2.2. Пәннің оқу - әдістемелік картасымен қамтамасыз етілуі

2. 2. Пә ннің оқ у - ә дістемелік картасымен қ амтамасыз етілуі

Дә ріс тақ ырыбы	Қ олданылатын ә дебиеттер	Кинофильм, диафильм	Плакат, сызба лар	Слайд тар	Электрон ды оқ улық тар
Салыстырмалы грамматиканың нысаны	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Салыстырмалы зерттеудің ә діс-тә сілдері.	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+	+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі дыбыстар жү йесі	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Екі тілдегі дауысты дыбыстардың ұ қ састық тары мен айырмашылық тары	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Қ азақ орыс тілдерінденгі буын	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі сө здік қ ұ рам мен сө здік қ ор	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+	+
Екі тілдегі фразеологизмдер	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі сө зжасамдық тә сілдер	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Екі тілдегі сө з табына қ атысты сө зжасам мә селелері	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі зат есім, сын есім жә не сан есім	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+	+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі есімдік, етістік жә не ү стеу	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Қ азақ орыс тілдеріндегі одағ ай, шылау жә не еліктеуіш сө здері	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі синтаксистік байланыстардың тү рлері мен ерекшеліктері.	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі жай сө йлемдер	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+	+
Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі қ ұ рмалас сө йлемдер	Н. Ә. [1-6] Қ. Ә. [1-8]		+

2. 3. Дә рістер тезистері

1 дә ріс тақ ырыбы: Салыстырмалы грамматиканың нысаны.

Жоспары:

1. Салыстырмалы грамматиканың мақ саты мен міндеті

2. Екі тілдегі типологиялық ерекшеліктер

Орыс жә не қ азақ тілдеріндегі типологиялық ерекшеліктері. Қ азақ жә не орыс тілдерінде тіл білімі тө рт саладан тұ рады. Фонетика, лексика (грамматика), морфология, синтаксис.

Фонетиканың негізгі объектісі: тіл дыбыстары, буын, ық пал, екпін т. б. жатады.

Лексиканың негізгі объектісі: сө з мағ ыналары, тілдегі барлық сө здердің жиынтығ ы, яғ ни сө здің толық сө здік қ ұ рамы, тілдің тұ тас сө здік қ оры, грамматиканың негізгі объектісі – морфология бойынша морфема, яғ ни сө здің тү бірі жә не қ осымшалар.

Синтаксис бойынша: сө з тіркестері, сө йлем, сө йлемнің қ ұ рылымы, тү рлері, сө здердің байланысу тә сілдері мен формалары.

3. Екі тілдегі сө здердің жасалу тә сілдерінің негізгі тү рлері

Тілдегі барлық сө здердің жиынтығ ын, яғ ни тілдің толық сө здік қ ұ рамын, бір сө збен айтқ анда тілдің тұ тас сө здік қ орын лексика деп атайды.

Ә рине, қ ай тілдің болмасын сө здік қ орына кіретін барлық сө з санын дә лме – дә л айту мү мкін емес, себебі, тіл – ү немі ө згерістерге ұ шырап отыратын ө те кү рделі қ ұ былыс. Оның ү стіне лексика сө здік қ ұ рам мен негізгі сө здік қ орды тү гел қ амтығ анмен, олардың айырмашылық тарды бө лмейді.

Сондық тан, егер біз орыс, неміс, ағ ылшын тілдерінің қ ай – қ айсысында болмасын миллион сө з бар десек, бұ л нақ ты сө з саны емес, шама ғ ана.

Қ ай тілдің болмасын негізгі сө здік қ орының басты белгілері тө мендегідей:

1. Негізгі сө здік қ ордың дің гегі – ғ асырлар бойы қ олданыста болғ ан тұ рақ ты сө здер.

2. Негізгі сө здік қ ор ғ ана жаң а сө здерге негіз бола алады.

3. Негізгі сө здік қ ор тіл тұ тынушы барша халық қ а тү сінікті болуы тиіс.

Салыстыра қ арап отырғ ан қ азақ жә не орыс тілдерінің лексикасында ұ қ састық тар ө те кө п. Қ азақ жә не орыс тілдерінде сө з қ оры бірнеше негізгі салағ а бө лінді.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

2 дә ріс тақ ырыбы: Салыстырмалы зерттеудің ә діс-тә сілдері.

Жоспары:

1. Салыстырмалы грамматиканың тіл білімінің басқ а салаларымен байланысы

2. Қ азақ жә не орыс тілдерін салыстырмалы зерттеудің қ ысқ аша тарихы

Грамматиканы салыстыра зерттеу ерте заманнан – Қ айта ө рлеу дә уірінен бері лингвистерді қ ызық тырғ ан, себебі ата «ата тілдер» мен «ана тілдер» арасындағ ы алыс та болса жақ ындық ә р елдің ғ алымдарына ә лемдегі барлық толық жіктемесін (классификация) жасақ татты. Осы салада ең бек еткен ғ алымдар: Г. И. Шалқ арова, А. Т. Сатыбаева, Р. А. Шаханова, С. К. Артығ али, Р. Е. Жү нісова т. б. ең бектері мә лім.

Болашақ филолог ұ стаздардың білім кө кжиегінің кең еюіне, кә сіби сауаттылығ ының неғ ұ рлым жоғ ары дең гейге кө терілуіне тілдерді салыстыра оқ ытудың тигізер ық палы зор.

Тіл – қ оғ амдық қ ұ былыс. Ол қ оғ ам ө мірінде коммуникативтік қ ызмет атқ аратын негізгі алмасу қ ұ рамы.

Қ азақ жә не орыс тілдерінің грамматикасын зерттеу мә селесі кейінгі жылдары ғ ана қ олғ а алына бастады. Мә селен осы салада кө п ең бек еткен ғ алымдар. И. Шалқ арова, А. Т. Сатыбаева т. б. ғ алымдар монографиялық зерттеу ең бектерін жазып, екі тілдегі айырмашылық тар мен ө згешеліктеріне тоқ талды.

