Дәріс 14. Сапалық және сандық анализ

1. Сапалық анализдің негізгі принциптері

2. Сапалық анализ тү рлері

3. Сандық анализ

4. Сандық анализ тү рлері

1. Сапалық анализде аналитикалық реакцияларды қ олдану аймағ ына қ арай топтық жә не жеке (сипаттамалы) деп бө леді.

Топтық реакция кө мегімен кү рделі қ оспадан аналитикалық деп аталатын кейбір топ заттарын бө ліп алады. Мысалы, классикалық кү кіртсутекті анализ ә дісінде катиондарды келесі топтық реагенттермен бө леді: - V топ элементтеріне, - Ш, – II аналитикалық топтар элементтеріне бө леді. Бұ л топтық реагенттер берілген топтың элементтерін анық тауғ а мү мкіндік жасайды. Анализ жү йелілікпен жү ргенде олар аналитикалық топты басқ алардан толық айыруғ а, заттардың іздік мө лшерін концентрлеу ү шін, анализ барысында кедергі жасайтын топгар немесе элементтерді айыру ү шін қ олданылады.

Сипаттамалыреакциялар нақ ты затқ а тә н. Оларды селективтігі бойынша, яғ ни анализденетін обьектілердің шектелген санымен бірдей немесе ұ қ сас аналитикалық эффектпенқ амтамасыз ете алуымен ажыратамыз. Бұ л объектілср канша аз болса, селективтік сонша жоғ ары болады. Мысалы, селективтік реакцияларғ а диметилглиоксимнің (Чугаев реактиві) никель иондарымен ә рекеттесуі жатады. Селективтікті арттыру ү шін ерітінділердің рН-ын реттеуді колданады.

Жоғ ары селективті реакцияларды арнайы деп атайды. Мө лшерлік химиялық анализдің негізгі багыттарының бірі белгілі компонентке қ атысты жоғ ары талдауды қ амтамасыз ететін анализдер тә сілін (ә дісін) жасау. Соң ғ ыны жоғ арылатуғ а мысал, бү ркемелеу, экстракциялау, сорбциялау жә не т. б. аркылы реакцияны селективті, ягни тек кана бір компонентке тә н етуге болады.

Селективті немесе арнайы реакциялардың белгілі саны аз, сондық тан тә жірибеде анализденетін жү йедегі кедергі жасайтын компоненттердің ә серін жою ү шін тиісті тә сілдерді қ олданады. Кедергілерді, мысалы, тө мендегі ә дістермен жоюғ а болады:

- фаза, компонентке бө лу жолымен жү йені қ ұ рам бө ліктерге бө лу;

- анализденетін жү йе ішіндегі кедергі ә серлердә бә сең дету (бү ркемелеу).

Сапалық анализдің бірінші жағ дайында негізгі тә сіл - бө лу, екіншісінде – бү ркемелеу болып табылады, ал фазаларғ а бө лу қ осымша сипатта болады. Бірақ екі ә діс те бірін-бірі жиі толық тырып тұ рады.

Жү йе компоненттерін аналитикалық касиеттеріне карай белгілі бірізділікпен бірнеше шағ ын жү йелерге бө ліп, анализденетін объект татпасының толық анализі жү йелі анализ болып табылады.

Біздің елдегі бө лшектеп анализдеудің негізін салушы Н. А. Танабаев, ол белгілі ионды сонымен бірге ерітіндіде болатын жә не оны тең естіруге кедергіжасайтын баскаларынан бө ліп алуғ а мү мкін болатын реакцияларды бө лшек реакциялар деп атайды. Бұ л ионның бар-жоқ тығ ына тә н реакция арқ ылы кө з жеткізеді де, жуық тап (кө ріп) оның мө лшерін анық тайды (іздік, аз, кө п).

Сапалық анализді ө ткізгенде татпадағ ы компонентті асыра табуғ а жә не

жеткізбей табуғ а болады.

Асыра табу:

Ұ қ сас аналитикалық сигнал беретін, кедергі жасайтын компоненттің болуы.

Фонның сигналын компонент сигналының орнына қ абылдау.

Іздеп отырғ ан компонент пен ыдыстан, реактивтерден, ауадан, судан жә не т. б. татпаның ластануы.

