Ноғай Ордасының құрылуы, жер аумағы.

Стр 1 из 4Следующая ⇒

Ноғ айордасы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет

Jump to navigationJump to search

Ноғ ай Ордасы
Астанасы: Сарайшық
Тілі: Қ ыпшақ
Халқ ы: Ноғ ай

Қ азақ стан тарихы

Ежелгі Қ азақ стан тарихы

Андронов мә дениеті Сақ тар • Ү йсіндер • Қ аң лылар • Ғ ұ ндар

Қ азақ станның ерте орта ғ асырлардағ ы мемлекеттері

Тү ркі қ ағ анаты (552—603) Батыс Тү рік қ ағ анаты (603—704) Тү ргеш қ ағ анаты (704—756) Қ арлұ қ қ ағ анаты (756—940) Қ аң ғ арлар • Қ имақ тар • Оғ ыздар Қ арахандар • Қ арақ ытайлар • Қ ыпшақ тар

Қ азақ станның орта ғ асырлардағ ы мемлекеттері

Моң ғ ол империясы (1205—1291) Жошы ұ лысы (1224—1481) Шағ атай ұ лысы (1222—1370) Орда Ежен ұ лысы (1242—1446) Шайбани ұ лысы (1243 —? ) Ақ Орда (XIII—XV ғ ғ. ) Кө к Орда • Ә білқ айыр хандығ ы (1428—1480) Ноғ ай ордасы (1440—1634) Сығ анақ хандығ ы (1340—1379) Моғ олстан (1346—1706) Ташкент хандығ ы (1501—1627)

Қ азақ хандығ ы мен жү здері

Қ азақ хандығ ы (1465—1847) Ұ лы жү з (1715—1822) Орта жү з (1715—1822) Кіші жү з (1715—1731)

Ресей империясы қ ұ рамында

Бө кей ордасы (1801—1872)

Қ азіргі заман

Алаш автономиясы (1917—1920) Тү ркістан автономиясы (1917—1918) Қ ырғ ыз (Қ азақ ) АКСР-і (1920—1925) Қ азақ АКСР-і (1925—1936) Қ азақ КСР-і (1936—1991) Қ азақ стан Республикасы (1991—қ азір)

қ • т • ө Портал «Қ азақ стан» Санат «Қ азақ стан тарихы»

Ноғ ай ордасы, Маң ғ ыт ұ лысы – Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда ә лсірегеннен кейін Батыс Қ азақ стан жеріне іргелес аймақ та пайда болғ ан мемлекеттік бірлестік.

Негізгі аумағ ы Еділ мен Жайық аралығ ы болғ анымен, шығ ыста Жайық тың сол жағ асына, солтү стік-шығ ыста Батыс Сібір ойпатына дейін, солтү стік-батыста Қ азанғ а дейін, оң тү стік-батыста Арал, Каспий тең ізіне дейін, кейде Маң ғ ыстау мен Хорезмге дейінгі алқ апты қ амтыды. Ноғ ай ордасы алғ ашында осы бірлестіктің негізін қ алағ ан маң ғ ыттардың атымен “Маң ғ ыт Ордасы” аталғ ан.