Салыстырмалы зерттеудің негізгі қ арастыратын мә селелері:

– екі тілдегі лексикалық, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктер;

– екі тілдің ө зара ұ қ састық тары мен айырмашылық тары, ө згешеліктері;

– екі тілдің ө зіне тә н неггізгі белгілері, айырмашылық тарын қ арастырады; екпін, буын т. б.

Сонымен қ атар бү гінгі таң да Елбасының Н. Ә. Назарбаевтың «Тұ ғ ырлы ү ш тіл» атты бағ ыты сала мә селесін одан ә рі зерттеліп, дамуына ө з септігін тигізеді.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

3 дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі дыбыстар жү йесі

Жоспары:

1. Қ азақ жә не орыс тілдері дыбыстарының салыстырмалы жіктемесі

2. Дауысты дыбыстар

3. Дауыссыз дыбыстар

Орыс жә не қ азақ тілдері дыбыстарының салыстырмалы жіктемесі – Сопоставительная классификация звуков казахского и русского языков

Қ азақ жә не орыс тілдері фонетикасында, яғ ни, кө птеген дыбыстардың айтылуы, ә ріп жә не дыбыс арасындағ ы ү йлесімділік, дауысты жә не дауыссыз дыбыстар жіктемесі жә не басқ а да мә селелер бойынша ортақ тық кө п. Сонымен қ атар, тілдерді салыстыра зерттегенде фонетикалық жалпы ұ қ састық пен қ атар ө згешеліктер де бірқ атар екендігіне кө з жеткіземіз.

Дауысты дыбыстар – Гласные звуки

Қ азақ жә не орыс тілдерінде дыбыстар айтылуына қ арай дауысты жә не дауыссыз болып екіге бө лінеді. Ә р тілге сай ерекшелікке кө ң іл аударайық.

Орыс тілінде 6 дауысты, 10 дауысты ә ріп бар. Ал қ азақ тілінде дауысты дыбыс – 12, дауысты – 15.

Орыс жә не қ азақ тілдеріне ортақ негізгі дауысты дыбыстардың айқ ын дыбысталуы жә не қ алыптасуы бірдей (ы, о-дан басқ асы).

Қ азақ тіліндегі жуан немесе жің ішке дауысты дыбыстар (4 жұ п – а/ә, о/ө, ұ /ү, ы/і) сө з мағ ынасына ү лкен ө згеріс енгізеді.

Салыстырайық:

ар (честь) – ә р (красота)

ал (бери, возьми) – ә л (сила)

ор (ров) – ө р (гордый)

доп (мяч) – дө п (в точку)

қ ұ н (цена) – кү н (солнца)

ұ р (бей) – ү р (лай)

ыс (гарь, копоть) – іс (дело)

сыз (черти, сырость) – сіз (вы)

тұ з (соль) – тү з (степь)

соз (тяни, растягивай) – сө з (слово, речь)

жә не тағ ы басқ алар

Мұ ндай мү мкіндік орыс тіліндегі дауысты дыбыстарғ а тә н емес, бірақ орыс тілінде сө з мағ ынасын ө згертуде жің ішкелік белгісінің (ь) атқ аратын рө лі зор.

Мысалы: гол – голь,

ест – есть,

хор – хорь жә не тағ ы басқ алар.

Дауысты дыбыстарды айту барысында фонациялық ауа ауыз қ уысындағ ы кедергі мү шелерге соқ тық пай, ашық шығ ады. Орыс жә не қ азақ тілдерінде кө птеген дауысты дыбыстар бірдей айтылады. Екіге тілге ортақ 3 тү рлі жіктемесіне назар аударайық:

1. Жасалу орнына қ арай (тіл қ атынасына байланысты):

а) тіл алды немесе жің ішке;

Бұ л дауысты дыбыстарды айтқ анда тілдің ұ шы ілгері қ арай жылжиды.

Орыс тілінде – й, э. Қ азақ тілінде – и, ә, е, і, ө, ү.

ә ) тіл ортасы;

Бұ л дауыстарды айтқ анда тіл ортасы жоғ ары кө теріледі.

Орыс тілінде – а, ы. Қ азақ тілінде – а

б) тіл арты немесе жуан;

Бұ л дыбыстарды айтқ анда тілдің ү сті дө ң естеніп, ұ шы артқ а тартылады.

Орыс тілінде – о, у. Қ азақ тілінде – о, у, ұ, ы.

2. Ерін мен езудің қ атысына қ арай:

а) еріндік (лабиалдық );

Еріндік дауыстыларды айтқ анда ерін дө ң геленіп, алғ а қ арай ұ мтылады.

Орыс тілінде – у, о. Қ азақ тілінде – у, ұ, ү, о, ө.

ә ) езулік;

Езулік дауыстыларды айтқ анда езу кейін қ арай тартылады.

Орыс тілінде – а, ы, и, э. Қ азақ тілінде – а, ы, і, ә.

3. Жақ тың ашылу қ алпына қ арай:

а) ашық дауыстылар;

Жақ тың еркін, кең ашылуы арқ ылы жасалғ ан дауысты дыбыстар.

Орыс тілінде – ы, и, у. Қ азақ тілінде – ы, и, і, у, ұ, ү.

Орыс тіліне қ арағ анда қ азақ тілінің дыбыстары сө з ішінде, сө з бен қ осымшаның, сө з бен сө здің арасында айтылуы жағ ынан бірімен-бірі ү ндесіп, ү йлесіп отырады. Байырғ ы қ азақ сө здері ү ндестік немесе сингармонизм заң ына сай жасақ талады, яғ ни тү бірдегі дауысты дыбыстар жуан болса, жұ рнақ пен жалғ ауда да дауысты дыбыстар жің ішке болады.

Мысалы: бала+лар+дың

кеме+лер+ге

қ анағ ат+тан+дыр+ар+лық +сыз

кел+ме+ген+дік+тен

Қ азақ тілінде жуан жә не жің ішке дауыстылар тек дыбыс қ ызметінде ғ ана емес, сонымен қ атар буын мен сө здің жуан не жің ішке айтылуында да ү лкен қ ызмет атқ арады.

Қ азақ тіліне ө зге тілдерден енген сө здер ғ ана (араб) ү ндестік заң ына бағ ынбайды.