Жеткізбсй табу:

Бө лу барысында іздеп отырғ ан компонент жоғ алту.

Тә н реакцияның жеткілікті дә режеде сезгіш болмауы.

Компонент сигналын фон сигналы деп қ абылдау.

Сапалық анализде қ олданылатын химиялық реакциялар, келесі талаптарғ а сай болуы қ ажет:

-тез немесе лезде ө теді;

-тә жірибеде қ айтымсыз болуы қ ажет;

-сыртқ ы эффект болуы қ ажет: тү сі ө згереді, тұ нбаның еруі немесе тү суі.

Химиялық реакциялар негізінен екі ә діспен: қ ұ рғ ақ жә не ылғ алды жолдармен ө ткізіледі. Қ атты немесе сұ йық татпаны жанарғ ы жалынына орналастыру, татпаны басқ а қ ұ рғ ақ затпен араластырып ү гу жә не т. б. қ ұ рғ ақ реакциялар қ атарына жатады. Заттарды қ ұ рғ ақ тай ү гуді 1898 ж. Орыс химигі Ф. М. Флавицкий ұ сынды, ол тиоционат жә не ү ш валентті темір иондары бар заттардың қ ызыл тү ске боялуын пайдаланды:

Сапалық анализді орындау барысында тұ ндыру, сү зу, центрифугалау, суалту, дистилдеу, айдау, соның ішінде бумен айдау, қ ыздыру, сорбциялау, экстракциялау, кристалдау (кристалдану) жә не басқ а операциялар қ олданылады.

2. 1Тамшылық ә діс.

Ә діс Н. А. Тананаевпен жә не оғ ан байланыссыз австрия ғ алымы Ф. Файглмен жасалғ ан. Ә дістіә ріқ арай біздің ғ алымдар Л. М. Кульберг, В. И. Кузнецов, И. М. Коренман жә нет. б. дамытты.

Ә детте, тамшылық реакцияларды сү згі қ ағ азда немесе тиісті жобалармен жабылғ ан кә рден немесе шыны пластинкалар бетінде орындайды. Зерттелетін ерітінділер мен объектілерді 1-3 тамшы мө лшерінде белгілі ретпен орналастырады. Анализ нә тижесін алынғ ан дақ тың бояуына қ арап, концентрлік сақ иналардың орналасуы мен бояуына қ арап (бірнеше иондарды анық тағ анда) табады. Тү ссіз қ осылыстар ү шін айқ ындауыштарды пайдаланады.

Сү згі қ ағ аздағ ы тамшылық анализ қ ағ аздық хроматографияның біртү рі болып табылады, себебі дақ тың тү зілуі капилярлық таралудың, диффузияның, адсорбция жә не десорбцияның химиялық реакциялардың кү рделі ә серінің нә тижесі, онда бірдей жағ дайда ө ткізілетін анализдің осы ә діспен табу шегі елеулі дә режеде ерекшеленеді.

Басқ а аналитикалық тә сілдерге қ арағ анда, тамшылық реакциялардың табу шегі тө мен, бұ л қ ағ аздың белгілі қ абатында концентрленуге алып келетін, ә рекет-тесетін заттарды қ ағ азбен жә не еріткішпен кө птеген рет адсорбциялау жә не дессорбциялаумен тү сіндіріледі.

Тамшылық реакцияның кө мегімен басқ алармен бірге болатын жеке иондар-ды алдын ала бө лмей-ақ табуғ а болады, бұ л ә рине анализді елеулі қ ысқ артады жә не оң айлатады. Кедергі жасайтын иондарды бү ркелемеуді тек кажет болғ анда ғ ана жү ргізеді.

