Ноғай Ордасының этникалық құрамы, қоғамдық құрылысы және саяси жағдайы.

Ноғ ай Ордасының этникалық қ ұ рамы тө ң ірегіндегі тү ркі халық тарының, яғ ни олардың жеке ұ лттық тұ тастық қ а кө шкенге шейінгі қ ұ рамына ұ қ сас болды. Оның қ ұ рамына маң ғ ыттардан басқ а қ ыпшақ, қ аң лы, қ оң ырат, найман, ү йсін, қ арлық, алшын, тама жә не басқ а тайпалардың бө ліктері енді. Ә уелде этносаяси қ ұ рылым ретінде пайда болғ ан Ноғ ай Ордасы негізінде кейінірек, яғ ни XV ғ. соң ына қ арай ноғ ай халқ ы қ алыптаса бастайды.

Ноғ ай Ордасының негізін қ алағ ан Едіге ө зін хан деп жариялауғ а қ ұ қ ы болмағ анмен, Алтын Орданың билеушісі болды. Оның кезінде ноғ айлар Алтын Ордадан бө лектенген, елеулі феодалдық иеліктердің біріне айналды. Беклер-бек» – «ұ лы ә мір» атанғ ан оның билігі шексіз болды. Тіпті Шың ғ ыс ә улетін хан кө теру Едіге ұ рпақ тарының келісімінсіз қ абылданбайтын дә стү рге айналды. Маң ғ ыт елі оғ ан арнап «Едіге батыр» жырын шығ арды. Едігенің билік жү ргізген кезінде (1396-1411) Ноғ ай Ордасының жері Батыс Сібір ойпатына дейін ұ лғ айғ ан. Бұ л аймақ қ а қ ашып келген Тоқ тамыс хан қ аза болғ аннан кейін, бұ л жердегі тайбұ ғ а тайпасы да Едігенің билігін мойындағ ан. Жазба деректердің мә ліметі бойынша, ноғ айлар (маң ғ ыттар) ХҮ ғ. ортасында Сырдың орта ағ ысына дейін жетіп, кейбір бекініс қ алаларды жаулап алады. Мә селен, 1446 ж. Едіге бидің ү рім-бұ тағ ы Уақ ас би Ү зкент қ аласына билік жү ргізген. Едігенің Мұ са мырза, Ямғ ұ рчи жә не басқ а ұ рпақ тары бү кіл Дешті Қ ыпшақ тың саяси ө мірінде белгілі болғ ан. Қ азақ еліне тілі, салт-дә стү рі жақ ын ноғ ай жұ рты қ азақ тармен жылы, одақ тастық қ атынаста болды. Алғ ашқ ы қ азақ ханы Жә нібектің тұ сында (XV ғ. ) қ азақ пен ноғ ай жылы, туыстық қ атынаста болды. XVI ғ. орта тұ сында деректер Хақ назар ханды “қ азақ тар мен ноғ айлардың ханы” атады.

ХҮ І ғ. басында Ноғ ай Ордасы ыдырай бастайды. 1550 жж. ортасында Қ азан, Астрахань хандық тарының Ресейге қ осылуына байланысты Ноғ ай Ордасы бірнеше иеліктерге бө лінеді. Оның ыдырау кезінде халқ ының кейбір бө ліктері Кіші жү з қ азақ тарының қ ұ рамына қ осылады.

⇐ Предыдущая 123 4 Следующая ⇒