Мысалы: кі+тап, мұ +ғ а+лім, қ а+зір.

Дауыссыз дыбыстар согласные звуки.

Дауыссыз дыбыстардың жасалу барысында ауа кең ірдіктен шық қ анғ а шейін дыбыс жасалу жолдарындағ ы кө птеген кедергілерге кездеседі.

Орыс тілінде 21 дауыссыз дыбыс бар: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, ц, ч, ш, щ.

Қ азақ тілінде дауысты дыбыссыздар – 25: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, һ, ц, ч, ш, щ.

Орыс тілінің кейбір дауыссыздары қ азақ тіліндегі дауыссыздарғ а сә йкес келеді: м, к, л, т, с, н, р, б, з, ш, д, г, п, бұ лар екі тілде де бірдей.

Қ азақ стың тө л сө здерінде в, ф, ц, ч, щ дауыссыздары кездеспейді, олар тек басқ а тілден енген сө здерде ғ ана бар: вокзал, фонтан, цех, философия, валюта, феодал, цемент, чек, абзац, физика, орфография, Фергана (қ ала аты), Фарида ( жалқ ы есім), т. б.

Х дыбысы қ азақ тілінде кө бінесе халық аралық сө здерде кездеседі: механика, химия, хор, хлор. Қ азақ тілінің тө л дыбысы һ шығ ыс тілдерінен енген, жалқ ы есімдерде жә не кейбір қ азақ сө здерінің қ ұ рамында кездеседі: жиһ аз, Жауһ ар, қ аһ арман, т. б.

Дауыссыздар орыс тілінде де, қ азақ тілінде де:

1. Ү н мен салдырдың қ атысына қ арай.

2. Жасалу тә сіліне қ арай.

3. Жасалу жолына қ арай топталады, сонымен қ атар орыс тілінде жуан жә не жің ішкелік белгісіне қ арай да жасақ талады.

1. Ү н мен салдырдың қ атысына қ арай ( по участию голоса и шума ): дауыссыздар ү нділер (сонорные) жә не ү нсіздер (шумные) деп бө лінеді. Ү нділер салдырдан гө рі ү н кө п қ атысқ анда, ал ү нсіздер керісінше ү ннен гө рі салдыры кө п қ атысқ анда жасақ талады. Екі тілде де ү нділерге м, н, л, р, й, ал қ азақ тілінде оларғ а спецификалық қ, й, у дыбыстары қ осылады, яғ ни орыс тілінде ү нді дыбыстарының саны – 4, ал қ азақ тілінде - 7.

Екі тілде де ү нсіздер ұ яң жә не қ атаң юолып бө лінеді. Ұ яң дауыссыздар – салдыр мен ү ннің қ осындысы, ал қ атаң дауыссыздар тек салдырдан жасалады.

Орыс тілі сияқ ты қ азақ тілінде ұ яң жә не қ атаң дауыссыздардың кө пшілігі жұ п қ ұ райды.

Ұ яң дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з.

Қ атаң дауыссыздар: п, ф, к, қ, т, ш, с, х, ц, ч, щ, һ.

2. Жасалу тә сіліне қ арай ү нсіз дауыссыздар активтік жә не пассивтік дыбыстау мү шелерімен ө зара байланыста.

Жасалу тә сіліне қ арай дауыссыз дыбыстар екі тілде де: қ абысың қ ылар (смычные) жә не қ уысаралық (щелевые) болып екіге бө лінеді.

Қ абысынқ ы дыбыстарды айтқ анда дыбыстау мү шелері бір-біріне жақ ындап, шығ атые ауағ а кедергі болады. Ауа кедергіден ө тіп, ө те қ ысаң, шығ ыл (мгновенные) немесе ү зілмелі (взрывные) дыбыстар жасайды. Бұ ларғ а екі тілде де: б, п, д, м, к (қ ) жатады.

Жасалу тә сіліне қ арай қ абысың қ ылар ө з алдына дірілді жә не ү зілмелі, аффрикативті болып келеді.

Дірілді дыбыстар тіл ұ шының дірілі арқ ылы жасалады ( дыбыстау мү шелерінің ашылуы мен жабуылының арқ асында ауа ауыздан ө теді ).

Аффрикативтік дыбыстау мү шелеренің қ абысуының нә тижесінде жасалады. Ү зілмелілерге: ц, ч, ал қ азақ тілінде (д, ж, ) жатады.

Қ уысаралық жә не ү зілмелі дауыссыздарды айтқ анда дыбыстау мү шелері қ абыспайды, тек бір-біріне жақ ындайды, араларында ауа ө тетін жің ішке жол қ алады.

Қ уысаралық дауыссыздарғ а екі тілде де: в, с, з, ф, ж, ш, х, (һ, щ, ғ ) жатады. Жасалғ ан қ уысаралық дыбыстар қ абысың қ ылар, шұ ғ ылдар, ү зілмелі болуы мү мкін.

Ү нді дауыссыздардың й, у-дан басқ алары жасалу тә сіліне қ арай сұ рыпталады.

Ү нді дауыссыздар жасалғ анда дыбыстау мү шелері жабық, бірақ ауа ауыздан немесе мұ рыннан еркін ө те алады. Ү нді л дыбысы жасалғ анда, тә л ұ шы жоғ арғ ы тістермен қ абысады, ауа ауыздан қ теді. ( тілдің екі жаны мен азу тістер арасынан ).

Ү нді м дыбысы жасалғ анда ерін қ абысады, бірақ ауа мұ рын жолы арқ ылы ө теді. Ү нді н дыбысы жасалғ анда тілдің алдың ғ ы бө лігі жоғ арғ ы тіспен қ абысады ( ал ү нді ң дыбысы жасалғ анда, тілдің артқ ы бө лігі таң дайдың ортасымен қ абысады ), ауа мұ рын жолы арқ ылы ө теді.

Ш, ч, щ дыбыстары – шулы, ал с – сыбысты, ж, з дыбыстары – ызың дыбыс деп аталады.

3. Жасалу орнына қ арай.

Орыс тілінде де, қ азақ тілінде де барлық дауыссыз дыбыстар жасалу жолына қ арай: еріндік жә не тіл дыбыстары болып бө лінеді.