“Ноғ ай” атауы бұ дан кейініректе, алғ аш орыс жылнамаларында (1479), кейін шығ ыс деректерінде (1500) пайда болғ ан. Бұ л атаудың шығ у тегі туралы кө птеген зерттеушілер 13 ғ. 2-жартысында Алтын Орда ә скерінің қ олбасшысы Ноғ ай иелігіне қ арағ ан ұ лыс халқ ы “ноғ ай”, “ноғ айлы” аталғ андық тан деп санайды. Тарихи жазба деректерге қ арағ анда Ноғ ай ордасының негізін Едіге қ алағ ан. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағ ы билікті тү гелдей ө з қ олына ұ стағ ан тұ ста иелігіндегі ноғ ай ұ лысы даралана бастады. Қ астилия елшісі Р. Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мың нан астам жасақ ұ стағ аны айтылады. Ол Алтын Орданы ө зі қ ойғ ан хандар арқ ылы басқ арып, “бектер бегі” немесе “ұ лы ә мір” атағ ына ие болғ ан. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның жиырма баласының ә рқ айсысы жеке иеліктерде билік жү ргізіп, ә скер ұ стағ ан. Ноғ ай ордасының даралануы 13 ғ. 2-жартысында басталып, Нұ р ә д-Диннің (1426 – 40) тұ сында аяқ талды. Орт. – Жайық ө зенінің тө менгі саласы, Сарайшық қ. болды. Алтын Орда ыдырағ аннан кейін пайда болғ ан ө зге де ордалар сияқ ты Ноғ ай ордасында этникалық қ ұ рылымнан гө рі, саяси қ ұ рылым басым еді. Бас билікті “бектер бегі” ә мір атқ арды. Негізгі бұ қ арасы “ұ лыс адамдары” (ноян, мырза, кінә з, т. б. ), “қ ара халық ” деп аталды. Хан тағ ы тек Шың ғ ыс хан ә улетінің ғ ана ү лесі болса да, Ноғ ай ордасының саяси ү стемдігі, экономикалық тіршілігі маң ғ ыт ә мірлерінің, яғ ни Едіге ұ рпағ ының қ олында болып, билік атадан балағ а кө шіп отырды. 15-ғ асырдың орта шенінде ноғ айлар Сырдарияның орта ағ ысындағ ы қ алаларды басып алып, Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тың саяси ө мірінде Едігенің ұ рпақ тары Уақ ас би, Мұ са мырза, Жаң быршы, т. б. басты рө л атқ арды. Ұ лыстар мен ру-тайпалар арасында билік ү шін, жайылымдық жер ү шін ү здіксіз кү рес жү рді. Халқ ының негізгі кә сібі кө шпелі мал шаруашылығ ы болды. Ноғ ай ордасының қ ұ рамына енген тайпалар ( қ оң ырат, маң ғ ыт, алшын, жалайыр, қ аң лы, керей, қ ыпшақ, найман, арғ ын, тама, т. б. ) кейіннен қ азақ халқ ының этностық қ ұ рамын қ алыптастыруда ү лкен рө л атқ арды. Ш. Уә лиханов Ноғ ай ордасы мен Қ азақ хандығ ы халқ ының туыстығ ы туралы “бауырлас орда” деп атағ ан (Қ азақ -ноғ ай қ арым-қ атынастары). 15 ғ. аяғ ында Ноғ ай орда орыс мемлекетімен саяси жә не сауда-экономикалық байланыстар орнатып, ноғ ай билеушілері Мә скеу мен Қ азан базарларына жыл сайын мың дағ ан жылқ ы мен қ ой ө ткізіп тұ рды. 16 ғ. 2-жартысында Қ азан мен Астрахан хандық тарын Ресей жаулап алғ аннан кейін Ноғ ай ордасы ә лсіреп, бірнеше ұ лыстарғ а, ордаларғ а бө лінді. Солтү стік Кавказда Кіші Ноғ ай ордасы, ал Жем, Ойыл жағ алауларында Алты Ұ лыс ордасы қ ұ рылды. Исмаил мырзаның қ арамағ ындағ ы тайпалар Ү лкен Ноғ ай ордасын қ ұ рып, 1557 ж. Орыс мемлекетіне бағ ынды. Еділ қ алмақ тарының шабуылынан кейін 1634 ж. ноғ айлар Еділдің оң жағ ына кө шіп, Кіші Ноғ ай ордасымен бірікті де, Қ ырым хандығ ына тә уелді болды. Ноғ ай ордасы ыдырағ аннан кейін қ азақ жерінде қ алғ ан ел Қ азақ хандығ ы қ ұ рамына енді. Ноғ ай ордасы тү ркі халық тары тарихында ү лкен із қ алдырды. Қ азақ, қ арақ алпақ, ө збек, татар, башқ ұ рт, т. б. тү ркі халық тарының ұ лт болып қ алыптасуында Ноғ ай ордасына кірген тайпалардың ү лесі ө те мол. Олардан аса ү лкен мә дени мұ ра қ алды; Ноғ айлы дә уірінің ә дебиеті. ^[1]^[2]