Тамшылық ә дісті кейбір органикалық қ осылыстарды табу ү шін кең інен қ олданады, ол тө мендегілер:

-жеке органикалық заттарды ашу жә не тең естіру;

қ осылыстардың қ ышқ ылдық немесе негіздік сипатын анық тау;

тотығ у-тотық сыздану қ асиеттерін бағ алау;

-қ осылыстарды бө лу, мысалы, алифатикалық ты ароматикалық тан жә не т. б.; 2. 2 Бө лшектеу анализі

Қ оспаның сапалық анализін ө ткізуден бұ рын алдын ала қ олданылатын топтық жә не тә н реакциялардың, олардың толық сипаттамасы мен анализ сызбанұ сқ асын қ ұ ру қ ажет. М ионының бө лшектік анализінің сызбанұ сқ асын былай қ ұ руғ а болады:

- ионына тә н реакциялардан талғ ампыздығ ы жоғ ары жә не кедергі жасайтын иондардың саны аз болатын реакцияны таң дап алады;

- кедергі жасайтын иондарды берік комплекске байланыстыратын, бірақ иондарын комплекстемейтін реагентті таң дайды;

- тотығ у-тотық сыздану қ асиеттері бар кедергі жасайтын иондарды, тиісті реагенттер арқ ылы тотық қ ан немесе тотық сызданғ ан кү йге ө ткізеді, мұ нда олар табуғ а кедергі жасамайды;

- аталғ ан баптарды орындай алмайтын жағ дайда, М ионы бө лек фазағ а бө лінетін ә дісті таң дайды;

- ионымен бір фазада оны анық тауғ а кедергі жасамайтындар қ алғ анша жалпы реакцияларды таң дау жалғ аса береді немесе ол иондарды бү ркелемейміз.

Анализдің мұ ндай сызбанұ сқ асын қ ұ ру ү шін жү йелілігі ә р тү рлі бола алатын барлық қ ажетті реакцияларды ө ткізу жағ дайын анық тау керек. Ә сіресе, сезгіштігі жоғ ары селективті реакцияны жә не еріткішті таң дауғ а кө ң іл аудару кажет, олар иондарды бө летін ұ зақ операцияларды жойып, анық тауды тезірек жә не сенімді ө ткізуге мү мкіндік жасайды.

Егер бө лшектік анализ жасау мү мкін болмаса, онда жү йелі анализді пайдаланады.

2. 3Жү йелі анализ

Жү йелі анализді орындағ анда операциялардың жасалуының бірізділігін сақ тайды, алдымен заттарды топтарғ а бө леді, содан соң ә рбір затты топ ішінен бө ліп анық тайды. Ол ү шін қ осылыстар немесе иондар қ асиетінің ұ қ састығ ына негізделген бө лу реакцияларын пайдаланады.

Жү йелі анализ ең бекті кө п жү мсауымен ерскшеленеді, яғ ни ол ұ зақ орындалатын тұ ндыру, сү зу, жуу, суалту, қ ыздыру, бө ліп алу операцияларымен байланысты. Операцияларды орындағ анда анализ барысында ерітінділер ө те сұ йылып кетеді, бұ л ә сіресе, анализденетін татпада ө те аз мө лшерде болғ анда, ізделетін иондардың жоғ алуына алып келеді.

Заттарды топтарғ а бө лу топтық реагенттермен ә сер етіп жасалады, олар тиісті кластардың органикалық қ осылыстарының не бейорганикалық иондардың ү лкен санымен ортақ сипатты ө німдер: тұ нба, газ, боялғ ан комплекстер, ассоциаттар жә не т. б. тү зетін заттар. Топтық реагент ұ қ сас аналитикалық қ асиеттері бар белгілі компоненттер тобын тұ нбағ а тү сіретін тұ ндырғ ыш; ерітіндіге ө тетін қ осылыстар тобын қ атты қ оспасынан селективті бө ліп шығ аратын еріткіш; ассоциаттарды немесе комплеекстердің тобын тұ нбадан немесе араласпайтын сұ йық тан ө ткізетін экстрагент бола алады.

Органикалық заттардың қ оспасын, мысалы, диэтил эфирімен ө ң дегенде эфир тобын тү зетін альдегидтерді, кетондарды, амидтерді (белоктap), аминдерді, тиокышкылдарды, спирттерді жә не т. б. экстракциялауғ а болады. Сілтілік элементтермен рН=9 болғ андағ ы қ оспасынан осы элементтердің карбонатын тұ нбағ а тү сіретін аммоний карбонаты , , иондарын топтық реагенті бола алады.

Қ азіргі уакытта органикалық жә не бейорганикалық қ осылыстардың жү йелі сапалық анализінің бірнеше сызбанұ сқ асы жасалғ ан.