Еріндік дауыссыз дыбыс жасалғ анда активтік мү ше – тө менгі ерін, ал пассивтік – жоғ арғ ы ерін немесе жоғ арғ ы тістер.

Еріндіктердің арасында:

а) ерін мен ерін дауыссыздары: б, п, м, бұ л дыбыстарды айтқ анда ауа кедергіні жарып шығ ады ( жоғ арғ ы жә не тө менгі еріндерді);

ә ) ерін мен тіс дауыссыздары: в, ф дауыссыздарын айтқ ан кезде астың ғ ы ерін мен ү стің гі тістердің ортасындағ ы тіл бө лігінің арасында ауа ө тетін аралық пайда болады.

Тіл дыбыстары орыс жә не қ азақ тілдеріндегі дауыссыздарды кө пшілігін қ ұ райды жә не олар жасалу белсенділігіне қ арай мынадай бө лімдерге бө лінеді:

а) тіл алды дауыссыздары: т, д, с, з, й, н, л, ж, р, ч; оларды айтқ анда тілдің алдың ғ ы бө лігі ү стінгі тістермен қ осылады ( д, т, и, л ) немесе олармен жақ ындасады ( з, с ); я болмаса тілдің алдың ғ ы бө лігі жуан таң дайғ а кө теріледі ( ж, ш, ч ).

Тіл алды дауыссыздары мынадайларғ а бө лінеді: тіс дыбыстары: т, д, с, з, ң, н, л; тіс таң дай дабыстары: ш, ж, р, ч.

Тілдің белгілі бір мү шеге байланыстыдыбыс жасау қ имылының нә тижесінде тіл алды дауыссыздары, тіс дыбыстары жә не тіс–таң дай дыбыстары болып бө лінеді. Осы жағ дайда пассивтік мү ше болып ү стің гі тістер қ ызмет етеді.

ә ) тіл ортасы дауыссызы – й тілдің ортаң ғ ы бө лігі арқ ылы жасалады.

б) тіл арты дауыссыздары: г, к, х (қ, ғ ).

Г, к дауыссыздарын айтқ ан кезде тілдің артқ ы бө лігі жің ішке таң даймен жақ ындасады.

Қ, ғ дауыссыздарын айтқ ан кезде тілдің артқ ы бө лігі жің ішке таң даймен қ осылады (х).

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

4. дә ріс тақ ырыбы: Екі тілдегі дауысты дыбыстардың ұ қ састық тары

мен айырмашылық тары

Жоспары:

1. Дауысты дыбыстардың жазуда белгіленуі

2. Қ азақ тіліне тә н дауысты дыбыстардың ерекшеліктері

3. Орыс тілінен енген дауыстылар, олардың ерекшеліктері

Дауысты дыбыстардың жазуда белгіленуі

1. Орыс тілінің дауысты дыбыстары- а, о, у, ы, э, й, я, ю, ё, е ал қ азақ тілінің дауысты дыбыстары– а, о, у, ы, і, ө, и, е, ұ, ү.

2. Қ азақ тілінің сө здерінде э, ё дыбыстары кездеспейді, олар ө зге тілден енген сө здердің орфографиясында ғ ана сақ талғ ан: эскулап, шахтёр жә не тағ ы басқ алар.

3. Екі тілде де кездесетін а, о, у, е дыбыстарының артикуляциялық жә не айтылу ерекшеліктерінде ұ қ саатық кө п. Салыстырайық:

қ азақ тілінде: орыс тілінде:

Сыр (краска) Сыр (кисло–молочный твердый продукт)

Бал (мёд) Бал (праздничное развлечение)

Он (сан есім) Он (местоимение)

4. Орыс тілінде я, ю, ё екі тү рлі жағ дайда қ олданылады:

1) Сө здің басында, дауыстыдан кейін, ъ, ь белгілерінен кейін бұ л ә ріптер й− мен біріктірілген а, о, э, у болып естіледі.

Мысалы:

а) янтарь, коньяк (я = й+аө )

ә ) подъезд, поезд, разъезд (е= й+э)

б) юла, дают (ю= й+у)

в) ёж, подъём, объём (ё= й+о)

5. Қ азақ тілінде я, ё, ю мынандай жағ дайларда қ олданылады:

а) ө зге тілдерден енген сө здерде: якорь, заем.

ә ) я, ю ә ріптері қ осарланғ ан дыбыстарды белгілейді.

Мысалы: тою (той+у)− насытиться,

баю (бай+у) − разбогатеть

қ ою (қ ой+у) − поставить, прекратить

жию − собрать

жаю− раскатать, развешивать

б) Сирек жағ дайда я ә рпі сө здің басында қ олданылады:

Мысалы: яки− то есть,

япырай− Ой ли! Боже! (междометие)

Орыс тілінде я, ю, ё ә ріптері дауыссыз дыбыстан кейін тұ рса, а, э, о, ә ріптерін білдіреді жә не дауыссыз дыбыстардың жің ішке айтылуын қ ажет етеді.

Салыстырайық:

а) мел (м жің ішке айтылады − произносится мягко)

мал (м жуан айтылады − произносится твердо)

ә ) сюда (с жің ішке айтылады − произносится мягко)

суда (с жуан айтылады − произносится твердо)

б) вязь (в жің ішке айтылады − произносится мягко)

воз (в жуан айтылады − произносится твердо)

Қ азақ тілінде бұ л ә ріптер дауыссыздардан кейін мү лдем қ олданылмайды, тек басқ а тілден енген сө здерде ғ ана кездеседі.

Қ азақ тіліндегі дыбыстар жү йесі орыс тіліндегі дыбыстар жү йесінен бө лек.

Қ азақ тіліндегі еріндік тө л дыбысы ұ, ү, о, ө, (у) сонымен бірге езулік ә дыбысы сө здердің басында не сө здің бір буынында жазылғ анмен, соң ғ ы буындарда, сө з соң ында қ олданылмайды.

Естілуі: жазылуы:

Кө мү р (уголь) кө мір

Кітә п (книга) книга

ө лө ң (песня) ө лең

Мә динә (имя чел. ) Мадина

Ал орыс тілінде о, у еріндік дауыстары сө здің басында, ортасында, аяғ ында, яғ ни барлық буындарда кездесе береді: окно, угол, лодка, тесто, спещу, т. б.