Ноғ ай Ордасы Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болғ ан мемлекеттік бірлестіктің бірі – Ноғ ай Ордасы. Ол ХІҮ -ХҮ ғ асырларда Батыс Қ азақ станның бір бө лігін алып жатты. Бұ л мемлекеттің атауы Алтын Орданың беклербегі, ә скерінің қ олбасшысы, Жошы ханның немересі (1260-1306) Ноғ ай есімімен байланысты. Берке хан ө лгеннен кейін Доннан Дунайғ а дейінгі жер Ноғ айдың бақ ылауында болды. Оның қ ұ рамындағ ы рулар Каспий маң ына қ оныс аударып, Ноғ ай елі атанды. Ноғ ай Ордасының негізін салушы - ә мір Едіге (1395-1419). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411), «ұ лы ә мір» атанғ ан. Шың ғ ыс ә улетінен хан сайлау Едігенің қ олында болғ ан. Ноғ ай Ордасы Алтын Ордадан Едігенің кезінде бө лектене бастады. Бұ л процесс Едігенің ұ лы Нұ раддин (1426-1440) тұ сында аяқ талып, Ноғ ай Ордасы Алтын Ордадан ХҮ ғ. ортасында бө лініп, дербес мемлекет болды. Территориясы: Еділ-Жайық арасы. Астанасы – Жайық ө зені сағ асындағ ы Сарайшық қ аласы болды. Халқ ы – маң ғ ыт, қ ыпшақ, қ оң ырат, арғ ын, қ арлұ қ, алшын, тама жә не т. б. сияқ ты тү рік тайпалары. Ноғ ай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оғ ан енген тайпалар ХҮ ғ. аяғ ында қ алыптасқ ан ноғ ай халқ ының негізін қ ұ рады. Ноғ ай Ордасында ұ лыстық басқ ару жү йесі қ алыптасып, бір орталық қ а бағ ынғ ан ө кімет болды. Орда билеушісі – хан. Ұ лыс басында мырзалар тұ рғ ан, олар ө з иеліктерінде шексіз билік жү ргізіп, ұ лыстың ең шұ райлы жайылымдары мен ө рістерін иемденген. Ұ лыстың қ атардағ ы кө шпелі малшылары мырзалармен бірге кө шіп-қ онып, алым-салық тө леп отыруғ а, соғ ыс жорық тарына қ атысуғ а міндетті болғ ан. Орданы Едіге ұ рпақ тары басқ арды. Мұ рагерлік жолмен берілетін ә кімшілік, ә скери, елшілік билік князьдің қ олында болды. Ордада жорық қ а 300 мың жауынгер шығ арылды. Ноғ ай Ордасының тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі, Орта Азия мен Қ азақ стандағ ы кө рші мемлекеттер тарихымен тығ ыз байланысты. Ноғ айлар тарихы ә сіресе кө шпелі ө збектер мен қ азақ тар тарихына айрық ша жақ ын. Ембі мен Сырдария арасында кө шіп жү ретін ноғ айлар қ азақ тармен ұ дайы араласып-қ ұ раласып байланысып жатқ ан. Басқ а да кө шпелі мемлекеттер сияқ ты Ноғ ай Орд асының шекарасы да сыртқ ы саяси жағ дайғ а байланысты ө згеріп отырады. Ноғ айлардың солтү стік-шығ ыстағ ы ө ріс-қ оныстары Сібірге дейін созылып жатады, ал оң тү стік-шығ ыста олар кейде Сырдария бойында, Арал тең ізі жағ асында кө шіп жү рген. Олардың билеушілері Уақ ас би маң ғ ыт, Мұ са мырза, Жаң быршы жә не басқ алары Ә білқ айырғ а Сырдария бойындағ ы қ алаларды жаулап алуғ а жә рдемдеседі. Кейін ноғ айлар қ азақ хандарымен соғ ысса, енді бірде татуласып, одақ қ ұ рып отырғ ан. Ш. Уә лиханов ноғ айлар мен қ азақ тарды «екі туысқ ан Орда» деп атағ ан. Ал Хақ назар хан «қ азақ тар мен ноғ айлар ханы» атанғ ан. ХҮ І ғ асырда Ноғ ай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық, саяси байланысы дамыды. ХҮ І ғ. 2-ші жартысында Ноғ ай Ордасы ыдырап, екіге: Ү лкен Ноғ айлы (Еділдің шығ ысы) жә не Кіші Ноғ айлығ а (Еділдің батысы) бө лінді. Осы тұ ста ноғ айлардың кө пшілігі Қ азақ хандығ ына, соның ішінде Кіші жү з қ ұ рамына енді. Осылайша Ноғ ай Ордасын мекендеген тайпалар қ азақ халқ ының қ алыптасуында ү лкен рө л атқ арды.