3. Сандық анализ

Сандық анализ пә ні – заттың мө лшерлік қ ұ рамын анық тауғ а мү мкіндік туғ ызатын ә дістерді оқ ып ү йрену.

Мө лшерлік анализдің – анализделетін заттың қ ұ рамына кіретін ә р тү рлі компаненттердің мө лшерін, сондай-ақ анализденетін қ оспаның қ ұ рам бө ліктерінің мө лшерлік арақ атынасын анық тау болып табылады.

Мө лшерлік анализ кө мегімен кө птеген мә селелер шешіледі, олардың негізгілері мыналар: заттардың атомдық, мольдік жә не эквиваленттік массаларын анық тайды.

Зерттелетін заттар қ ұ рамына кіретін иондар мен молекулалардың, элементтердің мө лшерін анық тайды. Зерттелетін затта оның қ ұ рам бө ліктері қ андай арақ атынаста болатынын табады. Мө лшерлік анализдің мә ліметтері бойынша қ ұ рамындағ ы негізгі компоненттер мен қ оспаның мө лшеріне байланысты болатын заттардың сапасын анық тайды. Бұ л ө з кезінде заттардың қ олдануғ а жарайтындығ ын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Мө лшерлік анализ кө мегімен тұ рақ ты химиялық бақ ылау арқ ылы ө ндірістегі технологиялық процестердің жү ргізілу дұ рыстығ ын тексереді. Химиялық бақ ылаусыз ө ндіріске материялдың еш қ айсысы тү спейді жә не дайын ө німнің еш қ айсысы шық пайды.

Мө лшерлік анализдің і нә тижелері массалық ү леспен (%), бір литр ерітіндідегі моль санымен, 1 кг еріткіштегі моль санымен жә не т. б. кө рсетеді.

Мө лшерлік анализді химиялық, сондай-ақ аспаптық ә діспен орындайды.

Мө лшерлік анализдің химиялық ә дістері қ ұ рам тұ рақ тылық заң ына, заттың массасының і сақ талу, эквиваленттер заң ына негізделген.

Анализдің химиялық ә дістеріне гравиметриялық жә не титриметриялық ә дістері кіреді (қ ышқ ылды-негіздік, тотығ у-тотық сыздану, комплексоно-метриялық, тұ ндыра титрлеу).

Гравиметриялық анализ – қ ұ рамы анық белгілі қ ө осылыс тү рінде немесе химиялық таза кү йінде бө лінген анық талатын компаненттің массасын дә л ө лшеуге негізделген мө лшерлік анализ ә дісі.

Титриметриялық анализ – анық талатын заттың берілген мө лшерін ө ткізуге жұ мсалғ ан нақ ты концентрациялы реактив ерітіндісінің кө лемін ө лшеуге негізделген эквиваленттер заң ы жатыр.

Титриметриялық анализге қ арағ анда, гравиметриялық анализ дә лірек болып табылады.

Гравиметриялық анализде анық тау қ ателігі 0, 1-0, 005 %, ал титриметриялық та -0, 1-0, 05 % болады. Бірақ гравиметриялық анализ ұ зағ ырақ орындалады (бірнеше сағ аттан бірнеше тә улікке дейін). Гравиметриялық анализге қ арағ анда, титриметриялық анализдің артық шылығ ы анализді ө те жылдам орындау (экспрестігі) болып табылады.

Гравиметриялық жә не титриметриялық ә дістер аналитикалық химияның классикалық ә дістері болып табылады, олар ғ ылыми зерттеулерде, завод лабораториясының тә жірибесінде жан-жақ ты қ олданылады. Олар тамақ ө ндірісінің технологиялық бақ ылауында: ө німдердің зольдігін жә не ылғ алдығ ын, қ ышқ ылдығ ын, қ ант мө лшерін, белокты т. б. анық тау ү шін пайдаланылады.

Мө лшерлік анализдегі есептеу ережелері

Химиялық анализ жасағ анда есептеулерді ө те мұ қ ият жү ргізу керек. Сан мә нінен жіберілген математикалық қ ате, анализде жіберілген қ атемен пара-пар.