Ы дыбысы қ азақ тілінде сө здің басында жә не барлық буындарында, ал орыс тілінде сө здің орта жә не соң ғ ы буындарда кездеседі. Орыс тіліндегі ы дыбысы қ азақ тіліндегі ы дыбысына қ арағ анда ұ зақ, анық жә не екпін тү сіріле айтылады:

Салыстырайық:

Орыс тілінде: Қ азақ тілінде:

Дым (тү тін) Дым (влага, сырость, ничего)

Сын(ұ л) Сын (критика, разбейся, ).

Қ азақ тілінде айтылу ерекшелігіне кө ң іл аударайық:

Қ ыл (қ л) (грива)

Тың (тъң ) (покой, целина)

Жыр (жър) (песня, легенда)

Орыс тілінде ы қ атаң дауыссыздан кейін жуанда, жің ішке де буындарда кездесуі мү мкін: травы, лыжи, т. б.

Орыс тілі қ опармалы (флективті), ал қ азақ тілі агглютинативті тіл, екеуінің заң дылық тарында ө зіндік ерекшеліктер кө п, сондық тан орыс оқ ушылары қ азақ сө здерін ө здерінің ү йреншікті қ алыптасқ ан артикуляциясына қ арай бұ зып айтады.

Мысалы: дұ рысы қ ате айтылуы

Отан атан

Қ ырық кырык

Мұ ғ алім мугалим

Дауысты і дыбысы дауысты ы ның жің ішке нұ сқ асы. Бұ л дыбыс еріндік емес, бір буында екі дауыссыз дыбыстар қ атар келгенде, ө те қ ысқ а айтылады. Орыс тілінің е дыбысына сә йкес ( учитель учитъль, водитель водитъль) дауысты і сө здің барлық буынында кездесе береді: ін( ън) нора; ішінде (ъш′ ън′ де) внутри; піл (п′ ъл′ ) слон; тірі (т′ ър′ ъ) живой т. б.

У дыбысы қ азақ тілінде орыс тіліне қ арағ анда қ ысаң, еріндік дауысты, екі дауысты дыбыстың арасында тұ р. Дауысты дыбыстармен келісе, буынғ а бө лінбейді (тау, уа қ ыт, жа уап, т. б. )

У, И екі дыбыстың арасында келсе дыбыстары орыс тілінде монофтонг, қ азақ тілінде дифтонг: ө з дауысы қ осымша ( у ү у, ұ у немесе ыу, и ыи, ій. )

Қ азақ тілінде сө здер:

Айтылуы Жазылуы

Қ аұ уын қ ауын

Тоқ ыу тоқ у

Жыйын жиынюк

Кіиім киім

Ө дыбысы о дыбысының жің ішке тү рі:

Жол( дорога) Жө н ( правильно)

Тоз ( старый) Тө з ( терпи)

Тор ( решетка) Тө р ( почетное место)

Ә ашық еріндік дыбыс: бұ л дыбысты айтқ анда тіл ортасы сә л кө терің кі қ алыпта болады. Орыс тілінде ө дыбысына сә йкес дыбыс жоқ.

О, ө дыбыстарын айтқ анда ерін алғ а қ арай жылжиды. Сө з басында келгенде о, ө дыбыстары қ осарланып, кү рделене ( дифтонг тү рінде) айтылады: уо, уө.

Айтылуы жазылуы

Уотау(очак) Отау

Уө ріс( пастбище) Ө ріс

Уоқ ( пуля) Оқ

Уө рік ( урюк) Ө рік

Ал дауысты о орыс тілінде ашық, жалаң айтылады, қ азақ тілінде о, у дыбыстары кү рделене айтылады ( уо, уө ) мысалы: он, закон, доллар.

Сонымен қ атар орыс тілінде дауысты о дыбысы екпін тү спеген жағ дайда бірде а бірде ы болып естіледі мысалы: копать (кыпать)

свобода (свабода)

Қ азақ тілінде дауысты о дыбысы басқ а да дауыстылар сияқ ты анық айтылады.

Мысалы: Отан (утан, атан )

Орман (урман, арман)

Олжас (Улжас, Алжас)

Орамал (урамал, арамал)

Ө мірзақ (Умирзак, Амирзак)

Ө мірбек (Умирбек, Амирбек)

Мұ ндай қ ателіктердің ә серінен сө здің мағ ынасы мү лдем ө згереді.

Сондық тан қ азақ сө здерін орысша айтқ анда ө рескел орфоэпиялық қ ателіктер жіберіледі.

Мысалы:

Орал (возвращайся) Арал( остров)

Орман (лес) Арман( мечта)

Отан (родина) Атан( разновидность верблюда)

Ораз( мужское имя) Араз ( находящийся в ссоре)

Орыс тілінде а, о, ы, и, э дауысты дыбыстары екпін тү скен жағ дайда ғ ана анық айтылады, ал екпін тү спесе дұ рыс естілмейді: Роса( ръса), снежок

( снижок), жир, жиры( жър), т. б.

Қ азақ тілінде ы, і, қ ысаң дауыстылары кей жағ дайда тіпті жоғ алып

(тү сіп) қ алады: мұ рын( нос) мұ рны, ерін (губы) ерні, орын (место) орны, т. б.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

5 дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ орыс тілдерінденгі буын

Жоспары:

1. Екі тілдегі буынның тү рлері

2. Екі тілдегі буынның дыбыстық қ ұ рамы

Буын – Слог

Сө з тіркесі немесе сө здерді бө лек бө лек фонетикалық ү зінділермен айтқ ан кездегі ең кішкене бө лік буын деп аталады. Қ азақ жә не орыс тілінде буындар саны дауыстыларғ а байланысты: во-ро-бей (тор-ғ ай), ку-ри-ца (тау-ық ).

Орыс тілінде барлық дауысты дыбыстар, соның ішінде дауысты у да ә рқ ашан буынды белгілейді: по-су-да, на-у-ка, су-е-та, у-ход, тау – гора; тау-лар – горы, жа-уап – ответ.

