Алтын Орданың ыдырауы. Ноғай Ордасының құрылуы. Сібір хандығы

Тоқ тамыстың Қ ыпшақ даласындағ ы ық палын ә лсірету ү шін Ә мір-Темірдің ә скерлері алғ аш Алтын Орданың шығ ыстағ ы ұ лысы Ақ Орданың аймағ ын кө ктеп ө тіп, Кө к Ордағ а ентелей басып кірді. Бұ л ноғ айлардың, аландардың, шеркестердің, бұ лғ арлардың жә не орыстардың отаны еді. Осы халық тан қ ұ ралғ ан жасақ Тоқ тамысты қ олдап, Ә мір-Темірге қ арсы кү реске шық ты. Алайда этникалық тұ рғ ыдан ә ртү рлі жә не Алтын Орда хандарының тақ қ а таласқ ан ү здіксіз соғ ыстарынан ә бден зә резап болғ ан, оның ү стіне аумақ тық тұ рғ ыдан ө зара бақ таластық тары ө ршіген бұ л қ алың қ ол, Ә мір-Темірдің тығ ыз топтасқ ан жә не соғ ысты тұ рақ ты кү нкө ріс кө зіне айналдырғ ан ү йретілген ә скерінен ә лдеқ айда ә лсіз еді. Сондық тан да саны жағ ынан басым Тоқ тамыстың қ алың қ олы жақ сы ү йретілген Ә мір-Темір жасағ ынан алғ аш, жоғ арыда атап кеткеніміздей, Еділге жақ ын Қ ондырша аймағ ында 1391 жылы маусымда жең ілсе, одан соң 1395 жылдың кө ктемінде Кавказдағ ы Терек ө зені бойында тағ ы да оң бай жең ілді. Енді Ә мір Темір Алтын Ордағ а ойына келгенін істеді. Сарайды ө ртеп, Қ ыпшақ даласын талан-таражғ а салды. Зорлық -зомбылық тан ә бден мезі болғ ан Алтын Орда енді Қ ұ йыршық хан, Темір Қ ұ тлық басқ аратын ордаларғ а бө лініп, одан Маң ғ ыт жұ рты бө лініп шық ты. Кө п кешікпей-ақ, Қ ырым хандығ ы да Алтын Ордадан дербестеніп, жеке отау тікті. 1399 жылдан бастап, Ә мір маң ғ ыт Едігеден қ олдау тапқ ан жә не Қ ұ йыршық ханның орнына Алтын Орда тағ ына отырғ ан Темір Қ ұ тлық Ә мір-Темірдің қ олдауымен Тоқ тамысты біржолата кү йретуге кірісті.

1398 жылдың жаз мезгілінде Ворскла ө зенінің жағ асында Тоқ тамыс ө зінің одақ тасы Литваның ұ лы князі Витовтпен бірге Ә мір-Темірден кө мек алғ ан Алтын Орда ханы Темір Қ ұ тлық тан, жә не оның ә мірі Едігеден қ ирай, қ айтып бас кө тере алмастай жең ілді. Оның Сібірге қ ашып, онда ө зінің жеке хандығ ын қ ұ рмақ болғ ан ә рекетін соң ына шам алып тү скен Едіге болдырмай тастады. Ол қ удалауды тоқ татпай, ақ ыры Тоқ тамысты ө лтіріп тынды. Енді тақ қ а Ұ рыс ханның ұ лы Қ ұ йыршық (1395-1399) отырып, одан соң Темір Қ ұ тлық (1399-1400), Шә дібек (1400-1408), Болат сұ лтан (1408-1410), Темір хан (1410-1412) тақ ты иемденді. Бұ лардың бә рі Тоқ тамыстың ата жауына айналғ ан ә йгілі Ұ рыс ханның ұ рпақ тары мен мұ рагерлері еді.