Сан мә ні дә л жуық тап алынғ ан деп бө луге болады. Дә л алынғ андарғ а, мысалы орындалғ ан анық таулардың санын, элементтің периодтық жү йедегі рет нө мірін жатқ ызамыз. Жуық тап алынғ ан сандарғ а, мысалы, мө лшерлік анализдегі ерітінді кө лемін немесе заттың массасын ө лшеу жатады. Жуық тап алынғ ан санның дә лдігі мә нді цифрлар мө лшерімен немесе ондық белгілір санымен анық талады.

Жуық тап алынғ ан сандардың мә нді цифрлары деп ү тірдің сол жағ ында тұ рғ ан, нө лден басқ а цифрларі жә не ү тірден кейін оң жағ ында тұ рғ ан нө лдерден басқ аларын атайды. Санның ортасында тұ рғ ан нө лдер мә нді цифрлар алтау, 0, 00365 – ү шеу, 244, 00 – ү шеу.

Санның ондық белгілері деп ү тірден оң жақ та тұ ратын жә не оның бү тін бө лігін бө ліп тұ ратын барлық цифрларды атайды. Мысалы, 49, 204 санына ү ш, 235, 00 – екі, 18, 00365 – бес ондық белгі бар.

Химиялық анализ жасағ анда есептеулер дә лдігі ГОСТ-пен немесе ТЖ (техникалық жағ дайлармен) анық талады. Талап етілетін дә лдікке сә йкес анализдің есептеген нә тижесінде мә нді цифрлардың немесе ондық белгілердің саны болуы қ ажет аналитикалық таразыда ө лшенгенде гравиметриялық анализдеондық белгілердің саны тө ртке тең.

Титриметриялық анализде ерітіндінің кө лемін бюреткамен ө лшегенде дә лдігі екі ондық белгі, ал концентрацияны есептегенде – тө рт ондық белгісі жә не т. с. с. болады.

Егер есептеулер ү шін керек санның дә лдік дә режеі ү лкен, ал есептеудің дә лдік дә режесі кемдеу талап етілетін болса, онда есептеудің нә тижесінде алынатынғ а қ арағ анда бір мә нді цифрғ а артық қ алатындай етіп, барлық берілгендерді дө ң гелейді. Мысалы егер ГОСТ немесе ТЖ бойынша тө рт мә нді цифр алу талап етілсе, 0, 0274866 саны 0, 027487 – ге дейін дө ң гелектейміз.

Жуық тап алынғ ан сандарды мына ереже бойың ша дө ң гелектейді: егер соң ғ ы цифр бестен кіші болса, оны алып тастайды, егер ол тең немесе ү лкен болса, онда соң ғ ыдан алдың ғ ы цифрды бірге арттырады. Мысалы, екі сан бар: 0, 86527 жә не 0, 86534. Дө ң гелектегенде сә йкес алатынымыз: 0, 8653 жә не 0, 8653

Анализ нә тижелерін есептегенде берілген ө лшеу қ андай дә лдікпен жү ргізілетінін есепке алу қ ажет. Соң ғ ы нә тижеде қ осып жә не алғ анда ү тірден кейінгі белгілерді, шынайылығ ы аз санда болатындарынан артық болмайтындай етіп сақ тайды. Мысалы, натрий хлоридінің мольдік массасын есептегенде натрий мен хлордың салыстырмалы атомдық массасын ү шінші белгіге дейінгі дә лдікпен есептейді.

Есептеулердi тездету ү шiн микроколькуляторларды пайдалану ұ сынылады, мұ нда аталғ ан ережелерге сай барлық нә тижелерін дө ң гелектеу керек (аралық жене соң ғ ыларын да). Егер есептеулерін дә лдік дарежесі: жоғ ары болса, онда нә тижесінің алдына =(тендiк) белгiсiн, ал дә лдік кем болғ анда тең дік белгісінің орнына:::: < (шамамен тең ) белгiciн қ ояды. Айтылғ ан ережелерді ескермей жасалғ ан есептеулер дұ рыс деп саналмайды.

Дұ рыстық, қ айталанғ ыштық жә не дә лдік.