Буындардың санына байланысты екі тілдеде де сө здер бір буынды: у-ра, ма-ма, ал-тын (золото), бу-ын (слог) жә не кө п буынды болып бө лінеді: за-кры-тый, об-ра-зо-ван-ный, кө -гіл-дір (голубой), то-ғ ы-зын-шы (девятый).

Орыс тілінде дауысты дыбыстардың орналасуына байланысты ашық жә не бітеу, ал қ азақ тілінде ашық (открытый), тұ йық (полузакрытый), бітеу (закрытый) болып бө лінеді.

Ашық буын: во-да, о-сы, ба-ғ а, а-ра.

Тұ йық буын: ос-тров, ар-ба, бал-ғ а, ас-паз, ө т (желчь).

Бітеу буын: мек-теп, жас-тық, транс-порт, қ ан (кровь), дә п-тер (тет-радь), қ ант (сахар). Орыс тілінде буынның қ ұ рамында дауыссыз дыбыстар қ атарланып келуі мү мкін (встреча, сестра).

Мемлекеттік тілде оқ итын мектептердің оқ ушылары орыс сө здерін кө біне ана тілінің ерекшеліктеріне сай бұ зып қ ате айтады.

1. Орыс тілінде бір буынның шамасында жуан да, жің ішке де дыбыстар ә р тү рлі жағ дайда байланысады. Ал, қ азақ тілінде жуан жә не жің ішке дыбыстар ү ндестік заң ына сай қ олданылады, ө зге тілден енген сө здерде ғ ана ә р тү рлі буындар кездеседі: кі-тап (книга), қ ұ р-мет (пачет), қ а-зір (сейчас), мұ -ғ а-лім (учитель).

Басқ а тілдерден енген сө здерде кездесетін аралас дыбыстардың (жуан, жің ішке) дауыстылары айтылғ ан кезде дауыссыздарды жұ мсартады да, ана тілінің ерекшеліктеріне қ арай айтылады: пә лтө - пальто, магазин – мә гә зін.

2. Орыс тілінде бір буын шамасында (сө здердің басында, ортасында жә не соң ында) екі немесе одан да кө п дауыссыз болуы мү мкін: мгновенно, экспресс, мгла.

Қ азақ тілінде сө здің ортасында немесе аяғ ында дауыссыздардың тоғ ысуы сирек кездеседі:

а) сө здің ортасында тү бірмен (ел-ші – посол, ас+хана – столовая)

3. Орыс тілінде бір сө зде ә р тү рлі дауыстылардың тоғ ысуы жиі бақ ыланады: аэродром, сопереживание, воображение, проигрыш.

Қ азақ тілінде бір сө здің қ ұ рамында дауысты дыбыстардың тоғ ысуы мү мкін емес, тек ыу, іу, ау, эу, ын, ін, ао, оо, ағ, ыа дыбыстары біріге келген сө здерде ғ ана дауыстылар қ атарланады: қ оян – заяц, кролик, қ ою – густой, қ иын – сложный, қ уаныш – радость, киім – одежда.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

6 дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі сө здік қ ұ рам мен

сө здік қ оры

Жоспары:

1. Қ азақ тіліндегі кө п мағ ыналы сө здер, омонимдер, синонимдер, антонимдер жә не олардың орыс тіліндегі сө здермен сә йкестігі мен айырмашылығ ы

2. Қ азақ жә не орыс тілдеріне ортақ лексика.

3. Қ азақ тіліне орыс тілі арқ ылы енген сө здердің сө здік қ ұ рамда алатын орны.

Ә леуметтік лексикағ а ә р тү рлі топтың, айталық, жасө спірімдердің, қ олө нершілердің, саудагерлердің, тіпті криминалдық топтардың ө з ортасында қ олданатын сө здері, варваризмдер, жаргондар мен арголар, оффендік қ олданыстар, пиджиндер, креольдар тілдеріне қ атысты сө здер сө з тіркестері жатады.

Варваризмдер деп тілдің нормасына қ айшы жасақ талғ ан сө з формалары мен тіркестерін; шет елдің тұ рмыс салт реалийлеріне қ атысты кірме сө здерді; кейбір ә леуметік мұ қ таждық тарды ө теу ү шін пайдаланылатын шетел сө здері мен тіркестерін айтады.

Мысалы: авеню – французша кең кө ше; мадам – ханым, денди – ағ ылшынша ерекше киінген адам; фрау – немісше ханым.

Варваризмдермен экзотикалық лексика тығ ыз байланысты. Экзотикалық лексика – бө тен тілдің ұ лттық олоритін, ө зіндік ерекшелігін айқ ындап тұ рады.

Мысалы: орыс тілі ү шін қ азақ тіліндегі қ ымыз, айран, ірімшік, қ аймақ, қ азы, қ арта, жал, жая, жамбас – экзотикалық лексика.

Жаргондардың тү рі кө п: нувориштер жаргоны, кең се жаргоны, аралас жаргондар жә не т. б. Аралас жаргондар креоль тілдеріне, ал жалпы жаргондардың кө п тү рлері ағ ылшындардың слэнгіне жақ ын.

Мысалы: орыс жаргондарында «голова» сө зі: котелок, черепок, тыква, глобус, кастрюля, коробка деп қ олданылып, «бас» мағ ынасын, клево, шикарно, лафа, кайф, шикмодерн, о кэй сө здері «прекрасно, отлично» деген сө здерді алмастырады.

Ал органы мектеп оқ ушылары аргосы, студенттер аргосы, спорттық арго, карта ойнаушылар аргосы, криминалдық топ аргосы деп бө леді.

