1Өлшеулертеориясыныңнегізгітүсініктері

1Ө лшеулертеориясының негізгітү сініктері

1. 1 Шама бірлігі жө нінде тү сініктеме

Қ оршағ ан ортаның барлық объектілері ө з қ асиеттерімен сипатталады. Қ асиет – бұ л объектінің (қ ұ былыстың, процестің ) бір жағ ы, ол оның айырмашылығ ын немесе басқ а объектілермен ортақ тығ ын анық тайды жә не оның оларғ а деген қ атынастарында байқ алады. Ә р тү рлі қ асиеттерді сандық анық тау ү шін «шама» ұ ғ ымы енгізіледі. Шама – бұ л бірдең енің қ асиеті, ол басқ а қ асиеттердің арасынан сол немесе ө зге тә сілмен ерекшеленуі, соның ішінде сандық бағ алануы да мү мкін. Талдау шамаларды 2 тү рге бө луге мү мкіндік береді: нақ ты жә не идеал. Идеал шамалар математикағ а жатады, нақ ты ұ ғ ымдардың жалпыламасы болып табылады, сол немесе ө зге тә сілмен есептеледі. нақ ты шамалар физикалық жә не физикалық емес болып бө лінеді. Физикалық шама – бұ л жаратылыстану жә не техникалық ғ ылымдарда зерделенетін, материалдық объектілерге тә н шама. Физикалық емес шамаларғ а қ оғ амдық ғ ылымдарда: философияда, ә леуметтануда, экономикада жә не т. б. зерделенетін шамалар жатады.

Ө лшеу – қ ұ рылымдық элементтердің толық тізбектерінің ө зара ə рекеттерінен тұ ратын кү рделі процесс. Оларғ а: ө лшеу есептері, ө лшеу объектісі, ө лшеу принциптері, ə дістері, қ ұ рылғ ылары мен олардың модельдері, ө лшеу шарттары, ө лшеу субъектілері, ө лшеу нə тижелері мен қ ателіктері кіреді. Ə рбір ө лшеудің бастапқ ы элементі болып оның міндеті (мақ саты) жатады.

Кең істікті толық тай сипаттау ү шін оның ұ зақ тығ ын бірнеше бағ ытта (координаттарда) қ арастырады немесе қ осымша бұ рыш, аудан, кө лем сияқ ты ө лшемдер қ олданылады. Осылайша, кең істік кө п ө лшемді болып табылады. Кез келген шынайы ө мірдегі оқ иғ алар мен қ ұ былыстар бір мезетте болмайды, ал қ андай да бірұ зақ тық қ а ие болады. Бізді қ оршағ ан ортаның бұ л қ асиеті кең істіктің ұ зақ тылық тан сапалы тү рде ерекшеленеді. Оны ә р тү рлі сипаттауғ а болады, тек жалпы қ абылданғ ан ө лшем уақ ыт болып табылады.

Сыртқ ы кү штердің ә серсіз дененің тыныштық кү йін сақ тау жә не біртекті тү зу сызық ты қ озғ алысын салғ ырттық деп атайды. Салғ ырттық тың ө лшемі болып масса қ ызмет атқ арады.

Денелердің қ андай да бір жағ дайғ а дейін жылытыну қ асиеті алдың ғ ысы қ арағ анда сапалық ерекшеленеді. Ол молекулалардың жылулық қ озғ алысының орташа жылдамдығ ымен сипатталуы мү мкін еді, алайда, денелердің жылынуының басқ а ө лшемі кең тарады, ол термодинамикалық температура деп аталады.

Осылайша, қ асиет – объекттің (қ ұ былыстың, процестің ) басқ а объекттермен қ атынасымен анық талатын жә не олардан айырмашылығ ы мен ортақ тығ ын анық тайтын, оның шеті, ал шама – басқ а қ асиеттердің ішінен бір тә сілмен ерекшеленуі мү мкін, сонымен қ атар сандық бағ алануы мү мкін бір нә рсенің қ асиеті. Барлық шамаларды 1. 1-суретке сә йкес жіктеуге болады.

1. 1-сурет – Шамалардың жіктелуі

Заң ды жолмен жалпы қ абылданғ ан жә не орнатылғ ан кө птеген физикалық объекттер (физикалық жү йелер, олардың жағ дайлары жә не олардың ішінде болып жатқ ан процестер) ү шін сапалық қ атынаста, ал жеке олар ү шін сандық қ атынастағ ы тү рлі қ асиеттердің сипаттамалары (ө лшемдері) физикалық шамалар деп аталады. Жоғ арыда аталғ ан ұ зындық, уақ ыт, масса жә не температурадан басқ а оларғ а тегіс жә не денелік бұ рыш, жылдамдық, ү деу, кү ш жә не қ ысым, қ уат жә не энергия, жырық тық, жарық тылық, электр тогының кү ші, электрлік алаң ның кернеулігі жә не тағ ы басқ алары жатады (1. 2-сурет).

1. 2-сурет – Физикалық шамалардың жіктелуі

Ө лшеу маң ыздылығ ы ү ш қ ырдан анық талады: философиялық, ғ ылыми, техникалық.

Философиялық қ ыр ө лшеудің физикалық қ ұ былыстар мен процестерді тү сінудің ә мбебап тә сілі болып табылатындығ ынан қ ұ ралады.

Ғ ылыми қ ыр ө лшеу кө мегімен теория мен тә жірибенің байланысы іске асырылатындығ ынан тұ рады, яғ ни ө лшеусіз ғ ылыми гипотезаларды тексеру жә не сә йкесінше ғ ылымның дамуы мү мкін емес.

Техникалық қ ыр келесіні қ ұ райды: техникалық процеске берілген барлық шарттарды дә л іске асыратын объект жайлы сандық ақ паратты алуды қ амтамасыз етеді.

12 3 4 Следующая ⇒