Кез келген мө лшерлiк анық таудағ ы негiзгi талап татпадағ ы элементтердiң ақ иқ ат мө лшерiн бейнелейтiндей эксперементтiк (тә жiрибелiк) нә тижелер алудан, яғ ни осы нә тижелерін ү лгi қ ұ рамына мү мкiндiгiнше дә лірек сә йкес келуiнен тұ рады. Кү рделi ү лгiнiң қ ұ рамын l00%-тiк ық тималдық пен анық тау мү мкiн емес. Алайда, ү лгiнi анализдеудi кө п рет қ айталай отырып, жуыктаудың жақ сы дә режесіне жетуге болады, сонда анализдің барлық операциядары ә дістің талаптарының бә ріне сә йкес мұ қ ият жә не дұ pыc орындалуы тиic. Анализдi сә йкес стандарт ү лгiлердi пайдаланып ә р тү рлi ә дістермен жү ргiзу жасалғ ан ә дістің дұ рыстығ ын бағ алауғ а мү мкiндiк бередi.

Анализдің дұ рыстығ ы орташа жә не ақ иқ ат нә тижелерінен арасындағ ы айырмашылық пен сипатталады. Анализдiң дұ рыстығ ы жү йелi қ ателіктерден толығ ымен арылудың сә ті тү скен кезде қ амтамасыз етiледi. Ic жү зiнде анық таудан анық тауғ а кө шкенде эксперимент нә тижелері бiлудiң қ айсыбір интервалында ө згерiп oтыратындық тан, анализ деректерiн статистиканың қ арапайым ә дicтepiмен ө ң деу қ абылданғ ан. Ол ү шiн жеткiлiктi тү рде кө п ө лшеулер негiзiнде орташа мә нді табады да нә тижелердің осы орташа мә нге қ атысты шашырауын есептейді. Бұ л шашырау анализ ә дісінің дә лдігін немесе кайталанғ ыштығ ын сипаттайды.

Ө лшемдердің қ айталанғ ыштығ ы ә р тү рлi жағ дайларда (ә р тү рлi уақ ытта жә не ә р тү рлi орындаушылар) жасағ ан ө лшеулер нә тижелерінен бiр-бiрiне жуық тығ ын бiлдiредi, талдау қ айталанымды, бірақ дұ рыс емес бола алатынын ескерген жө н.

Ө лшемдердiң дә лдігі анық таулар нә тижелерінің ө лшенетiн шаманың ақ икат мә нiнe жуық тығ ын бейнелейді. Анализдің дә лдігі дұ рыстық ұ ғ ымымен де сипатталады. Дә лдік жә не кайталанғ ыштық ұ ғ ымдары бiрiн бiрi толық тырады. Қ айталангыштық жоқ болғ анда дә лдікке кол жету мү мкiн емес, бiрақ жаксы кайталанғ ыштық та жоғ ары дә лдiктi бере алмайды.

Қ ателіктерді жіктеу.

ГОСТ 16263-70 бойынша " ө лшеудiң катесі" терминiн колдану кабылданба-ғ ан, " ө лшеудің кателігі" деген термин дұ pыc деп есептеледi. Абсолюттi қ ателiк шаманың ақ иқ ат мә ніне ауытқ уы.

Салыстырмалы қ ателік – ө лшеудің абсолютті қ ателігінің ақ иқ ат мә нге қ атынасы. Салыстырмалы қ ателiк кө бiнесе процент аркылы ө рнектеледі. Ө лшеу қ ателігі кө птеген факторларғ а байланысты, олар: реагенттердің, аналитикалык ыдыстың тазалығ ы; орындаушының ө зiндiк қ абiлеттiлiгi; ө лшеу ә дісі; химиялық жә не физикалық операциялар саны, пайдаланылатын ыдыс пен жабдық тардың (аппаратураның ) дә лдік класы жә не т. б.

Ж ү й е л i қ а т е л i к - ө лшеудің ә рдайым тұ рақ ты болып қ алатын немесе кайталанатын анализдерде зандылық бойынша ө згеріп отыратын қ ателікті сипаттайды. Жү йелi қ ателік тұ рақ ты танбағ а ие болады, яғ ни ол анализ нә тижесін тек арттырып немесе кемiтiп отырады. Жү йелi қ ателіктерге тү зетулер енгiзу, эталонмен салыстыру жә не басқ а да тә сілдер арқ ылы есептеледі (ескеріле) жә не елеулi тү рде азайтыла алады.