Алайда Тоқ тамыстың балалары мен немерелері ыдырауғ а бет алғ ан Алтын Орданың тағ ын ө здеріне тағ ы да қ айтарып ала алды. Тоқ тамыстың сегіз ұ лының арасында Жә лел ад-Дин, Керімберді, Кебек хан, Жапарберді, Кә дірберді тә різді ұ лдары қ ысқ а мерзімге болса да, сарайдағ ы тақ қ а отырып, хан атанды. Бірақ олардан Ұ рыс ханның Қ ұ йыршық тан туғ ан немересі Барақ 1423 жылы Алтын Орда тағ ын қ айта тартып алды. Ал 1430 жылы Ұ рыс хан тұ қ ымынан Алтын Орда тағ ы Тоқ тамыстың Кә рімбердіден туғ ан немересі Сейіт Ахмедтің қ олына кө шті. Осылайша, екі ә улет арасындағ ы тақ тартысы Алтын Орданы одан ары ә лсірете тү сті. Ақ ырында 1431 жылы Алтын Орда ханы кіші Мұ хаммед ө лген соң, оның балалары Алтын Орданы ә ртү рлі ұ лыстарғ а бө лшектеп, иемденуге кө шті. Енді атақ ты Алтын Орданың орнында «Ү лкен Орда», «Қ азан хандығ ы», «Қ ырым хандығ ы» деп аталатын жаң а мемлекеттер пайда болды. Мұ ндай бө лініс этникалық тұ рғ ыдан жаң а жіктелулерге жол ашты. Енді ө здерін «ө збектерміз» деп атайтындар татарларғ а, маң ғ ыттарғ а жә не кө шпелі ө збектерге жіктеле бастады. ХV ғ асырдың соң ына қ арай мұ ндай жіктеліс терең дей тү сіп, татарлардың ө зі Қ ырым, Астрахан жә не Қ азан татарларына бө лшектенсе, ал кө шпелі ө збектер ноғ айларғ а (маң ғ ыттарғ а) жә не қ азақ тарғ а бө лініп кетті. Алтын Орданың мұ рагері болып, есептелген Еділдің жоғ арғ ы жағ ындағ ы Ү лкен Орда 1481 жылы кіші Мұ хаммедтің ұ лы Ахмет хан қ айтыс болғ ан соң, «Астрахан хандығ ы» деп аталды. Осылайша, аты аң ызғ а айналғ ан Алтын Орда адамзат тарихының мансапқ орлық ты аң сағ ан тойымсыз пиғ ылының кезекті қ ұ рбандығ ына айналды.

Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болғ ан ірі мемлекеттік бірлестіктің бірі – Ноғ ай Ордасы. Ол ХІV-ХV ғ асырларда Батыс Қ азақ станның бір бө лігін алып жатты. Территориясы: Жайық -Еділ арасы. Ең ірі тайпасының атымен «Маң ғ ыт жұ рты» атанғ ан. Астанасы – Сарайшық (Жайық ө зені бойында). Бұ л – Қ ара тең із жағ алауынан Орта Азияғ а дейінгі аралық тағ ы сауда жолындағ ы ірі транзиттік қ ала. Халқ ы – маң ғ ыт, қ ыпшақ, қ оң ырат, найман, арғ ын, ү йсін, қ арлұ қ, алшын, тама тайпалары. Ноғ ай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оғ ан енген тайпалар ХV ғ асырдың аяғ ында қ алыптасқ ан ноғ ай халқ ының негізін қ ұ рады.

Ноғ ай Ордасының негізін салушы – ә мір Едіге (1395-1419 жж). Ноғ ай Ордасы Едігенің ұ лы, Нұ раддин (1426-1440 жж) тұ сында Алтын Ордадан бө лініп, дербес мемлекет атанды. Ноғ ай Ордасында ұ лыстық басқ ару жү йесі қ алыптасып, бір орталық қ а бағ ынғ ан ө кімет болды. Орда билеушісі – хан. Ұ лыс билеушісі – мырза. Орданы Едіге ұ рпақ тары басқ арып, ә кімшілік, ә скери, елшілік, билігі мұ рагерлік жолмен берілді. Ш. Уә лиханов ноғ айлар мен қ азақ тарды «екі туысқ ан Орда» деп атағ ан. Ал Хақ назар хан «қ азақ тар мен ноғ айлар ханы» атанғ ан. ХVІ ғ асырда Ноғ ай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда, экономикалық, саяси байланысы дамыды. ХVІ ғ асырдың екінші жартысында Ноғ ай Ордасы ыдырап екіге бө лінді:

Ү лкен Ноғ айлы – Еділдің шығ ысы;
Кіші Ноғ айлы – Еділдің батысы.

1600 жыл – Ү лкен Ноғ айлы мырзалары Борис Годунов тұ сында Ресей тә уелділігін мойындап, Иштерек мырза князь атанды. Ал Кіші Ноғ айлы қ азақ хандығ ын мойындады, кейін Кіші жү з қ ұ рамына енді.

Сібір хандығ ы — 15 ғ асырда Батыс Сібірде қ ұ рылғ ан феодалдық мемлекет. Алтын Орданың қ ұ лдырауынан жә не одан Шайбани ұ лысының бө лініп шығ уынан пайда болғ ан хандық.

XIII-XV ғ асырлардағ ы Батыс Сібір. Сібірдің жерінде біршама тү рік тайпалары мекен етті. Батыс Сібір алдымен Жошы ұ лысына, кейіннен Шайбани хандығ ына қ арайды. Батыс Сібірдің орталығ ы – Тұ ра қ аласы. 1428 жылы Батыс Сібірді Ә білқ айыр басып алды. Кө шім тұ сындағ ы Сібір хандығ ы. Территориясы: Батыс Сібір, Орал ө ң ірі, Ертіс, Тобыл ө зендерінің алабы. Қ ұ рамындағ ы тайпалар: керей, қ ыпшақ, найман, арғ ын, жалайыр, ханты, мансы т. б. Астанасы: Искер қ аласы. 1563 жылы хан тағ ына Кө шім отырды. Алты ұ л тайпасынан шық қ ан Кө шім 1510 жылы Ноғ ай ордасында дү ниеге келген. Ол 1555 жылы Сібірде билік жү ргізген Тайбұ ғ анмен соғ ысып, оны жең еді. Экономикасы мен мә дениеті. Кө шімнің кезінде Сібір хандығ ында кө птеген қ амалдар мен бекіністер, ғ имараттар салынады. Кө шімнің тұ сында Сібір халқ ы ислам дінін қ абылдайды. Сібір хандығ ында, негізінен, сауда мен аң шылық дамыды. Саяси қ ұ рылысы. Жоғ арғ ы билеуші – хан, хан кең есі – диван, кең есшілер – аталық тар, уә зірлер – қ араша Сібір-Ресей қ атынасы. Сібір ханы Кө шім Ресейдің шығ ысқ а қ арай ұ мтылуына кедергі жасауғ а тырысты. 1574–1575 жылдары сібірге барлауғ а жіберілген Иван Грозныйдың отрядын Кө шім хан қ ырып тастайды. 1582 жылы Кө шім ә скерлері атаман Ермактың отрядынан жең іледі. 1582 жылдың кү зінде атаман Ермак 600-ге жуық казагымен Искер қ аласына шабуыл жасайды. Кө шім ә скері жақ сы қ аруланғ ан Ермак отрядынан жең іледі. 1584 жылы Кө шімнің адамдары Ермакты ө лтіреді. 1598 жылы орыс ә скерлеріне қ арсы ұ йымдастырылғ ан шайқ аста Кө шім жең іліп, Шығ ыс Қ азақ стан жеріне қ ашады. Сібір хандығ ы осылай Ресей империясының қ ұ рамына кіреді. Осылайша Қ азан хандығ ы орыс ә скерлерінің шабулы нә тижесінеде Ресей империясының қ ұ рамына кіреді.

⇐ Предыдущая 1 2 34