33. Тартылу күштерінің қасиеттері. Шар тәрізді дененің материалдық нүктеге әсер етуші тартылу күші.

33. Тартылу кү штерінің қ асиеттері. Шар тә різді дененің материалдық нү ктеге ә сер етуші тартылу кү ші.

Табиғ аттағ ы барлық денелер бір-біріне тартылады. Осы тартылыс бағ ынатын заң ды Ньютон анық тап, бү кіл ә лемдік тартылыс заң ы деп аталғ ан. Осы заң бойынша, екі дененің бір-біріне тартылатын кү ші осы денелердің массаларына тура пропорционал, ал олардың ара қ ашық тығ ының квадратына кері пропорционал болады:

мұ ндағ ы, G - гравитациялық тұ рақ ты деп аталатын пропорционалдық коэффициент. Бұ л кү ш бір-біріне ә сер ететін денелер арқ ылы ө тетін тү зудің бойымен бағ ытталғ ан. Формула шамасы бойынша бір-біріне тең F12 жә не F21 кү штердің сандық мә нін береді. Cуреттегі ө зара ә серлесетін денелер біртекті шарлар болса, m1 жә не m2 – шар массалары, r - олардың центрінің ара қ ашық тығ ы. Сонымен, шарлар материялық нү ктелер ретінде ө зара ә серлеседі, ал олардың массалары шар массаларына тең жә не олардың центрлерінде орналасқ ан. Гравитациялық тұ рақ тының сандық мә ні, массалары белгілі денелердің бір-біріне тартылатын кү шін ө лшеу жолымен анық талғ ан. Осындай ө лшеу кезінде кө п қ иыншылық тар кездеседі, ө йткені массалары тікелей ө лшенетін денелер ү шін тартылыс кү штері ө те-мө те аз болып шығ ады. Мысалы, ә рқ айсысының массасы 100 кг, бір-бірінен қ ашық тығ ы 1 метр болатын екі дене бір-біріне шамамен 10− 6 Н, яғ ни 10− 4 Г кү шпен ө зара ә сер етеді.

34. Планеталар мен кометалардың қ озғ алыстары. Қ озғ алыс жазық тығ ы. Кеплердің екінші заң ы.

Ұ йтқ ымағ ан қ озғ алысқ а қ атынасатын нү ктенің радиус-векторы сызатын аудан уақ ытқ а пропорционал болып ө згереді. Кеплердің алғ ашқ ы екі заң ы тартылыс кү ші ә серінен пайда болатын жә не шамасы кү ш центріне дейінгі қ ашық тық тың квадратына кері пропорционал болатын ұ йытқ ыма қ озғ алыстар ү шін ғ ана орындалады.

Кеплердің екінші заң ы - аудандар заң ы планета қ озғ алыстарының бірқ алыпты емес екендігін анық тайды: планетаның радиус - векторы бірдей уақ ыт аралығ ында шамалары бірдей аудандар сызып шығ ады. Планеталар ең ү лкен жылдамдық пен перигелийде, ал ең кіші жылдамдық пен афелий де қ озғ алады. Ә рбір планета ө зін Кү нмен қ осып тұ рғ ан тү зу бірдей уақ ыт аралық тарында бірдей аудандарды сипап ө тетіндей тү рде қ озғ алады.

Планеталардың қ озғ алысы. Кү н жү йесінің қ ұ рамында тоғ ыз планета бар екені мә лім. Бұ лар Кү нді эллипстік орбиталар бойымен айналып жү реді. Кү ннен алыстау орналына қ арай, олар: Меркурий, Шолпан, Жер (Аймен қ оса), Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун жә не Плутон деп аталады.

Қ ұ ралсыз кө збен бес планетасы- Меркурий, Шолпан, Юпитер жә не Сатурнды кө руге болады. Сыртқ ы тү ріне қ арап планетаны жұ лдыздан ажырату оң ай емес, оның ү стіне ол кө п жағ дайда жұ лдыздан гө рі жарық бола бермейді.

Планеталар аспан сферасының тә уліктік қ озғ алысына қ атысып қ ана қ оймайды, олар сонымен бірге шоқ жұ лдыздар аясында ығ ысатын (кейде елеусіз ғ ана) шырақ тар қ атарына жатады. «Планета» деген сө здің ө зі планеталардың осы ерекшелігіне байланысты, ө йткені ертедегі гректер «қ ыдырма» шырақ тарды осылай атағ ан.

Аспан денелерінің тә улік бойы аспан ә лемінде қ озғ алатынын бә рімізде байқ аймыз. Тү ні бойы Ай мен Жұ лдыздардың да қ озғ алысын бақ ылауғ а болады. Мұ нда жұ лдыздардың бір-бірімен салыстырғ андағ ы ө зара орналасу қ алпы ө згермейді.

Қ ұ йрық ты жұ лдыз, комета – Кү н жү йесінің кіші денесі; аспанда оқ татекте тұ манданғ ан нысан тү рінде байқ алып, жұ лдыздарғ а қ атысты орын ауыстыратын, центрінде ядросы аспан денесі. Қ ұ йрық ты жұ лдыздың басы ядро бө ліп шығ аратын газ бен тозаң нан тү зіледі. (Мұ з, метан жә не будан) Кү нге жақ ындағ ан кезде буланып кетеді. Қ азіргі таң да 400-ге жуық қ ысқ акезең ді кометалар анық талғ ан. Олардың 200-ге жуығ ы бір ү лкен ө лшемде байқ алғ ан. Олар ү лкен тұ қ ымдас қ ауымды қ ұ райды. Мысалы: кө бінесі қ ысқ акезең ді комета (олардың Кү нді айналуы 3-10 жылғ а созылады)Юпитер тұ қ ымдасынан қ ұ ралады. Бұ ғ ан Сатурн, Уран жә не Нептун (соң ғ ысына ә йгілі Галлея кометасы жатады) да ә серін тигізеді. Қ ұ йрық ты жұ лдыздардың эволюциясына Кү н жү йесіндегі ү лкен планеталар, негізінен, Юпитер кө п ә серін тигізеді. Қ ұ йрық ты жұ лдыздың пішініне жә не ондағ ы ө тетін процестердің қ алыптасуына Кү ннің корпускулалық сә уле шығ аруы – Кү н желінің ық палы да ө те ү лкен. Кү н жү йесіндегі қ ұ йрық ты жұ лдыздардың саны орасан кө п: кейбір мә ліметтер бойынша олар жү здеген миллиардқ а жетеді. Ядросының массасы 1011 – 1015 кг шамалас, ал оның басының ө лшемі 103 – 106 км аралығ ында; қ ұ йрығ ының ұ зындығ ы жү здеген млн км-ге жетуі мү мкін Кү ннен алыс жерде қ ұ йрық ты жұ лдыз – қ атты дене. Кү нге жақ ын келгенде Жерден телескоп арқ ылы, кейде кө збен кө руге болады. Кү ннен қ ашық тағ ан сайын қ ұ йрық ты жұ лдыздың жалтырауы кеми береді. Кө збен кө руге болатын кометаларды «ү лкен кометалар» деп атайды.

⇐ Предыдущая 9 10 11 12 13 14 151617 18 Следующая ⇒