Ө лшеудiң кездейсоқ қ ателігі деп қ айталанғ ан ө лшеулерде кездейсоқ сипатта ө згеретін қ ателік аталады. Онын таң басы тұ рақ ты емес, кездейсоқ тү рде ө згеріп отырады.

Ө рескел қ ателіктер (оларды мү лт кетулер деп те атайды) тә жiрибенi қ айталағ ан сайын елеулi тү рде ө згерiп отырады. Олар аналитиктің оперативтік қ ателіктері нә тижесінен жә не пайдаланылатын жабдық тың (аппаратураның ) кездейсок қ ателіктері салдарынан пайда болады. Тә жiрибелiк нә тижелердi ө ң деу кезiнде олар байқ алуы жә не шығ арып тасталуы тиic.

Анализдің нә тижелері дұ рыс та қ айталанғ ыш; қ айталанғ ыш, бірақ дұ рыс емес; дұ рыс емес те қ айталанбайтын да бола алады. Бұ л белгiлер анық таулардың алынғ ан нә тижелерін метрологиялық ө ндеу негiзiнде айқ ындалады.

Жү йелі қ ателіктер.

Жү йелi қ ателiктердiң пайда болу кездерi едә уiр кө п. Олардың ішінде ең маң ыздылары - пайдаланылатын аспаптар мен реактивтерге байланысты қ ателіктер; ә дістің қ ателiктерi; орындалуының шеберлік дә режесіне, кейбір тә уелділіктер мен заң дылыктарғ а немқ ұ райлы қ арауғ а, ыдыстың, жабдық тың ластығ ына байланысты қ ателіктер.

Аналитикалық тә жiрибеде қ олданылатын аспаптар белгiлi бiр дә лдік класымен сипатталады. Дә лдік класы жоғ арырақ аспаптарды пайдаланғ анда анық таудың қ ателiгiн тө мендете аламыз. Жү йелi қ ателіктер стандартталмағ ан таразыларды, мө лшер] aЬ~ЫH белгiленбеген ө лшеудің ыдыстарды қ олданудан, спектрофотометр призмасының aуытқ уынан, фотоэлементгердің кү ң гірттігіне жә не т. б. себептерден пайда болады. Мысалы, стандарт ү лгiлер бойынша мө лшерлік дең гейлердi белгiлегенде анық талатын тү зетулердi енгiзу немесе алынғ ан нә тижелердi дә лдік класы жоғ арылау болатын басқ а аспаптардың кө рсетулерiмен салыстыру арқ ылы бұ л қ ателіктерін ө лшеуге жә не бiрщама ескеруге болады. Анық талатын элемент пен кедергі жасайтын қ оспадан тұ ратын реактивті қ олдану да жү йелi қ ателік туғ ызады. Реактивтердi алдын ала мұ қ ият тазарту жә не кедергi жасайтын қ оспаларды бө лiп алу ол кателерді азайтады. . .

Ә дiстiң қ ателіктері талданатын жү йенiң касиеттеріне тә уелді: тұ ндыру немесе шаю кезінде тұ нбаның ерiгiштiгi; қ оспалардың қ оса тұ нуы; уакыт барысында фотометрленетiн ерiтiндi тұ рақ сыздығ ы, реакция жү руiнiң толық еместігі жә не т. с. с. Ә дістемелік кателіктер ә р ә діске тә н болғ андық тан кө бiнесе байкалмай қ алады. Анализ барысында орындалатын барлық операцияларга байланысты жә не негiзiнен анализ жасаушының шеберлiгi мен оның қ абiлетiне тә уелді болатын оперативтiк жә не ө зіндiк " қ ателiктердiң де елеулi маң ызы бар. Егер аналитик мысалы, тү рлi тү cтi индикаторлармен титрлеу кезiнде бояу тү сінің ө згеруiн дә л ажырата алмаса, онда ол ерiтiндiлердi ә рқ ашан не асыра, не жеткiзбей титрлейдi. Жү йелі қ ателiктердi байқ ау жә не оларды болдырмау анализ барысында мү мкiн, болатын бө геттер мен жү йелi қ ателіктердің пайда болуы тұ рғ ысынан барлық операцияларды сын кө збен бағ алауғ а негiзделедi.