Мысалы: мектеп оқ ушылары бұ рынғ ы аргосында полундра, тикай, шуба деген сө здер сақ таның дар, қ ашың дар деген мағ ынаны берсе, қ азіргі кезең де башлевый, прикольно деген сө здер бай, қ ызық деген ұ ғ ымдарды береді. Криминалдық топ аргосында уркаган – қ ылмыскер, венчание – сот, браслет – кісен (наручники), царева дача – тү рме деген мағ ынаны білдіреді.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

7 дә ріс тақ ырыбы: Екі тілдегі фразеологизмдер

Жоспары:

1. Екі тілдегі фразеологизмдердің ұ қ састық тары мен айырмашылық тары

2. Екі тілдегі фразеологиялық синонимдер

Фразеологизмдерді тү р-тү рге бө лу ХХ ғ асырдың 40 жылдарынан бастап қ азақ фразеологиясындағ ы басты мә селелердің бірі болды. Қ азақ тіл білімінде фразеологияның объектісіне жатқ ызылатын тұ рақ ты тіркестердің тү рлері жайлы ә р тү рлі пікір орын алып келеді. І. Кең есбаев «Қ азақ тілінің фразеологиялық сө здігінің » «Қ азақ тілінің фразеологизмдері» деп аталатын бө лімінде фразеологизмдерді тү рге бө лу мә селесіне кең інен тоқ талды. Ал орыс фразеологизмдерін фразеологиялық тұ тастық, фразеологиялық бірлік, фразеолгиялық тізбек деп ү шке бө лген. В. В. Виноградовтың классификациясын жетілдіріп, оғ ан тө ртінші етіп, фразеологиялық сө йлемшені қ осқ ан Н. М. Шанскийдің топтастыруына негіздеп, Р. Сә рсенбаев, Ө. Айтбаев, Г. Смағ ұ лова, Н. Уә лиев тә різді ғ алымдар қ азақ мақ ал-мә телдерін фразеолоиялық тұ рақ ты орамдар ретінде фразеологияның қ ұ рамында қ арастыруды ұ сынады. Тілдегі тұ рақ ты сө з тізбектері мен тіркестері, қ анатты сө здер, мақ ал мә телдер, афоризмдер фразеологизмдер деп аталады. Фразеологизмдер тарихи категория, олар халық тың ұ лттық ерекшелігіне сай тұ рақ ты сө з тіркестерінен жә не халық тар арасындағ ы қ арым қ атынас негізінде бір тілден екінші тілге фразеологизмдердің ауысы арқ ылы қ алыптасады.

Фразеологизмдер сә тті, кө ң ілге қ онымды аударылса, сол тілдің ө зінің байырғ ы лексикасында бұ рыннан бар тіркестер сияқ ты қ абылданады. Мысалы: жақ сы жаудан жаман бітім артық -худой мир лучше доброй ссоры; жылтырағ анның бә рі алтын емес-не все золото, что блестит т. б.

Фразеологизмдерді аударудың тә сілдеріне кө ң іл аударайық:

1. Жалпы мағ ынаны беру:

Вариться в собственном соку-ө зімен-ө зі болу

Лезть вон из кожи-тыраштану

Яблоко раздора-егестің басы

Водить за нос-ә уреге салу

2. Екі тілдегі ө зара мә нділікті сақ тау:

Кө здің қ арашығ ындай сақ тау-беречь как зеницу ока

Жасырынбақ ойнау-в прятки играть

Табанын жалтыратты-показал пятки

Тө бе шашы тік тұ ру-волосы встали дыбом

3. Бір тілден екінші тілге сө збе-сө з аудару:

Тіл-тіліп тү сер наркескен, сө з-ө ткір жебе тау тескен-язык-что секущий меч, слово-это пронзающая стрела

Сә уір суымен, мамыр гү лімен-апрель с водою, а май с травою

Жұ мыла кө терген жү к жең іл-дружно, да не грузно.

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

8 дә ріс тақ ырыбы Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі сө зжасамдық тә сілдер.

Жоспары:

1. Кү рделі сө здердің жасалу жолдарындағ ы ерекшеліктер мен айырымашылық тары

2. Екі тілдегі туынды сө здер қ ұ рамындағ ы ерекшеліктер.

Қ азақ жә не орыс тіліндеріндегі сө здердің жасалу тә сілдерінің негізгі тү рлері – Основные типы формообразования слов в русском и казахском языках

Қ азақ жә не орыс тілдерінде сө здің жасалужолы:

І. Екі тілде де жұ рнақ арқ ылы жасалу тә сілдері жиі кездеседі: кө бінесе есімше (причастие): алынғ ан – полученный; кө семше: алып – получив; етісткітің ө ткен шағ ы: алды – получил. Етістіктің тұ йық тү рі: алу – получить. Сын есімнің салыстырмалы шырайлары: кү шті – кү шті – рек (сильный – сильнее). Етістіктің шартты райы: білсем (если бы знал).

II. Орыс тілінде жаң а сө здер приставка арқ ылы да жасалады. Қ азақ тілінде приставка болмағ андық тан, бұ л сө здерді қ азақ тіліне аударғ анда басқ а сө здер немесе қ осымшалар қ олданылады.

Мысалы: қ алағ а жетті - дошел до города;

борьба подрастающее поколение - ұ рпақ ү шін кү рес;

попасть к катастрофу - апатқ а ұ шырау.

III. Орыс тілінде сө здер тү бірдің ө згерілуі арқ ылы жасалады.

Мысалы: мы - нас, ребенок - дети қ азақ тілінде мұ ндай ө згеру тә сілі жоқ.

IV. Аналитикалық - синтетикалық тә сілдің грамматикалық формасына жалғ ау орыс тілінде жә не қ азақ тіліндегі септік жалғ ауы, кө мекші сө здер арқ ылы жасалады: жазып отыр - пишет; келе жатыр - идет; ө те биік - очень высоко; шығ ып кетті - вышел. Ал орыс тілінде жалғ аулар арқ ылы, қ азақ тілінде септік жалғ аулары жә не кө мекші сө здер арқ ылы жасалады.

Мысалы: орманның ішінде - в лесу, сайлауғ а дейін – до выбора.

Сө здің негізгі жасалу жолдары – Основные пути образования

Сө здер:

-морфологиялық;

-лексикалық – морфологиялық;

-морфологиялық – синтаксистік;

-лексикалық – семантикалық жолдар арқ ылы жасалады.

Екі тілде де сө здің морфологиялық жасалу жолдары жиі кездеседі. Орыс тілінде морфологиялық жасалу жолдары бірнеше тү рге бө лінеді: жалғ аусыз.