Толығ ырақ: https: //massaget. kz/layfstayl/bilim/gumanitarly-ylymdar/351/
Материалды кө шіріп басқ анда Massaget. kz сайтына гиперсілтеме міндетті тү рде қ ойылуы тиіс. Авторлық қ ұ қ ық ты сақ таң ыз

Ноғ ай Ордасының қ ұ рылуы, жер аумағ ы.

Алтын Орданың ыдырау барысында ө мірге келген ірі мемлекеттік қ ұ рылымдардың бірі Ноғ ай Ордасы. XIV-XV ғ асырларда ол Батыс Қ азақ стан жерінің бө лігін қ амтыды. XIV ғ. соң ына қ арай Жайық пен Еділдің арасындағ ы тайпаларды біріктірген қ ауым ө зін маң ғ ыттар, ал ө з ұ лысын “Маң ғ ыт жұ рты” атады. “Ноғ айлар”, “ноғ айлық тар”, “Ноғ ай Ордасы” деген атаулар деректерде XVI ғ. бас кезінде пайда болады. Ноғ ай Ордасының мемлекеттік қ ұ рылым ретінде оқ шаулануы Едіге бидің Алтын Орданы билеген кезең іне тұ стас келеді (1396—1411 жж. ). “Беклар-бегі” атанғ ан би іс жү зінде бұ л қ ұ рылымның негізін қ алаушы болды. Ол бес жыл бойы Алтын Орданың саяси ө мірінде шешуші роль атқ арғ ан Едіге би ө з елі маң ғ ыттар ұ лысын кү шейтуге біраз кү ш жұ мсайды. Едіге би опат болғ ан соң (1419 ж. ) маң ғ ыттардың билеушілері шығ ыс жағ ындағ ы кө ршілерімен жақ ын қ атынаста болуғ а ұ мтылды, Ә білқ айыр ханмен одақ қ ұ рды. Ноғ ай Ордасы дербестікке біржола Едігенің ұ лы Нұ р ад-Дин билігі (1426-1440жж. ) тұ сында қ ол жеткізеді.

Ноғ ай Ордасының жер кө лемі ө згеріп отырғ ан. XV ғ. екінші жартысында ноғ айлар Жайық тың сол жағ алауынан асып ө тіп, шығ ыс жә не оң тү стікке жылжыды. Сыр бойы қ алалары ү шін кү рес жә не Мауреннахрғ а ық палын арттыру жолында жү рген Ә білқ айыр хан ноғ айларғ а ешқ андай да кедергі жасағ ан жоқ, қ айта одақ тастық пиғ ылда болды. Мұ ны пайдаланғ ан ноғ ай билеушілері солтү стік-шығ ыста жайылымдарын Батыс Сібірге дейін жеткізді. Тө меннің оң тү стік шығ ыс беті Ноғ ай даласы аталды. Сондай-ақ, ноғ айлар кө ші ауық -ауық Сыр бойы мен Арал тең ізі жағ алауына шейін де жетіп жатты.

12 3 4 Следующая ⇒