Сондай-ақ теріс тү ciніктер кателігін де атап ө ткен жен. Олардың мә нici мынада: қ айталанатын анық таулар кезінде аналитик кө з мө лшерiмен ө лшегенде аспаптың тең ық тималды екі кө рсетулерiнiң алдың ғ ы нә тижеге жуық тау болатындай мә нін таң дап алады. Ә деттe, жү йелi қ ателіктер бiрiншi кезекте байқ алуы жене ескерiлyi тиiс. Жү йeлi кателіктерді байқ аудың ең кө п тарағ ан тә жірибeлiк тә ciлдерi анализдi бiр-бiрiнен тә уелciз аркылы орындау, " Урга" (бақ ылау мақ сатымен) тә жірибе жү ргiзу жә не стандарт ү лгiлердi " қ оса" (параллель) анализ жасау болып табылады.

Стандарт ү лгілер деп қ ұ рамындағ ы анық талатын элементтердің мө лшерi жоғ ары дә режелі дә лдікпен белгiлi болатындай ә р тү рлi материалдар аталады. Оларды градуирленген графиктердi салу, анализдi ү стемелер ә дiciмен жү ргiзу жә не осылайша заттың қ ұ рамын анық тау ү шiн ар тү рлi аналитикалык ашстерде, сондай-ақ анализдiң дұ рыстылығ ын тексеру, ә р тү рлi ә дістерін шынайы метрологиялық сипаттау жә не т. с. с. ү шiн қ олданады. Стандарт ү лгiлерге бірқ атар талаптар койылады. Олар ү шiн аса маң ыздыларын атап ө тейік. Эталондалғ ан элементтерің мө лшерi реттелген жә не кө рсетiлген қ ателіктер аралығ ында ақ иқ ат мө лшерден аспауы тиic. Стандарт ү лгiнiң қ ұ рамы барлық немесе кейбiр анық талатын компоненттер бойынша арнайы куә лікпен (паспортпен) расталады. Ұ зақ уакыт сақ тау кезінде стандарт ү лгiнiң қ ұ рамы ө згермеуi тиic. Ол бү кiл массасы бойынша анализ жасау ү щiн татпалар таң даудың тепе-тең дігін қ амтамасыз ететіндей химиялық қ ұ рамының жоғ ары бiртектiлiгiне ие болуы керек. Ә деттe ол бiртұ тас ү лгi ұ сақ металл жоң қ алары, ұ нтақ тары жә не т. с. с, Стандарт ү лгiлердегi эталондалатын элементтердің мө лшерi ө ндiрiстiк ү лгiлердегi сол элеметтерді анық талу дә лдігінен ә лдеқ айда артық болатындай дә лдікпен тағ айындалады, Идеал эталон тек анық талатын элементтің мө лшерiмен ғ ана татпалардан ерекшеленуi тиіс. Бұ л талап ic жү зiнде орындалмайды, сондық тан ә детте татпалар мен эталондар қ ұ рамындағ ы айырмашылық кездейсоқ қ ателіктерден асып кететін жү йелi қ ателіктер тудырмайтындай болуын талап етумен шектеледi. Стандарт ү лгiлердiң талдауын ө те шебер аналитиктер ә р тү рлi ә дiстердi пайдаланып жү ргiзедi. Бiзде стандарт ү лгiлердi ғ ылыми зерттеу орталығ ы (Свердловск каласы) бар стандарт ү лгiлердiң мемлекеттік қ ызмет ұ йымдастылығ ан, мемлекеттік тiзiмге 500- ден астам сапасы кепілдендірілген стандарт ү лгiлер енгiзiлген. қ ара жә не тү рлi-тү стi металдар қ ұ ймаларының ә р тү рлi топтары ү шiн сенiмдi эталондар бар. Рудалар, минералдар, тау кендерін жә не т. с. с. анализ жасау ушiн эталондар дайындау ә лдеқ айда кү рделiрек, ө йткенi бұ л материалдар бiртектi емес жә не олардың қ ұ рамдары ә р тү рлi болады.

⇐ Предыдущая 5 6 7 8 9 10 11 121314 Следующая ⇒