2 Физикалық шамалар және қасиеттері, түрлері

Шама – бұ л қ андай да бір нә рсенің басқ а қ асиеттері ішінен бө лініп шығ атын жә не толығ ымен қ андай да бір жолмен бағ аланатын қ асиет болып табылады. Шама ө здігінен берілмейді, ол осы берілген шамада кө рсетілген қ асиеті бар объектінің ішінен орын алады.

Ғ ылымда, техникада жә не кү нделікті ө мірде адам бізді қ оршағ ан физикалық объектілердің ә ртү рлі қ асиеттерімен кездеседі. Бұ л қ асиеттерге объектілердің бір-бірі арасындағ ы ө зара ә серлесу процестері жатады. Олар тікелей физикалық шамалармен беріледі. Ә рбір объект ү шін физикалық шамамен берілген қ асиеттерін мө лшерлі кө лемде орнату ү шін метрологияда олардың ө лшемдері мен мә ндері деген ұ ғ ым енгізілген.

Физикалық шама – бұ л физикалық объект қ асиеттерінің бірі екендігін МЕСТ 16263 - 70 анық тайды, сапалық қ атынаста – кө птеген физикалық шамаларғ а ортақ, сандық қ атынаста олардың ә рқ айсысы ү шін жеке. Сө йтіп, физикалық шама – бұ л олардың кө мегімен зерделенуі мү мкін, физикалық объектілердің немесе процестердің ө лшенген қ асиеттері.

Физикалық шамалар ө лшенетін жә не бағ аланатын болып бө лінеді. Ө лшенетін шамалар белгіленген ө лшем бірліктерінің белгілі саны тү рінде сандық ө рнектелуі мү мкін. Физикалық – бұ л олар ү шін ө лшем бірліктері енгізіле алмайтын шамалар, олар тек бағ алануы. Бағ алау – бұ л белгілі ережелер бойынша жү ргізілетін, берілген шамағ а белгілі санды тіркеп жазу операциясы. Бағ алау шкалалардың кө мегімен жү ргізіледі. Шкала – бұ л дә л ө лшеулер нә тижелерінің негізінде қ абылданғ ан, физикалық шама мә ндерінің реттелген тізбектілігі. Бұ дан, физикалық емес шамалар тек бағ алануы ғ ана мү мкін.

Шамаларды талдау кезінде олар екі тү рге бө лінеді: нақ ты жә не идеалды болып.

Идеалды шамалар нақ ты тү рде математикағ а жатады жә не нақ ты ұ ғ ымдардың талдамасы (моделі) болып табылады. Олар ә ртү рлі жолдармен есептеледі.

Нақ ты шамалар ө здігінен физикалық жә не физикалық емес болып екіге бө лінеді. Физикалық шама, жалпы жағ дайда, табиғ и (физика, химия) жә не техника ғ ылымында оқ ытылатын ө зіне тә н қ асиеті бар материалдық объект (процесс, қ ұ былыс) тү рінде анық талуы мү мкін. Физикалық емес шамаларғ а қ оғ амдық (физикалық емес) ғ ылымғ а жататын – философия, социология, экономика жә не т. б. ғ ылымдарғ а тә н шамаларды жатқ ызамыз.

Физикалық процестердің ә р тү рлі топтарына тиесілігі бойынша шамалар механикалық, жылулық, акустикалық, электрлік жә не магниттік, жарық тық, кең істікті-уақ ыттық, иондаушы сә уле шығ ару, атомдық жә не ядролық физика, физика-химиялық болып бө лінеді.

Физикалық шаманың ө лшемі – берілген объектінің “физикалық шама” деген ұ ғ ымғ а сә йкес алынғ ан қ асиетінің мө лшерлі мә ні. Шаманың шкаласы – бұ л дә л ө лшеу нә тижелері негізінде келісіп алынғ ан мә ндердің реттеліп алынғ ан тізбегі.

Ө лшем бірлігі енгізілмейтін физикалық емес шамалар тек қ ана бағ алана алады. Физикалық емес шамаларды бағ алау теориялық метрология есептеріне жатпайтынын айта кеткен жө н.

Физикалық шамаларды аса талдап білу ү шін оны топтап, олардың жеке топтарының жалпы метрологиялық ерекшеліктерін айқ ындау қ ажет.

Қ ұ былыстың тү рлеріне қ арай ФШ келесі топтарғ а бө лінеді:

- айғ ақ ты, яғ ни заттардың, материалдардың жә не олардан алынғ ан бұ йымдардың физикалық немесе физика–химиялық қ асиеттерін кө рсетеді. Бұ л топқ а масса, тығ ыздық, электр кедергісі, сиымдылық, индуктивтілігі

жә не т. б. жатады. Кейде бұ л ФШ-ды пассивті деп те атайды. Оларды ө лшеу ү шін ө лшеу ақ параттарының сигналы қ алыптасатын кө мекші энергия кө зін пайдалану қ ажет. Осыдан пассивті ФШ активті тү рге тү рленеді де, ө лшенеді;

- сипаттаушы, процестердің жү руін уақ ыт бойынша сипаттайды. Бұ л топқ а ә ртү рлі тү рдегі спектралды сипаттамалар, корреляциялық функциялар жә не т. б. жатады;

- энергетикалық, яғ ни ө згерту, беру жә не энергияны пайдалану процестерінің энергетикалық сипаттамаларын кө рсететін шамалар. Оларғ а ток, кернеу, қ уат, энергия жатады. Бұ л шамаларды активті деп атайды. Олар ө лшеу ақ параттарының сигналына энергия кө зін қ оспай-ақ тү рлене алады.

Физикалық шаманың мә ні – ол оның бірлігі тү рінде алынғ ан қ андай да бір сан тү рінде берілген ө лшемін бағ алау. Оны ө лшеу нә тижесін немесе ФШ-ның Q мә нін q санды мә н мен ө лшем бірлігі таң дап алынғ ан [Q] араларын байланыстыратын Q = q[Q] негізгі ө лшеу тең деуін сә йкес есепті шешу нә тижесінен аламыз. Ө лшем бірлігіне байланысты ФШ-дың сандық мә ні ө згереді де, ө лшемі сол кү йінде қ алады.

Физикалық шамалардың бірліктері – бұ л белгілі ө лшемдегі ФШ, оның ө лшемі бірге тең, ол біртекті ФШ-ды мө лшерлі тү рде беру ү шін қ олданылады. ФШ бірліктерінің ө лшемдері мемлекеттік метрологиялық басқ армалардың заң ғ а сә йкес бекітілген жолдарымен қ ойылады.

Берілген топтың басқ а шамаларына шартты тә уелсіздігі дә режесі бойынша физикалық шамалар негізгі, туынды, қ осымша деп бө лінеді.

Ө лшемділігінің бар болуы бойынша физикалық шамалар ө лшемді жә не ө лшемсіз болып бө лінеді.

Физикалық объектілер шексіз алуан тү рлілікпен айқ ындалатын қ асиет-тердің кө пшілігін иеленеді, олардың кейбіреулерін оларды ө лшеу кезіндегі сандардың жиынтығ ымен анық тау қ иын. Қ асиеттердің барлық айқ ындалулары-ның арасында, эквиваленттік қ атынастарында, аддитивтік тә ртібінде айқ ында-латын, ортақ қ асиеттер бар. Бұ л қ атынастар математикалық логика постулат-тарымен сипатталады.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