)

Егер қ азақ тілінде бағ ының қ ы сө здің басың қ ы сө збен ешбір жалғ аулық сыз байланысуын қ абысу деп атаймыз.

Мысалы: Кә усә р бұ лақ, ай сырғ алы ару

Находить здесь

Идти улыбаясь (деепричастие и глагол)

Жанасу.

Басың қ ы сө збен қ атар тұ ратын атау тұ лғ адағ ы бағ ының қ ы сө здің еркін байланысуын жанасу деп атаймыз.

Мысалы: Былтыр Орынша Калифорнияғ а кетті. Орынша Калифорнияғ а мағ анасы ө згермейді, ө зара байланысы бұ зылмайды. )

Сө йлем мү шелері - Члены предложения

Сө йлем мү шелері екі тілде де бес тү рге бө лінеді.

Бастауыш (подлежащее)

Баяндауыш (сказуемое)

Толық тауыш (дополнение)

Анық тауыш (определение)

Пысық тауыш (обстоятельство)

Іс ә рекеттің, басқ а да жағ даяттың иесі болып, атау тұ лғ ада тұ ратын сө йлемнің тұ рлаулы мү шесі бастауыш деп аталады. Мысалы: Асқ ар Атырауғ а кетті.

Бастауыштың қ имыл ә рекетін, басқ а да жағ даяттың кө рсететін тұ рлаулы мү шесі баяндауыш  деп аталады. Мысалы: Бала тілі- бал

Баяндауышты толық тырып, атау жә не ілік септіктерден басқ а кез келген септікте тұ рып, заттық ұ ғ ымда байланысатын тұ рлаусыз мү ше толық тауыш деп аталады. Мысалы: Айгү л Ә геріммен бір сыныпта оқ иды.

Сө йлемнің есімен болғ ан басқ а мү шелерін анық тайтын жә не оғ ан қ атысты мү шесін анық тауыш деп атайды. Мысалы: Кө ктемнің шуақ ты кү ні.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

 и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

 и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

 и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

14 дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі жай сө йлемдер

  Жоспары:

1. Екі тілдегі жай сө йлемдердің ұ қ сас жақ тары мен ө згешеліктері 

2. Екі тілдегі жай сө йлемдердің тү рлері.

Мағ ынасына, мақ сатына, айтылуына қ арай қ азақ тілінде де, орыс тілінде де сө йлем тө рт тү рге бө лінеді: хабарлы (повествовательные), сұ раулы ( вопросительные), бұ йрық ты (побудительные), лепті ( восклицательные).

Белгілі бір ойды жай хабарлап айтылғ ан сө йлемді хабарлы сө йлем деп атаймыз. Мысалы: Біздің Мақ саттың адамгершілігі мен білімдарлығ ын ә ң гіме еттік.

Айтылу екпіні асқ ақ, адамның шаттану, ү рейлену сияқ ты кө ң іл кү йін білдіретін сө йлемді лепті сө йлем деп атаймыз. Мысалы: Туғ ан жердің табиғ аты қ андай тамаша!

Бұ йыру, не бірдең ені талап ету мақ сатымен айталатын сө йлем бұ йрық ты сө йлем деп атаймыз. Мысалы: Ағ аң а кө мектессең ізші.

Адамның кө ң іл кү йін, ә с ә рекетін немесе кейбір қ ажетті жағ даятты анық тауғ а жауап талап ететін сө йлемді сұ раулы сө йлем деп атаймыз. Мысалы: Биыл Орал -Атырау трассасының кү рделі жө ндеуден ө тетіні рас па?