Мысалы: сухой – сушь,

кричать – крик.

Қ азақ тіліне қ арағ анда орыс тілінде жұ рнақ қ осылу арқ ылы жасалатын сө здер жиі кездеседі. Орыс тілінде адамнвң мамандығ ына, кә сібіне байланысты жұ рнақ тар легі мол: -чик, -щик, -тель, ник, -ст, -ач, -ак, -ец, -як, -ик, т. б.

Ал қ азақ тілінде мамандық қ а байланысты кө біне –шы, -ші, -кер, -гер жұ рнақ тары қ олданылады: балық шы, ә нші, қ айраткер, қ аржыгер.

Орыс тілінде кейбір жұ рнақ тар род категориясына сай адамның жынысын нұ сқ айды.

Мысалы: рыбак – рыбачка

Қ азақ тілінде грамматикалық род болмағ андық тан, жынысын қ ыз бала, оқ ытушы ә йел, еркек бұ зау деген сө здер арқ ылы білуге болады.

Мысалы: қ ыз бала, оқ ытушы ә йел.

Орыс тілінде сө зді кішірейтіп, ө зге мағ ынасын ашатын жұ рнақ тар жиі кездеседі:

- ик: холмик, домик, шарфик;

- чик: ключик;

- ок, -ек: дружок, орешек;

- к: тетрадка;

- очк: тетрадочка;

- ечк: скамеечка;

- оньк: березонька;

- ушк, юшк: тетушка, нянюшка.

Ал қ азақ тілінде кішірейтіп, еркелетіп кө рсететін жұ рнақ тар тек ө сімдіктерге, ү й тұ рмысына қ олданылатынзаттарғ а байланысты айтылады.

- шық (-шік) тө бешік - холмик, ойыншық - игрушка;

- ша (-ше), кітапша – книжечка, кө пірше – мостик;

- шақ (-шек), қ ұ лыншақ - жеребеночек;

- қ ан, ботақ ан - веблюжоночек;

- тай, -еке, ә жетай -, ататай – дедуля.

Орыс тілінде жаң а сө здер приставка арқ ылы жә не жұ рнақ қ осылу арқ ылы жасалады.

Мысалы: рассвет. Қ азақ тілінде приставка болмағ андық тан, басқ а тілден енген сө здер приставка арқ ылы жасалады.

Мысалы: беймаза, бейхабар, наразы.

Лексикалық -морфологиялық ә діс арқ ылы жасалатын сө здер, бір сө з табынан екінші сө з табына енеді.

Мысалы: сын есімнен зат есімге.

Еркін (қ андай? ) адам- Бұ л Еркін (кім? )

Морфологиялық –синтаксистік тә сіл орыс тілінде- о, -е қ осалқ ылар арқ ылы қ осарланып, ал қ азақ тілінде екі сө здің қ осылуы арқ ылы жасалады: ө мірбаян, ең бекақ ы. Орыс тіліндегі қ осарланып жасалғ ан сө здер қ азақ тілінде екі сө з арқ ылы беріледі.

Мысалы: огнетушитель- ө рт сө ндіргіш, конина-жылқ ы еті.

Лексикалық -семантикалық тә сіл арқ ылы жасалатын сө здер кө п мағ ыналы болып келеді. Орыс тілінде: мир-дружба, мир-веселенная. Кө п мағ ыналық қ азақ сө здеріне де тә н қ ұ былыс.

Мысалы: алу етістігі

-бір затты қ абылдау, ие болу. Сө з алу.

-бір затты қ олмен ұ стау. Туды алу, қ олына алды.

-аң ды қ олғ а тү сіру, ұ стау.

Алу етістігі басқ ада сө з тіркестері ішінде ауыспалы мағ ында қ олданады

Негізгі ә дебиеттер тізімі:

1. Бейсенбаева К. А. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алматы: Ана тілі, 1994.

2. Демесинова Н. Х. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. - Алма-Ата, 1966.

3. Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского

и русского языков. Учебное пособие. – Алматы: Санат, 1996.

4. Турсынов Д. И др. Сопоставительная грамматика русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1967.

5. Ж. Мұ саұ лы, Р. Ә шіренова Қ азақ, орыс тілдеріндегі салыстырмалы грамматикасы. – Кө кшетау, 2002.

6. Г. Шалқ арова, А. Сатыбаева Салыстырмалы грамматика. Астана, 2007.

Қ осымша ә дебиеттет тізімі:

1. Туркбенбаев Н. Сравнительная фонетика современного русского

и казахского языков – Алма-Ата, 1978.

2. Сулеймнова Э. Д. Казахский и русский язык: основы

контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996.

3. Ахметжанова З. К. Функционально-семантические поля русского

и казахского языков. – Алма-Ата, 1989.

4. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков.

Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент, 1991.

9 дә ріс тақ ырыбы: Екі тілдегі сө з табына қ атысты сө зжасам мә селелері

Жоспары:

1. Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі зат есім сө зжасамы

2. Екі тілдегі сын есімнің сө зжасамдық жұ рнақ тары

3. Екі тілдегі сан есімнің жасалу жолдары

4. Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі есімдіктің жасалу жолдары

5. Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі етістік жасайтын ө німді жұ рнақ тар

Орыс тілі жә не қ азақ тіліндегі типологиялық ерекшеліктер

Типологический особенности в русском и казахском языках

Грамматика қ азақ жә не орыс тілдеріндерде екі саладан тұ рады: морфология жә не синтаксис.

Морфология ( гректің morphe – « форма » + logos – « ұ ғ ым, ілім » деген сө зінен алынғ ан ) - сө з жә не оның формалары туралы ілім. Морфологияның негізгі объектісі – морфемалар. Олар сө здің тү бірі ( тү бір морфемалар ) жә не оғ ан жалғ анатын қ осымшалардан тұ рады ( қ осымша морфемалар ). Мысалы: ә н-ші-лер сө зінде ү ш морфем бар. Сө здің лексикалық немесе граматикалық мағ ынасын білдіретін ә рбір жеке, ең кіші бө лшегі морфемадеп аталады. Қ азақ жә не орыс тілінде морфология сө з қ ұ рамы мен сө з таптарын зерттейді.

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